του Ρόμπερτ Σκιντέλσκυ
© Project Syndicate - Robert Skidelsky: Slouching Toward Trump, 12.11.2016
Ο ιστορικός και οικονομολόγος Ρόμπερτ Σκιντέλσκυ, βιογράφος του Κέυνς, αντιφατικός πολιτικά, ωστόσο φιλελεύθερος με την κλασική πολιτική έννοια - κατά το πρότυπο του μεγάλου κοινωνιολόγου Ραλφ Ντάρεντορφ, βλέπει «τους καλύτερους» να μην έχουν «πεποίθηση»· γι΄ αυτό, ως αντίβαρο, προσπαθεί να διακρίνει θετικές πτυχές στους «χειρότερους, τους γεμάτους από την ένταση του [λαϊκίστικου] πάθους».
Η φιλελεύθερη πολιτική αυτοακυρώνεται για μια ακόμη φορά, καταστρέφει την δημοκρατική της νομιμοποίηση, λέει ο Σκιντέλσκυ, χρησιμοποιώντας μια κλασική Αριστοτελική διάγνωση για τη φθορά των δημοκρατιών. Η πολιτική του Ρούσβελτ και η επικράτηση της Κεϋνσιανής οικονομικής διαχείρισης μετά την καταστροφή που προκάλεσαν οι ανεξέλεγκτες αγορές το 1929 και τον πόλεμο, ήταν η «Δευτέρα Παρουσία» («Second Coming») του πολιτικού φιλελευθερισμού, λέει, χρησιμοποιώντας την ποιητική-μεταφορική, ωστόσο διορατική πολιτική διάγνωση του Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς για τον Μεσοπόλεμο. Αυτή η δευτέρα παρουσία του καταστρέφεται τώρα. Και αναρωτιέται: Μπορεί άραγε να ξαναγεννηθεί ο κλασικός πολιτικός φιλελευθερισμός μέσα από τα ερείπιά του και την αναταραχή; Μπορεί, πληρώνοντας ένα τίμημα, να επιστρέψει στη ζωή, με μια βασανιστική «τρίτη έλευση»;
Γ. Ρ.
Το κατεστημένο του Ρεπουμπλικανικού κόμματος έχει βάλει όλα του τα δυνατά για να παρουσιάσει τον εκλεγέντα Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ ως εγγυητή της πολιτικής συνέχειας. Φυσικά, ο Τραμπ δεν είναι κάτι τέτοιο. Εξεστράτευσε εναντίον του πολιτικού κατεστημένου, και, όπως ο ίδιος είχε δηλώσει σε προεκλογική συγκέντρωση, γι' αυτόν, μια νίκη θα ήταν μια «Brexit συν, συν, συν». Με δύο πολιτικούς σεισμούς να ακολουθούν ο ένας μετά τον άλλο μέσα σε λίγους μήνες, και άλλους που σίγουρα θα ακολουθήσουν, ίσως μπορούμε κάλλιστα να συμφωνήσουμε με την ετυμηγορία του πρεσβευτή της Γαλλίας στην Ηνωμένες Πολιτείες: «ο κόσμος, όπως τον ξέραμε μέχρι τώρα, καταρρέει μπροστά στα μάτια μας».
Η τελευταία φορά που φάνηκε να συμβαίνει κάτι τέτοιο ήταν η εποχή των δύο παγκοσμίων πολέμων, από το 1914 έως το 1945. Τότε, την αίσθηση του «καταρρέοντος» κόσμου την συνέλαβε ο ποιητής Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς (William Butler Yeats) και την αποτύπωσε το 1919 στο ποίημά του «Η Δευτέρα Παρουσία» (The Second Coming):
Things fall apart; the centre cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world.
Τα πάντα γίνουνται κομμάτια· το κέντρο δεν αντέχει.
Ωμή αναρχία λύθηκε στην οικουμένη
Με τoυς παραδοσιακούς κρατικούς θεσμούς πλήρως απαξιωμένους εξαιτίας του πολέμου, το κενό της νομιμοποίησης καλύφθηκε από παντοδύναμους δημαγωγούς και λαϊκίστικες δικτατορίες:
The best lack all conviction, while the worstΟ Όσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler) είχε την ίδια ιδέα στο βιβλίο του Η Παρακμή της Δύσης, που δημοσιεύτηκε το 1918.
