Ανοιχτοί λογαριασμοί από το παρελθόν: Το ιστορικό υπόβαθρο της Κρίσης στην Ουκρανία

του Αντώνη Λιάκου

από © "Το Βήμα": Ανοιχτοί λογαριασμοί από το παρελθόν (9.3.2014) 

και από τον ιστότοπο του Αντώνη Λιάκου

Στη δεκαετία του ’90, στην Οδησσό, όταν παντού έβλεπες ουκρανικές σημαίες και άκουγες για το ουκρανικό παρελθόν της πόλης, μια ηλικιωμένη κυρία, ελληνίδα της Οδησσού, μου έλεγε:“Από που έως που αυτή η πόλη είναι ουκρανική; Εδώ ζούσαν και ζουν Ρώσοι, Εβραίοι και Έλληνες”. Η Οδησσός ήταν μια αυτοκρατορική πόλη που ιδρύθηκε από την Αικατερίνη το 1794, δυο χρόνια μετά την εκδίωξη των Τούρκων και την ήττα των Τατάρων. Αυτοκρατορικές πόλεις ήταν επίσης η Σεβαστούπολη και η Συμφερούπολη,  τα μεγάλα κέντρα της Κριμαίας, ιδρυμένες εκείνη την εποχή και με πρόσκληση εποικισμού προς ελληνικούς πληθυσμούς.  Πώς λοιπόν η Οδησσός και η Κριμαία βρέθηκαν στην Ουκρανία;

Η διάλυση της ΕΣΣΔ μετά το '91 δεν ακολούθησε εθνικές διαφοροποιήσεις, αλλά τα διοικητικά σύνορα εντός της παλιάς ΕΣΣΔ, στα οποία οι εθνότητες ήταν αναμεμειγμένες σκόπιμα ώστε να μην δημιουργήσουν εστίες εξουσίας. Από εθνολογική άποψη η παλιά ΕΣΣΔ ήταν ένα σύνθετο και πολύπλοκο διοικητικό σύστημα ισορροπιών και αλληλοεξουδετερώσεων. Γι' αυτό είναι παρακινδυνευμένο να απολυτοποιούνται τα εθνικά τα σύνορα  που προέκυψαν το 1991.

Η Ουκρανία είναι μια τέτοια βαθειά διαιρεμένη χώρα ανάμεσα στην ανατολή (όπου ζουν κυρίως Ρώσοι και ορθόδοξοι) και στη δύση (κυρίως Ουκρανοί, Ρουθηνοί και ουνίτες). Υπάρχει επίσης εθνολογική διαφοροποίηση ανάμεσα στις πόλεις και στα χωριά.  Η βαθειά διαιρετική γραμμή που εμφανιζόταν σε όλες τις εκλογές ανάμεσα σε ανατολική και δυτική Ουκρανία, εκφράζει ιστορικές διαφοροποιήσεις ως προς την ιστορία των περιοχών αυτών. Οι δυτικές περιοχές έγιναν θέατρα πολέμων και κυριαρχιών ανάμεσα στους Πολωνούς, Λιθουανούς, Αυστριακούς και Ρώσους και τα σύνορα δεν ακολουθούν εθνολογικά κριτήρια ούτε προς τα δυτικά, ούτε προς τα ανατολικά. Εκφράζει όμως και το μεγάλο τραύμα του Ουκρανικού λιμού στη δεκαετία του 1930 στην οποία η δυτική Ουκρανία σπάρθηκε με τα κόκκαλα εκατομμυρίων αγροτών (oι υπολογισμοί, δύσκολοι και πολιτικά εμπρόθετοι, κυμαίνονται από 2.8 έως 7.5 εκατομμύρια). Ο λιμός αυτό αποτέλεσμα της βίαιης κολλεκτιβοποίησης, αναγνωρίστηκε από την Ουκρανία αλλά και από άλλες χώρες, ως γενοκτονία και περιγράφεται με τον όρο Holodomor. 

