Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν: Mακροχρόνια διαρθρωτική οικονομική στασιμότητα ή συμβαίνει κάτι χειρότερο;

© Immanuel Wallerstein (από τον προσωπικό του επίσημο ιστότοπο): Secular Stagnation, or is it worse?, 15.9.2016

Η παγίδευση της πραγματικής οικονομίας σε πολύ χαμηλούς ρυθμούς μετά το σκάσιμο της φούσκας στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης (στο σύνολο της Ευρώπης και στη Βόρεια Αμερική) το 2008, η πιο μακροχρόνια στασιμότητα στην παραδοσιακά αναπτυγμένη μεγάλη χώρα της Ανατολής, την Ιαπωνία, η διαρκής αστάθεια του τερατωδώς διογκωμένου χρηματοπιστωτικού τομέα και κυρίως, το άν και πως είναι εφικτή η αναζωογόνηση της ανάπτυξης στη Δύση, διαιρούν τα πνεύματα. Πολλοί μετα- και νεο-Κεϋνσιανοί οικονομολόγοι πιστεύουν ότι δυνατότητες ανάκαμψης υπάρχουν, αρκεί να στραφούν οι Δυτικές κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες σε Κεϋνσιανές μεθόδους διαχείρισης της ζήτησης, με ισχυρότερο όπλο τα προγράμματα δημόσιων επενδύσεων, κυρίως σε έργα υποδομής ή και στη στροφή προς την πράσινη ενέργεια.

Ο Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν, εξέχων Αμερικανός συνεχιστής της Σχολής του Φερνάν Μπρωντέλ και των Annales, ο οποίος επικεντρώνεται στα φαινόμενα της μακράς και μέσης διάρκειας της ιστορίας και τα μελετά με χρήση αντίστοιχων μαθηματικών μοντέλων συστημικής ανάλυσης (και «Χαοτικής» συμπεριφοράς), ανήκει σε αυτούς που έχουν διαφορετική γνώμη. Ως ιστορικός - και όχι ως οικονομολόγος - δεν βλέπει τα φαινόμενα που συμβαίνουν τώρα ως απλή «κυκλική κρίση» του καπιταλιστικού συστήματος (π.χ. σαν την Παγκόσμια Κρίση του 1929), από αυτές που στην ιστορία του ξεπεράστηκαν μέσω «δημιουργικής καταστροφής» κεφαλαίων και τεχνολογικών καινοτομιών. Αντίθετα, τα ερμηνεύει ως προμηνύματα ανεπανόρθωτης «εξάντλησης» του συστήματος.
Είναι ενδιαφέρον ότι τα συμπεράσματά του, άν και τα αποδέχεται μόνον μικρή μειοψηφία αναλυτών, συγκλίνουν με απόψεις άλλων μελετητών, οι οποίοι εργάζονται με διαφορετικά εργαλεία, όπως είναι π.χ. ο προερχόμενος από τη γερμανική Σοσιαλδημοκρατία κοινωνιολόγος Βόλφγκανγκ Στρέεκ (Wolfgang Streeck), πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Max Planck της Κολωνίας (βλ. το βιβλίο του How Will Capitalism End? Essays on a Failing System). 
Ενδιαφέρον είναι επίσης, ότι ο Βαλλερστάιν, όπως όλοι οι αναλυτές που χρησιμοποιούν και «μαθηματικά του Χάους» στα μοντέλα τους, αλλά και ο Στρέεκ (ο οποίος επικαιροποιεί, εκτός των άλλων, και την παλιά λαμπρή συστημική ανάλυση του ουγγρο-αμερικανού ιστορικού της οικονομίας, οικονομολόγου και κοινωνιολόγου Καρλ Πολάνυι), αφήνουν ανοιχτό και μη προβλέψιμο το τι θα υπάρξει «μετά» ως διάδοχη κατάσταση. Αυτό είναι μια βασική διαφορά από την μαρξική παράδοση, είναι σύμφωνο όμως με την ιστορική εμπειρία της μακράς διάρκειας. (βλ. και την εξαιρετική συνέντευξη του Ζίγκμουντ Μπάουμαν «Εναντίον της μελαγχολίας των αριστερών»). Τέλος, ο Βαλλερστάιν θεωρεί εφικτή την μελλοντική «αλλαγή συστήματος» μόνον στη μέση διάρκεια, δηλαδή αφού περάσουν άλλα 20-40 χρόνια, «όταν εκείνοι που βλέπουν ευνοϊκά την έλευση ενός διαδόχου συστήματος, του ενός ή του άλλου είδους, αποκτήσουν αρκετή ισχύ για να δώσουν στη διχαλοδρόμηση την επιθυμητή γι' αυτούς κατεύθυνση». Όσο για τη βραχεία διάρκεια της ιστορίας, στην οποία ζούν οι πραγματικοί άνθρωποι, «αυτό που μπορούμε να κάνουμε», λέει, είναι «να ελαχιστοποιούμε τον πόνο εκείνων που πλήττονται πιο έντονα». 
Γεννάται όμως το εξής ερώτημα και αντεπιχείρημα: Με ποιό άλλο τρόπο μπορεί να γίνει στον παρόντα χρόνο λιγότερος ο πόνος των πιό ευάλωτων, αν όχι με κλασικές Κεϋνσιανές πολιτικές αντικυκλικής παρέμβασης των κρατικών και διακρατικών θεσμικών οργάνων; Δηλαδή με επενδύσεις που μειώνουν την ύφεση και ανεργία στις (αναπόφευκτες) περιόδους οικονομικής πτώσης και με διαχείριση που εμποδίζει τις επωφελείς για λίγους κερδοσκοπικές φούσκες περιουσιακών στοιχείων, στις περιόδους οικονομικής ανόδου.

Γ. Ρ.

 

Οι οικονομολόγοι όλου του κόσμου παλεύουν με κάτι που δυσκολεύονται να εξηγήσουν: Γιατί άραγε οι τιμές των μετοχών συνεχίζουν να ανεβαίνουν στις αγορές κεφαλαίων, παρά το γεγονός ότι αυτό που ονομάζεται ανάπτυξη φαίνεται να είναι στάσιμο; Η κρατούσα οικονομική θεωρία υποθέτει ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβεί. Αν δεν υπάρχει άνοδος της οικονομίας, οι τιμές στις αγορές πέφτουν και έτσι τονώνεται ο ρυθμός ανόδου της οικονομίας. Και όταν ανακάμψει η οικονομική ανάπτυξη, τότε οι τιμές στις αγορές ανεβαίνουν και πάλι. 
Όσοι παραμένουν πιστοί σ' αυτόν τον τρόπο θεώρησης, λένε ότι η ανωμαλία αυτή είναι μια στιγμιαία εκτροπή. Ορισμένοι μάλιστα, αρνούνται ότι συμβαίνει. Αλλά υπάρχουν και άλλοι που βλέπουν την ανωμαλία αυτή ως σημαντική πρόκληση για την κρατούσα θεώρηση. Στοχεύουν να αναθεωρήσουν αυτή τη θεώρηση, ώστε να λάβει υπόψη αυτό που πολλοί τώρα αποκαλούν «μακροχρόνια διαρθρωτική στασιμότητα» («secular stagnation»). Σ' αυτούς που ασκούν κριτική στην κρατούσα θεώρηση περιλαμβάνονται διάφορα εξέχοντα πρόσωπα, κάποια από αυτά βραβευμένα με Νόμπελ για την οικονομία. Στους κόλπους τους υπάρχουν πολύ διαφορετικοί στοχαστές, όπως ο Αμάρτυα Σεν (Amartya Sen), ο Τζόζεφ Στίγκλιτς (Joseph Stiglitz), ο Πωλ Κρούγκμαν (Paul Krugman) και ο Στίβεν Ρόουτς (Stephen Roach).

ΗΠΑ: Διακύμανση του πραγματικού ΑΕΠ (ανά έτος) 2002-2015 και ο χρηματιστηριακός δείκτης Dow Johnes 2003-2016

Άν και καθένα από αυτά τα πρόσωπα επιχειρηματολογεί διαφορετικά, όλοι συμμερίζονται κάποιες κοινές πεποιθήσεις. Όλοι πιστεύουν πως ό,τι κάνουν τα κράτη, έχει μεγάλη επίδραση σ' αυτά που συμβαίνουν. Όλοι πιστεύουν ότι η παρούσα κατάσταση βλάπτει την οικονομία στο σύνολό της και έχει συμβάλει σε μια σημαντική αύξηση της πόλωσης, της ανισότητας των πραγματικών εισοδημάτων. Όλοι πιστεύουν ότι πρέπει να γίνουν προσπάθειες να κινητοποιηθεί η κοινή γνώμη, για να ασκήσει πίεση στις κυβερνητικές αρχές, προκειμένου αυτές να ενεργήσουν με συγκεκριμένους τρόπους. Και όλοι πιστεύουν το εξής: ακόμη και στην περίπτωση που η παρούσα βλαπτική και ανώμαλη κατάσταση διαρκέσει για αρκετό καιρό, ωστόσο υπάρχουν κατάλληλες κρατικές πολιτικές, οι οποίες μπορούν να κάνουν πράξη μια λιγότερο πολωμένη και βλαπτική οικονομία.

Συνοπτικά, και αυτό είναι το κύριο θέμα μου εδώ, κανένας από όσους ασκούν την εν λόγω κριτική δεν είναι πρόθυμος να την προχωρήσει παρακάτω και να δεχθεί το επιχείρημα ότι το καπιταλιστικό σύστημα, ως σύστημα, έχει εισέλθει σε μια φάση αναπόφευκτης παρακμής. Αυτό, άν ισχύει, σημαίνει το εξής: δεν υπάρχει καμία κυβερνητική πολιτική που μπορεί να αποκαταστήσει τη λειτουργία του καπιταλισμού ως βιώσιμο σύστημα. 

Λίγο καιρό πριν, η μακροχρόνια διαρθρωτική στασιμότητα (secular stagnation) ήταν ένας όρος που χρησιμοποιούσαν πολλοί αναλυτές κυρίως για να περιγράψουν την κατάσταση της ιαπωνικής οικονομίας από τη δεκαετία του 1990 μέχρι τώρα. Αλλά μετά το 2008, η χρήση της έννοιας ταιριάζει και βρήκε εφαρμογή για διάφορες γεωγραφικές περιοχές: σε χώρες-μέλη της ζώνης του ευρώ όπως είναι η Ελλάδα, η Ιταλία και η Ιρλανδία, σε κράτη πλούσια σε πετρέλαιο όπως είναι η Ρωσία, η Βενεζουέλα και η Βραζιλία, πρόσφατα ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δυνητικά, ίσως ταιριάξει αύριο και για «παίκτες» τόσο ισχυρούς οικονομικά μέχρι τώρα, όπως η Κίνα και η Γερμανία.

Ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όσοι προσπαθούν να καταλάβουν τι συμβαίνει, είναι ότι οι διάφοροι αναλυτές χρησιμοποιούν διαφορετικά γεωγραφικά δεδομένα και διαφορετικά ημερολόγια. Μερικοί μιλούν για την κατάσταση σε μεμονωμένα κράτη και κάποιοι προσπαθούν να αξιολογήσουν την κατάσταση στην παγκόσμια οικονομία ως σύνολο. Ορισμένοι θεωρούν ως σημείο εκκίνησης της μακροχρόνιας στασιμότητας το 2008, άλλοι το βλέπουν στη δεκαετία του 1990, άλλοι στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και μερικοί ακόμη ενωρίτερα. 

Επιτρέψτε μου να προτείνω μια φορά ακόμη έναν άλλο τρόπο για βλέπουμε την μακροχρόνια διαρθρωτική στασιμότητα. Η καπιταλιστική παγκόσμια οικονομία υπάρχει σε περιοχές του πλανήτη από τον 16ο αιώνα. Αυτό το αποκαλώ «το σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα». Σταδιακά επεκτάθηκε γεωγραφικά και τελικά, από τα μέσα του 19ου αιώνα, συμπεριέλαβε στους κόλπους του το σύνολο του πλανήτη. Είναι πολύ επιτυχημένο σύστημα, όσον αφορά κατευθυντήρια αρχή του, την συσσώρευση κεφαλαίου χωρίς όριο και χωρίς τέλος. Αυτό σημαίνει ότι επιδιώκει να συσσωρεύει κεφάλαιο με στόχο να συσσωρεύσει ακόμη περισσότερο κεφάλαιο. 

Το σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα, όπως όλα τα συστήματα, έχει διακυμάνσεις. Επίσης, έχει μηχανισμούς που θέτουν όρια σ' αυτές τις διακυμάνσεις και ωθούν το σύστημα πίσω, προς το σημείο ισορροπίας. Αυτό μοιάζει με έναν κύκλο από ανόδους και καθόδους. Το μόνο πρόβλημα είναι, ότι οι καθοδικές κινήσεις ποτέ δεν επιστρέφουν στο προηγούμενο χαμηλό σημείο, αλλά μάλλον «προσγειώνονται» σε σημείο κάπως ψηλότερο [κάθε φορά ο «πάτος» της πτώσης είναι κάπως ψηλότερα από τον «πάτο» της προηγούμενης πτώσης]. Αυτό οφείλεται στο εξής γεγονός: στο πολύπλοκο συστημικό μοτίβο υπάρχει αντίσταση, που εμποδίζει να κάνει η πτωτική κίνηση όλη τη διαδρομή προς τα κάτω. Το πραγματικό σχήμα των κυκλικών ρυθμών της οικονομίας είναι δύο βήματα προς τα επάνω και ένα βήμα προς τα κάτω. Επομένως, το σημείο ισορροπίας είναι κινητό. Εκτός από το ρυθμό των κυκλικών κινήσεων, υπάρχουν οι μακροχρόνιες τάσεις.

Αν [σε καρτεσιανό διάγραμμα συντεταγμένων συναρτήσει του χρόνου] μετρήσουμε την τετμημένη των τάσεων, κινούνται προς μια ασύμπτωτο με ανοδική κλίση 100 % [η ασύμπτωτος έχει ανοδική γωνία 45 μοιρών με τον άξονα x των συντεταγμένων - ο χρόνος], την οποία, φυσικά, δεν μπορούν να διασχίσουν. Λίγο πριν από εκείνο το σημείο (ας πούμε, περίπου στο 80 %), οι καμπύλες αρχίζουν να παρουσιάζουν ανώμαλες, ακανόνιστες διακυμάνσεις. Αυτό είναι το σημάδι ότι έχουμε περάσει σε διαρθρωτική κρίση του συστήματος. Φθάνουμε σε σημείο διχαλοδρόμησης, διακλάδωσης (bifurcation), σε ένα «σταυροδρόμι», πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν δύο διαφορετικοί, σχεδόν αντίθετοι δρόμοι για να επιλεγεί το διάδοχο σύστημα (ή τα διάδοχα συστήματα).  Το μόνο πράγμα που δεν είναι εφικτό, είναι να κάνουμε το σημερινό σύστημα να ξαναλειτουργήσει με τον προηγούμενο φυσιολογικό τρόπο του.

Bifurcation (διχαλοδρόμηση, διακλάδωση, βλ. και Wallerstein: Austerity – At Whose Cost?)

Ενώ πριν φθάσουμε σ' αυτό το σημείο, μεγάλες προσπάθειες για να μετασχηματισθεί το σύστημα είχαν ως αποτέλεσμα μικρή αλλαγή του, τώρα συμβαίνει το αντίθετο. Κάθε μικρή προσπάθεια να αλλάξει το σύστημα έχει μεγάλο αντίκτυπο. Το επιχείρημά μου είναι ότι το σύστημα του σύγχρονου κόσμου εισήλθε σ' αυτή τη διαρθρωτική κρίση γύρω στο 1970 και θα παραμείνει σ' αυτή την κατάσταση για τα επόμενα 20 - 40 χρόνια. Αν θέλουμε να δράσουμε με χρήσιμο τρόπο, θα πρέπει να έχουμε κατά νου δύο διαφορετικές χρονικές κλίμακες, της βραχείας διάρκειας (το πολύ 3 χρόνια) και της μέσης διάρκειας. 

Στη βραχεία διάρκεια, αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να ελαχιστοποιούμε τον πόνο εκείνων που πλήττονται πιο έντονα και με πιο σκληρό τρόπο από την όλο και πιο αυξανόμενη πόλωση των εισοδημάτων. Οι πραγματικοί άνθρωποι ζουν στη βραχεία χρονική διάρκεια και έχουν ανάγκη κάποιου είδους άμεση ανακούφιση. Ωστόσο, αυτή η ανακούφιση δεν αλλάζει το σύστημα. Η αλλαγή του συστήματος μπορεί να έρθει στη μέση διάρκεια, όταν εκείνοι που βλέπουν ευνοϊκά την έλευση ενός διαδόχου συστήματος, του ενός ή του άλλου είδους, αποκτήσουν αρκετή ισχύ για να δώσουν στη διχαλοδρόμηση την κατεύθυνση που αυτοί επιθυμούν να πάρει.

Τρισδιάστατο Καρτεσιανό διάγραμμα με διακλάδωση που οδηγεί σε χαοτική συμπεριφορά

Εδώ υπάρχει ο εξής κίνδυνος: να μην προχωρούν σε επαρκές βάθος οι κριτικές αναλύσεις του συστήματος. Μόνον αν κάποιος βλέπει ξεκάθαρα ότι δεν υπάρχει διέξοδος από την επίμονη οικονομική στασιμότητα, μόνον τότε μπορεί να γίνει αρκετά ισχυρός στην πράξη, ώστε να βγει νικητής στον ηθικό και πολιτικό αγώνα. Η μιά από τις κατευθύνσεις της διχαλοδρομίας τείνει προς την αντικατάσταση του καπιταλισμού από ένα άλλο σύστημα, το οποίο θα είναι εξίσου άσχημο ή και ακόμη χειρότερο, και θα διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά της ιεραρχίας, της εκμετάλλευσης και της πόλωσης. Η άλλη κατεύθυνση αντιπροσωπεύει ένα νέο σύστημα που θα χαρακτηρίζεται από σχετική ισότητα και θα είναι σχετικά δημοκρατικό.
Στα χρόνια που έρχονται, μπορεί να υπάρξουν εποχές οικονομικής ανάκαμψης οι οποίες θα μοιάζουν με ενδείξεις ότι το σύστημα λειτουργεί και πάλι. Ακόμη και το επίπεδο απασχόλησης στο σύστημα ως σύνολο, που είναι το βασικό μέτρο για να εκτιμούμε την κατάσταση του συστήματος, μπορεί να αυξηθεί. Αλλά μια τέτοια αύξηση δεν θα μπορεί να διαρκέσει πολύ, διότι η παγκόσμια κατάσταση έχει υπερβολικά χαοτική συμπεριφορά. Και η χαοτική κατάσταση παραλύει την προθυμία τόσο των ισχυρών επιχειρηματιών όσο και των απλών ανθρώπων να δαπανούν τα υπόλοιπα των κεφαλαίων τους με τρόπους που διακινδυνεύουν απώλειες και συνακόλουθα, θέτουν σε κίνδυνο την επιβίωσή τους. 
Βρισκόμαστε σε μια τροχιά ανώμαλη, ακανόνιστη και πολύ δυσάρεστη. Αν θέλουμε να συμπεριφερθούμε λογικά, η σαφήνεια της ανάλυσης είναι η πρώτη προϋπόθεση. Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η επιλογή να γίνεται με ηθικά κριτήρια και με πολιτική κρίση και αξιολόγηση. Το βασικό συμπέρασμα είναι το εξής: Έχουμε περάσει πέρα από το σημείο, μέχρι το οποίο υπάρχει κάποιος τρόπος ώστε ο καπιταλισμός να μπορεί να επιβιώσει ως ιστορικό σύστημα.

Ο Immanuel Wallerstein δίδαξε κοινωνιολογία στα Πανεπιστήμια McGill και Binghamton (SUNY). Επικεφαλής στο Fernand Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems and Civilizations μέχρι το 2005. Διετέλεσε Directeur d' études associé στην École des Hautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι, πρόεδρος της International Sociological Association και της Gulbenkian Commission on the Restructuring of the Social Sciences, για μια νέα κατεύθυνση της κοινωνικής επιστημονικής έρευνας τα επόμενα 50 χρόνια. Senior Research Scholar στο τμήμα Κοινωνιολογίας - Πανεπιστήμιο Yale. Το 2003 έλαβε το βραβείο Career of Distinguished Scholarship Award από την American Sociological Association. Συνεχίζοντας, μεταξύ των άλλων, την ιστορική και κοινωνιολογική παράδοση που ξεκίνησε από το έργο του Fernand Braudel, στρέφει πάντα τη μεθοδολογική του προσέγγιση στη μακρά διάρκεια του χρόνου και στην ευρύτητα του γεωγραφικού και γεωοικονομικού συνόλου.

     
Ο προσωπικός του ιστότοπος
  

Βιβλία του Immanuel Wallerstein στα Ελληνικά και εκτενής βιογραφία
   

Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν: Brexit, σύμπτωμα αναταραχής· χαοτικό και απρόβλεπτο παγκόσμιο σύστημα 

  

Immanuel Wallerstein: Πανικός για παγκόσμιο αποπληθωρισμό

   

Άλλά άρθρα του Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν (Μετά την κρίση)

Secular Stagnation, μια συζήτηση (Summers - Krugman - Münchau): Η μεγάλη, πλανητική εικόνα της κρίσης Τριάντα χρόνια στασιμότητας και ύφεσης; Κοινωνίες χωρίς ρευστό χρήμα; Κρατικές όλες οι τράπεζες; Κράτη-επενδυτές;
  
Mario Seccareccia: Κεϋνσιανός αντίλογος στους Σάμμερς & Κρούγκμαν - Διαρκής, διαρθρωτική οικονομική στασιμότητα (secular stagnation) και κρίση του προτύπου της Νέας Συναίνεσης
  
Ευρωπαϊκή κρίση, πολυ-πολικός κόσμος, αβέβαιη ηγεμονία
 
  

Αλεξάντερ Φρίντμαν: Λαϊκίστικη εξέγερση, εξάντληση της νομισματικής πολιτικής. Μπορεί να επιβιώσει ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός;
 

Ζίγκμουντ Μπάουμαν: Εναντίον της μελαγχολίας των αριστερών