Are full of passionate intensity.
Οι καλύτεροι χωρίς πεποίθηση, ενώ οι χειρότεροι
Είναι γεμάτοι από την ένταση του πάθους.
Ωστόσο, ήταν οι εφιάλτες της βαθειάς οικονομικής ύφεσης και του πολέμου τα απαραίτητα πρελούδια; Ήταν αναγκαστικό να προηγηθούν; Είναι η φρίκη το τίμημα που πρέπει να πληρώνουμε για την πρόοδο; Πράγματι, το κακό είναι συχνά γενεσιουργός παράγοντας καλών πραγμάτων (χωρίς τον Χίτλερ δεν θα είχαν υπάρξει Ηνωμένα Έθνη, δεν θα είχε υπάρξει Pax Americana, δεν θα είχε υπάρξει Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν θα είχε γίνει απαγορευμένο ταμπού ο ρατσισμός, δεν θα είχε καταργηθεί η αποικιοκρατία, δεν θα είχε υπάρξει Κεϋνσιανή διαχείριση της οικονομίας, και πολλά άλλα). Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το κακό είναι απαραίτητο για να υπάρξει καλό, και πολύ λιγότερο σημαίνει ότι πρέπει να ευχόμαστε και να επιθυμούμε το κακό, ως μέσο για ένα καλό σκοπό.
Όμως, είναι άραγε υποχρεωτικό και μοιραίο, αυτή η ηπιότερη μέθοδος - άς την ονομάσουμε κοινοβουλευτική ή συνταγματική δημοκρατία - να καταστρέφεται κατά καιρούς με τρόπο καταστροφικό; Η συνήθης εξήγηση είναι ότι το σύστημα αποτυγχάνει, επειδή οι ελίτ χάνουν την επαφή με τον λαό. Αλλά ενώ θα περίμενε κανείς αυτή η αποκοπή να συμβαίνει σε εποχές δικτατοριών, για ποιό λόγο η απογοήτευση με τη δημοκρατία ριζώνει και αναπτύσσεται μέσα στις ίδιες τις δημοκρατίες;
Μια εξήγηση, η οποία μας πηγαίνει πίσω στον Αριστοτέλη, είναι η διαστροφή της δημοκρατίας από την πλουτοκρατία. Όσο πιο άνιση είναι μια κοινωνία, τόσο περισσότερο οι τρόποι ζωής και οι αξίες των πλουσίων αποκλίνουν από εκείνες των «απλών, συνηθισμένων» ανθρώπων. Οι πλούσιοι καταλήγουν να ζουν σε συμβολικά περιχαρακωμένες κοινότητες, στις οποίες μόνον ένας τύπος δημόσιου διαλόγου θεωρείται αξιοπρεπής, αξιοσέβαστος και αποδεκτός. Αυτό, από μόνο του, συνιστά μια σημαντική στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Για τους υποστηρικτές του Τραμπ, οι γκάφες του δεν είναι καθόλου γκάφες, ή αν είναι, οι υποστηρικτές του δεν νοιάζονται γι' αυτές, δεν τους πειράζουν.
Ωστόσο, αυτό που πυροβολεί κατάκαρδα την πολιτική νομιμοποίηση είναι η οικονομία, όχι ο πολιτισμός. Όταν τα οφέλη από την οικονομική πρόοδο προστίθενται κυρίως στα πλούτη των ήδη πλούσιων, τότε το ρήγμα μεταξύ των πολιτισμικών αξιών της μειοψηφίας και της πλειοψηφίας γίνεται σοβαρός παράγοντας κοινωνικής αποσταθεροποίησης. Και αυτό, νομίζω, είναι ακριβώς ό,τι συμβαίνει τώρα στον δημοκρατικό κόσμο.