Τα  αισθήματα αντεκδίκησης ξεδιπλώθηκαν με την εκτεταμένη και μαζική  συμμαχία των ουκρανών εθνικιστών με τους Ναζί, στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τόσο απέναντι  στους Ρώσους, όσο, κυρίως, με την ενεργό συμμετοχή στην εξόντωση των Εβραίων. Στην Ουκρανία ζούσαν μεγάλες εβραϊκές κοινότητες. Σύμβολο αυτών των σφαγών είναι το  Μπάμπι Γιαρ, όπου σε μια μόνη μέρα εκτελέστηκαν 30.000 εβραίοι, αναγκασμένοι να ξαπλώνουν διαδοχικά πάνω στα προηγούμενα πτώματα γυμνοί, για να διευκολυνθεί η ταφή τόσων πτωμάτων. Οι Ουκρανοί θεωρούσαν τους Εβραίους συνεργάτες των μπολσεβίκων και συνένοχους για τα δεινά τους. Η επέλαση του κόκκινου στρατού το 1944-45, σήμαινε τιμωρία και  αντίποινα για τους συμμάχους και συνεργάτες των Ναζί, την μαζική έκταση των οποίων ελάχιστα γνωρίζουμε. Καταλαβαίνει κανείς το σύνθετο της κατάστασης, τα αισθήματα αντεκδίκησης και τους ανοιχτούς λογαριασμούς όχι μόνο από το 1989, που φαίνεται πως δεν τελείωσε ακόμα, αλλά και από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και από το μεσοπόλεμο. Μπορούμε να αντιληφθούμε επίσης και το ιστορικό υπόστρωμα των ναζιστών στη χώρα αυτή.

Holodomor

Μνημείο του Μπάμπι Γιάρ

Όταν η Ουκρανία ανεξαρτητοποιήθηκε το 1991, μέσα σε μια νύχτα ο μισός πληθυσμός της αναγκάστηκε να μάθει ταχύτατα ουκρανικά, τα βιβλία ιστορίας ξαναγράφηκαν και χιλιάδες ιστορικών που έως τότε δίδασκαν την σοβιετική ιστορία τώρα θα έπρεπε να επινοήσουν την ουκρανική ιστορία. Συγγραφείς, ήρωες, μνημεία, τοπονύμια και χρονολογίες, άλλαξαν εθνολογικό πρόσημο. Όσους γνωρίζαμε ως Ρώσους έγιναν τώρα Ουκρανοί. Και εδώ θα πρέπει όμως να υπομνήσουμε  ότι το εθνικό όνομα Ρώσος είναι διφυές. Δείχνει και τους εθνολογικά Ρώσους, αλλά και τους κατοίκους της ρωσικής αυτοκρατορίας.Οι πολιτικοί αναλυτές τονίζουν κυρίως τους γεωπολιτικούς ή ενεργειακούς λόγους της κρίσης. Ωστόσο η κρίση αυτή γίνεται με τη μαζική συμμετοχή ανθρώπων, έχει τα χαρακτηριστικά εμφύλιας διαμάχης. Οι άνθρωποι δεν είναι πιόνια, αλλά διαμορφώνονται μέσα από τις αντιλήψεις που έχουν για την ιστορία, μέσα από τα συναισθήματα που τους δημιουργεί η εμπλοκή με το παρελθόν τους. Οι δηλώσεις και οι αποφάσεις των πολιτικών δεν μπορούν να προσφέρουν συνδιαλλαγή, μεσολάβηση, συμφιλίωση των ανθρώπων με το παρελθόν τους. Δεν είναι άλλωστε αυτός ο στόχος τους.

Θα υπάρξει ένας δεύτερος Κριμαϊκός πόλεμος; Έχουμε ξεχάσει τον πρώτο Κριμαϊκό Πόλεμο που έγινε το 1853-56, ανάμεσα στη Ρωσία αφενός και στην Γαλλία και Αγγλία αφετέρου, που προσέτρεξαν  σε βοήθεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο πόλεμος αυτός ήταν ο τελευταίος   πόλεμος στην Ευρώπη που είχε αφορμή θρησκευτικά ζητήματα. Ωστόσο εξέφραζε τον ανερχόμενο ρωσικό ιμπεριαλισμό προς νότον. Στον πόλεμο αυτό που διεξήχθη στην Κριμαία, η  Ρωσία ηττήθηκε. Ωστόσο ο πόλεμος αυτός προκάλεσε τεκτονικές αλλαγές στην ευρύτερη περιοχή. Ακολούθηαν καθοριστικές πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις τόσο στη Ρωσία όσο και στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Στην πρώτη ως αποτέλεσμα της ήττας, στη δεύτερη επιβεβλημένες από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής. Η Πύλη αναγκάστηκε να αναγνωρίσει τα δικαιώματα των χριστιανών, αλλά άλλαξαν και οι κανονισμοί του Πατριαρχείου με τη συμμετοχή λαϊκών στη διοίκηση του μιλλέτ. Στον πόλεμο αυτό συμμετείχε δειλά-δειλά και η Ελλάδα, δημιουργώντας ταραχές στα ηπειροθεσσαλικά σύνορα με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Οι Αγγλογάλοι απέκλεισαν το λιμάνι του Πειραιά, αποβίβασαν στρατιωτικά αγήματα και τοποθέτησαν φιλική και δυτικοστρεφή κυβέρνηση  στην Αθήνα. Άρχισε η αρχή  του τέλους του Οθωνα, διαλύθηκε η φιλορωσική επιρροή στην πολιτική ζωή, και  ξέσπασε χολέρα στην πρωτεύουσα.

Ας ευχηθούμε ότι θα αποφευχθεί ένας δεύτερος Κριμαϊκός πόλεμος. Δεν θα είναι όπως μικρότερης σημασίας οι μεταβολές στην ευρύτερη περιοχή. Θα πρέπει να τις παρακολουθήσουμε, γιατί, δεδομένης της δομής των ιστορικο-γεω-πολιτικών σχέσεων, η Ελλάδα δεν θα μείνει ανεπηρέαστη.

Ο Αντώνης Λιάκος (1947, Αθήνα), σπούδασε στη Φιλοσοφική σχολή του ΑΠΘ. Φυλακίστηκε από τη Δικτατορία. Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιταλία, διδακτορική διατριβή στο ΑΠΘ, δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας ΑΠΘ, στο Πανεπιστήμιο Birmingham, επισκέπτης καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Φλωρεντίας και στα Πανεπιστήμια Sydney, Princeton, Ecole Normale Superieure και Πανεπιστήμιο Νέας Υόρκης. Σήμερα είναι καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. 
 

Το ερευνητικό και συγγραφικό έργο του αφορά την νεώτερη και σύγχρονη ιστορία, ειδικά την ιστορία της συγκρότησης των εθνικών κρατών Ελλάδας και Ιταλία, την κοινωνική ιστορία και την ιστορία της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Είναι συγγραφέας 6 βιβλίων και περίπου 30 μελετών σε επιστημονικά περιοδικά και ειδικούς τόμους. Έχει επιμεληθεί εκδόσεις επί ιστορικών θεμάτων και αρθρογραφεί στις εφημερίδες "Το Βήμα" και "Αυγή". 

  

Εκτενέστερο βιογραφικό  και κριτικογραφία

Βιβλία του Αντώνη Λιάκου, επιμέλειες εκδόσεων, συμμετοχές σε συλλογικά έργα

Ιστότοπος Antonis Liakos
  

Χρόνος - διαδικτυακό περιοδικό   
 

Αρθρογραφία του Αντώνη Λιάκου στην εφημερίδα "Το Βήμα"

Αρθρογραφία του Αντώνη Λιάκου στα Ενθέματα της εφημερίδας "Αυγή"

Αντώνης Λιάκος:  Αναζητώντας ένα νέο «εμείς» στη μεταμνημονιακή εποχή,  

στον ιστότοπο Μετά την Κρίση (πριν ένα χρόνο)

Η επιστροφή της Κοκκινοσκουφίτσας: η Αριστερά σε κρίσιμους καιρούς

μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη του Αντώνη Λιάκου στον Στρατή Μπουρνάζο ("Ενθέματα" της Αυγής, 23 Μαρτίου 2014)