Τη «δευτέρα παρουσία» του φιλελευθερισμού, αυτήν που αντιπροσώπευσαν ο Ρούσβελτ, ο Κέυνς και οι ιδρυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την έχουν καταστρέψει οι οικονομικές αντιλήψεις της παγκοσμιοποίησης. Δηλαδή η αναζήτηση μιας ιδανικής οικονομικής ισορροπίας μέσω της ελεύθερης κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, του κεφαλαίου και εργασίας, με τα παρελκόμενά της: την ανοχή της χρηματοοικονομικής εγκληματικότητας, τις αισχρά απλόχερες ανταμοιβές για πολύ λίγους, τα υψηλά επίπεδα ανεργίας και υποαπασχόλησης, την περικοπή του ρόλου του κράτους στην παροχή κοινωνικής πρόνοιας. Προκύπτει μια τέτοια ανισότητα στη κατανομή του προϊόντος της οικονομίας, ώστε ξεσχίζεται το δημοκρατικό πέπλο, αυτό που κρύβει από την πλειοψηφία των πολιτών, πώς στην πραγματικότητα λειτουργεί η εξουσία.
[Είναι τυχαίο που οι δύο μεγαλύτερες πολιτικές κρίσεις του 2016 συνέβησαν στις δύο χώρες που αγκάλιασαν με την πιο μεγάλη θέρμη τον νεοφιλελευθερισμό;]
Η «ένταση του πάθους» των λαϊκιστών εκπέμπει ένα απλό, εύκολα κατανοητό και τώρα πια ηχηρό μήνυμα: Οι ελίτ είναι εγωιστικές, διεφθαρμένες και συχνά εγκληματικές. Η εξουσία πρέπει να επιστραφεί στο λαό. Σίγουρα δεν είναι τυχαίο που οι δύο μεγαλύτερες πολιτικές κρίσεις του έτους - η Brexit και η εκλογή του Τραμπ - συνέβησαν στις δύο χώρες που αγκάλιασαν με πιο μεγάλη θέρμη τη νεοφιλελεύθερη οικονομική αντίληψη.
Μια εξήγηση, η οποία μας πηγαίνει πίσω στον Αριστοτέλη, είναι η διαστροφή της δημοκρατίας από την πλουτοκρατία. Όσο πιο άνιση είναι μια κοινωνία, τόσο περισσότερο οι τρόποι ζωής και οι αξίες των πλουσίων αποκλίνουν από εκείνες των «απλών, συνηθισμένων» ανθρώπων. Οι πλούσιοι καταλήγουν να ζουν σε συμβολικά περιχαρακωμένες κοινότητες, στις οποίες μόνον ένας τύπος δημόσιου διαλόγου θεωρείται αξιοπρεπής, αξιοσέβαστος και αποδεκτός. Αυτό, από μόνο του, συνιστά μια σημαντική στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Για τους υποστηρικτές του Τραμπ, οι γκάφες του δεν είναι καθόλου γκάφες, ή αν είναι, οι υποστηρικτές του δεν νοιάζονται γι' αυτές, δεν τους πειράζουν.
Ωστόσο, αυτό που πυροβολεί κατάκαρδα την πολιτική νομιμοποίηση είναι η οικονομία, όχι ο πολιτισμός. Όταν τα οφέλη από την οικονομική πρόοδο προστίθενται κυρίως στα πλούτη των ήδη πλούσιων, τότε το ρήγμα μεταξύ των πολιτισμικών αξιών της μειοψηφίας και της πλειοψηφίας γίνεται σοβαρός παράγοντας κοινωνικής αποσταθεροποίησης. Και αυτό, νομίζω, είναι ακριβώς ό,τι συμβαίνει τώρα στον δημοκρατικό κόσμο.
Τη «δευτέρα παρουσία» του φιλελευθερισμού, αυτήν που αντιπροσώπευσαν ο Ρούσβελτ, ο Κέυνς και οι ιδρυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την έχουν καταστρέψει οι οικονομικές αντιλήψεις της παγκοσμιοποίησης. Δηλαδή η αναζήτηση μιας ιδανικής οικονομικής ισορροπίας μέσω της ελεύθερης κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, του κεφαλαίου και εργασίας, με τα παρελκόμενά της: την ανοχή της χρηματοοικονομικής εγκληματικότητας, τις αισχρά απλόχερες ανταμοιβές για πολύ λίγους, τα υψηλά επίπεδα ανεργίας και υποαπασχόλησης, την περικοπή του ρόλου του κράτους στην παροχή κοινωνικής πρόνοιας. Προκύπτει μια τέτοια ανισότητα στη κατανομή του προϊόντος της οικονομίας, ώστε ξεσχίζεται το δημοκρατικό πέπλο, αυτό που κρύβει από την πλειοψηφία των πολιτών, πώς στην πραγματικότητα λειτουργεί η εξουσία.
Η «ένταση του πάθους» των λαϊκιστών εκπέμπει ένα απλό, εύκολα κατανοητό και τώρα πια ηχηρό μήνυμα: Οι ελίτ είναι εγωιστικές, διεφθαρμένες και συχνά εγκληματικές. Η εξουσία πρέπει να επιστραφεί στο λαό. Σίγουρα δεν είναι τυχαίο που οι δύο μεγαλύτερες πολιτικές κρίσεις του έτους - η Brexit και η εκλογή του Τραμπ - συνέβησαν στις δύο χώρες που αγκάλιασαν με πιο μεγάλη θέρμη τη νεοφιλελεύθερη οικονομική αντίληψη.
Οι αντιλήψεις του Τραμπ για την γεωπολιτική και την οικονομία θα πρέπει να κριθούν λαμβάνοντας υπόψη τούτη την απογοήτευση και σε αντιπαραβολή με αυτήν, και όχι με βάση ιδανικά ηθικά ή οικονομικά πρότυπα και κανόνες. Με άλλα λόγια, ο Τραμπισμός μπορεί να αποβεί μια λύση για την κρίση του φιλελευθερισμού και όχι ένα προμήνυμα της αποσύνθεσης του.
Βλέποντάς τον με αυτό το τρόπο, ο απομονωτισμός του Τραμπ είναι ένας λαϊκίστικος τρόπος για να πει ότι οι ΗΠΑ πρέπει να αποσυρθούν από [διεθνείς] δεσμεύσεις, για τις οποίες δεν έχει ούτε την δύναμη ούτε την θέληση να τις τιμήσει. Η υπόσχεση να συνεργαστεί με τη Ρωσία για τον τερματισμό της άγριας σύγκρουσης στη Συρία είναι λογική, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει νίκη του καθεστώτος του Μπασάρ αλ-Άσαντ. Η ειρηνική αποδέσμευση από παγκόσμιες ευθύνες, στις οποίες είναι εκτεθειμένες οι ΗΠΑ, θα είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για τον Τραμπ.
Ο οικονομικός προστατευτισμός του Τραμπ απηχεί μια παλαιότερη αμερικανική παράδοση. Η αμερικανική οικονομία των υψηλών μισθών και της βιομηχανίας που πρόσφερε πλουσιοπάροχα θέσεις εργασίας, με την παγκοσμιοποίηση ναυάγησε. Όμως, τι λογής θα ήταν μια εφικτή και εφαρμόσιμη μορφή προστατευτισμού; Η πρόκληση θα είναι να επιτύχει αυστηρότερους ελέγχους χωρίς να «στραγγίξει» και να φτωχύνει την παγκόσμια οικονομία ή να πυροδοτήσει εθνικές αντιπαλότητες και ρατσιστικά αισθήματα.
Ο οικονομικός προστατευτισμός του Τραμπ απηχεί μια παλαιότερη αμερικανική παράδοση. Η αμερικανική οικονομία των υψηλών μισθών και της βιομηχανίας που πρόσφερε πλουσιοπάροχα θέσεις εργασίας, με την παγκοσμιοποίηση ναυάγησε. Όμως, τι λογής θα ήταν μια εφικτή και εφαρμόσιμη μορφή προστατευτισμού; Η πρόκληση θα είναι να επιτύχει αυστηρότερους ελέγχους χωρίς να «στραγγίξει» και να φτωχύνει την παγκόσμια οικονομία ή να πυροδοτήσει εθνικές αντιπαλότητες και ρατσιστικά αισθήματα.
[Μπορεί, μέσω και του Τραμπισμού, να αλλάξει ο ρούς της παγκόσμιας οικονομικής πολιτικής; Θα υπάρξει «τρίτη παρουσία» του φιλελευθερισμού, με το μικρότερο κόστος για φιλελεύθερες αξίες;]
Επίσης, ο Τραμπ έχει υποσχεθεί ένα πρόγραμμα επενδύσεων σε έργα υποδομής, μεγέθους 800 δισεκατομμυρίων έως ενός τρισεκατομμυρίου δολλαρίων, που θα χρηματοδοτηθούν από ομόλογα, καθώς και μια τεράστια φορολογική περικοπή στις εταιρείες, με σκοπό τη δημιουργία 25 εκατομμυρίων νέων θέσεων εργασίας και την τόνωση της ανάπτυξης. Αυτά, σε συνδυασμό με την υπόσχεση να διατηρήσει τα δικαιώματα κοινωνικής πρόνοιας, ισοδυναμεί με μια σύγχρονη μορφή Κεϋνσιανής δημοσιονομικής πολιτικής (αν και, φυσικά, δεν τη χαρακτηρίζει ως τέτοια). Η αξία τους είναι η ευθεία πρόκληση που θέτουν στη νεοφιλελεύθερη εμμονή με τα ελλείμματα και με τη μείωση του χρέους και η αμφισβήτηση της ποσοτικής χαλάρωσης ως μοναδικού - τώρα πια εξαντλημένου - εργαλείου διαχείρισης της ζήτησης.
Όταν ο Τραμπ μετατοπιστεί από τον λαϊκισμό στην πολιτική, οι φιλελεύθεροι δεν πρέπει να του στρέψουν τα νώτα με αηδία και απόγνωση, αλλά πρέπει μάλλον να ασχοληθούν με ό,τι θετικό δυναμικό εμπεριέχει ο Τραμπισμός. Οι προτάσεις του πρέπει να διερευνηθούν και να χωριστούν σε σιτάρι και ήρα, όχι να απορριφθούν ως παραληρήματα ενός αδαούς. Το έργο των φιλελευθέρων είναι να διασφαλιστεί μια τρίτη παρουσία του φιλελευθερισμού και η έλευσή της με το μικρότερο κόστος για φιλελεύθερες αξίες. Και, ασφαλώς θα υπάρξει κόστος. Αυτό είναι το νόημα της Brexit, της νίκης του Τραμπ και κάθε νίκης των λαϊκιστών που μέλλει να έρθει.
[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση]
Ο βρετανός ρωσικής καταγωγής και γεννημένος στο Χαρμπίν της Μαντζουρίας (Κίνα) Robert Skidelsky, ομότιμος καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο πανεπιστήμιο του Warwick, είναι μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας Επιστημών στους τομείς της Ιστορίας και της Οικονομίας και μέλος της Βουλής των Λόρδων (έχει τον τίτλο του βαρώνου). Διετέλεσε καθηγητής στο Jesus College της Οξφόρδης, στην Πολυτεχνική Σχολή του Βόρειου Λονδίνου και στο αμερικανικό πανεπιστήμιο John Hopkins. Συγγραφέας μιας βραβευμένης τρίτομης βιογραφίας του John Maynard Keynes.
Η πολιτική του σταδιοδρομία είναι πολυτάραχη και αντιφατική: Άρχισε με το Εργατικό Κόμμα, αποχώρησε και έγινε ιδρυτικό μέλος του βραχύβιου Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος μέχρι τη διάλυσή του το 1992. Στη συνέχεια μεταπήδησε στους Συντηρητικούς, των οποίων διετέλεσε εκπρόσωπος για τα δημοσιονομικά θέματα στη Βουλή των Λόρδων. Παραγκωνίστηκε απο το κόμμα το 1999, επειδή διαφώνησε με την επέμβαση του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο και από το 2001 είναι ανεξάρτητο μέλος της Βουλής των Λόρδων.
«Οι καλύτεροι χωρίς πεποίθηση, ενώ οι χειρότεροι
είναι γεμάτοι από την ένταση του πάθους»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου