Η γνώμη ενός φιλελεύθερου, αλλά ορθολογιστή: Ποσοτική χαλάρωση και δημόσιες επενδύσεις.

του Πάουλ Ντε Γκράουε
  
© Ivory Tower - Paul De Grauwe: QE and public investment 2.12.2015 
αναδημοσίευση: Social Europe
   

Ο Πάουλ Ντε Γκράουε, Βέλγος καθηγητής της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Οικονομίας στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο της London School of Economics, είναι φιλελεύθερος και οπαδός της οικονομίας της αγοράς. Μάλιστα, μεταξύ 1991-2003 εκλέχτηκε βουλευτής και γερουσιαστής στο Βέλγιο ως μέλος του κόμματος Φλαμανδών Φιλελευθέρων και Δημοκρατών. Πιστεύει ότι οι δυνάμεις της αγοράς και η οικονομική ανάπτυξη μπορούν να συνεισφέρουν ακόμη και για λύσεις σε προβλήματα φυσικών πόρων, ενέργειας και του κλίματος. Ωστόσο, με τον πέρασμα του χρόνου, επισημαίνει όλο και πιο έντονα την ανάγκη να παρεμβαίνει η πολιτική διακυβέρνηση στην οικονομία της αγοράς. «Υπερτιμούσα», λέει, «τις αγορές ως φορείς της αλήθειας, φαίνεται όμως ότι στον πραγματικό κόσμο ο ορθολογισμός είναι αδιαχώριστα συνυφασμένος με δυνάμεις που δεν υπακούουν στη λογική». Κάτι πρέπει να διορθώνει τις δυνάμεις της αγοράς. 
Σήμερα, λόγω της παγκόσμιας κρίσης, αυτή η διορθωτική παρέμβαση και οι ισχυρές πολιτικές είναι ακόμη πιο αναγκαίες. Μετά το 1980, οι  συνήγοροι των αγορών, συγχέοντας έντεχνα μεταξύ του επιχειρηματία ως διευθύνοντος και του απουσιάζοντος ιδιοκτήτη (absentee ownership), καταδικάζουν διαρκώς το «μεγάλο αμάρτημα» που διαπράττει ένα κράτος άν «γίνει επιχειρηματίας»*. Εντελώς αντίθετα, ο φιλελεύθερος Ντε Γκράουε επιχειρηματολογεί υπέρ των δημόσιων επενδύσεων απευθείας στην πραγματική οικονομία, ως παρέμβαση αναγκαία - και επικερδή - για το δημόσιο συμφέρον, προκειμένου να διαφύγει η Ευρώπη από την οικονομική στασιμότητα και την παγίδα ρευστότητας.

Γ. Ρ.

Από την αρχή του 2015 η ΕΚΤ εφαρμόζει την «ποσοτική χαλάρωση» (QE), δηλαδή ένα πρόγραμμα που διοχετεύει μεγάλες ποσότητες χρήματος στην οικονομία. Κάθε μήνα η ΕΚΤ αγοράζει 60 δισεκατομμύρια € κρατικών ομολόγων και με τον τρόπο αυτό διοχετεύει ίσο ποσό ρευστού χρήματος στην οικονομία. Μέχρι σήμερα, το συνολικό ποσό ενέσων ρευστότητας προσεγγίζει τα 700 δισεκατομμύρια €.

Δεν μπορεί να υπάρξει καμία αμφιβολία ότι αυτή η μεγάλη ένεση ρευστότητας από την ΕΚΤ είχε θετική επίδραση στις εξαγωγές. Είχε ως αποτέλεσμα μια υποτίμηση του ευρώ έναντι των κυριότερων άλλων νομισμάτων (δολάριο, λίρα στερλίνα) και ενίσχυσε την ανταγωνιστικότητα των εξαγωγέων της Ευρωζώνης προς τον υπόλοιπο κόσμο.

Ωστόσο, καθίσταται ολοένα και πιο σαφές, ότι η QE από μόνη της δεν επαρκεί για να βγάλει τις οικονομίες της Ευρωζώνης από τους ληθαργικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Στην πραγματικότητα, από το δεύτερο τρίμηνο του έτους 2015 ο ρυθμός της οικονομικής μεγέθυνσης επιβραδύνθηκε και πάλι. Υπάρχει φόβος ότι στα επόμενα 2-3 χρόνια η οικονομική ανάπτυξη θα παραμείνει υποτονική. Μια νέα, διευρυμένη εκδοχή της QE δεν θα λύσει αυτό το πρόβλημα.

Όλα αυτά δεν θα πρέπει να μας εκπλήττουν. Οι οικονομολόγοι μας έχουν προειδοποιήσει εδώ και πολύ καιρό: όταν τα βασικά επιτόκια βρίσκονται κοντά στο μηδέν, η ποσοτική χαλάρωση από μόνη της δεν είναι σε θέση να τονώσει την οικονομία. Ο λόγος είναι ο εξής: όταν τα βασικά επιτόκια είναι κοντά στο μηδέν, η ρευστότητα που δημιουργεί η Κεντρική Τράπεζα δεν μπορεί εύκολα να ρεύσει προς την πραγματική οικονομία. Το μεγαλύτερο μέρος της αποθησαυρίζεται [δηλαδή κατακρατείται εντός του χρηματοπιστωτικού συστήματος και δεν επενδύεται ως κεφάλαιο στην πραγματική οικονομία], επειδή οι ευκαιρίες για να βρεί ελκυστικές αποδόσεις είναι περιορισμένες. Πολλά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα προτιμούν να αποθησαυρίζουν την επιπλέον ρευστότητα που δημιουργείται από την ΕΚΤ και να μη κάνουν τίποτε παραγωγικό με αυτό. Αυτή είναι η γνωστή παγίδα ρευστότητας.
Έτσι, παρόλο που η QE ήταν και είναι απαραίτητη, είναι ανεπαρκής. Πρέπει να συνοδεύεται από δημοσιονομικές πολιτικές. Εδώ είναι το πραγματικό πρόβλημα της Ευρωζώνης. Οι δημοσιονομικές πολιτικές δεν προστρέχουν για να βοηθήσουν. Πρώτον, πάρα πολλές χώρες εξακολουθούν να μένουν φυλακισμένες μέσα στον ζουρλομανδύα της λιτότητας. Δεύτερον, και σημαντικότερο, οι δημόσιες επενδύσεις εξακολουθούν να μειώνονται. Αλλά το κλειδί που μπορεί να βάλει μπρός τον κινητήρα της ανάκαμψης στην Ευρωζώνη είναι οι δημόσιες επενδύσεις.
Υπάρχουν δύο λόγοι, για τους οποίους οι δημόσιες επενδύσεις έχουν κεντρική σημασία στην προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης. Πρώτον, ο ιδιωτικός τομέας εξακολουθεί να είναι πολύ απρόθυμος να αναλάβει επενδυτικούς κινδύνους και αποτυγχάνει να επενδύσει επαρκώς. Αυτό σχετίζεται με την έλλειψη εμπιστοσύνης στο μέλλον. Ο τρόπος για να το αντιμετωπίσουμε είναι να δείξει το δρόμο ο δημόσιος τομέας και κάνοντας δημόσιες επενδύσεις να δώσει ένα έναυσμα επανεκκίνησης της οικονομίας. Αυτό θα αυξήσει τον ρυθμό της οικονομικής μεγέθυνσης και θα δημιουργήσει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στο μέλλον, η οποία θα τονώσει τις ιδιωτικές επενδύσεις.
Δεύτερον, οι δημόσιες επενδύσεις είναι απαραίτητες για να επιτευχθεί ο μακροπρόθεσμος στόχος μιας πράσινης οικονομίας. Αυτό απαιτεί επενδύσεις σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας και στα δημόσια μέσα μεταφοράς.
Δυστυχώς, οι δημόσιες επενδύσεις αποθαρρύνονται από έναν ηλίθιο κανόνα, τον οποίο έχουν επιβάλει στον εαυτό τους τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης, δηλαδή ότι οι δημόσιες επενδύσεις δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν με έκδοση ομολόγων. Είναι υποχρεωτικό να χρηματοδοτούνται από τα τρέχοντα φορολογικά έσοδα. Αυτό αποτρέπει την εκκίνηση και αύξηση των δημόσιων επενδύσεων, εμποδίζει τη διατηρήσιμη ανάκαμψη και την ανάπτυξη μιας πράσινης οικονομίας.

Συχνά ακούγεται ως επιχείρημα ότι οι δημόσιοι φορείς δεν πρέπει να αυξάνουν το χρέος τους, αλλά αντιθέτως πρέπει να το μειώνουν. Ορισμένες χώρες της περιφέρειας της Ευρωζώνης έχουν αναμφίβολα περιορισμένες δυνατότητες να προσθέσουν νέες δανειακές υποχρεώσεις στο υπάρχον δημόσιο χρέος τους. Άλλες χώρες όμως, όπως είναι η Γερμανία, η Γαλλία, το Βέλγιο και η Ολλανδία, σίγουρα μπορούν να το κάνουν. Σήμερα, οι κυβερνήσεις αυτών των χωρών μπορούν να δανειστούν εκδίδοντας ομόλογα πολύ μακροπρόθεσμης ωρίμανσης σχεδόν δωρεάν [γιατί τα επιτόκια με τα οποία επιβαρύνονται, κινούνται σήμερα σε πάρα πολύ χαμηλά, σχεδόν μηδενικά, επίπεδα]. Και ασφαλώς υπάρχουν πολλά επενδυτικά σχέδια που έχουν [προσδοκώμενο] ποσοστό απόδοσης άνω του 0%.
Μια κυβέρνηση που εκδίδει ομόλογα με επιτόκιο κοντά στο 0% και στη συνέχεια διοχετεύει τα χρήματα που δανείζεται σε έργα που θα έχουν ποσοστά απόδοσης κατά πολύ μεγαλύτερα του 0%, προωθεί την οικονομική ανάπτυξη και καθιστά τη μελλοντική αποπληρωμή του χρέους πιο άνετη. 
Με άλλα λόγια, αυτό που μετράει δεν είναι το ακαθάριστο χρέος, αλλά το καθαρό χρέος των κυβερνήσεων. Η έκδοση ομολόγων για να λάβουν πιστώσεις που καθιστούν δυνατό να επενδύουν σε περιουσιακά στοιχεία με πολύ υψηλότερο ποσοστό απόδοσης από το κόστος του δανεισμού (τώρα κοντά στο 0%), θα μειώσει το καθαρό χρέος στο μέλλον. Δυστυχώς, οι χώρες της Ευρωζώνης συνεχίζουν να υπνωτίζονται από τους αριθμούς που καταγράφουν το ακαθάριστο χρέος και συνακόλουθα αδυνατούν να κάνουν το αυτονόητο.
Λέγεται συχνά ότι οι κυβερνήσεις σήμερα δεν θα πρέπει να λάβουν περισσότερες πιστώσεις, διότι αυτό επιβαρύνει τα εγγόνια μας. Η αλήθεια είναι ότι τα εγγόνια μας θα μας ρωτούν γιατί δεν επενδύσαμε έγκαιρα σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας και σε δημόσια μέσα μεταφοράς όταν αντιμετωπίσαμε ιστορικά ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες για να το πράξουμε, αλλά αντίθετα, παραλείποντάς το, κάναμε τη ζωή τους άθλια.

Ο Paul De Grauwe πριν από τη συνεργασία στην LSE, διετέλεσε καθηγητής της Διεθνούς Οικονομικής Επιστήμης στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν (Leuven), Βέλγιο, όπου είχε κάνει τις βασικές σπουδές. Μεταπτυχιακά σπούδασε ως υπότροφος έκανε στο Johns Hopkins University των ΗΠΑ. Παλαιότερα εργάστηκε στην τότε Ευρωπαική Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και στην ΕΚΤ. Έχει διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής στο College of Europe, στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, στα πανεπιστήμια Michigan, Tilburg, Pennsylvania, Kιέλου, Βρυξελλών, Saarbrücken, Γάνδης, Amsterdam, στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Πορτογαλίας, στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, στο Università Cattolica del Sacro Cuore καθώς επίσης στην Κεντρική Τράπεζα της Ιαπωνίας, στην Norwegian School of Management και στο Board of Governors of the Federal Reserve System (fed - ΗΠΑ)
     
Αρθρογραφία στον ιστότοπο Social Europe
  
De Grauwe, P, & Ji, Y. (2013) Panic-driven austerity in the Eurozone and its implications, Vox EU, Paper on voxeu.org, 21 February 2013. 

* «Το κράτος δεν πρέπει να γίνεται επιχειρηματίας»

Ως συνήθως ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες. Πίσω από την εντολή αυτή, που προπαγανδίζεται ως κανόνας της οικονομίας της αγοράς, κρύβεται η (συχνά έντεχνα σκόπιμη) σύγχυση μεταξύ του επιχειρηματία ο οποίος, εκτός απο κεφαλαιούχος είναι και διαχειριστής της επιχείρησης και του επιχειρηματία ως κατόχου ποσοστού του μετοχικού κεφαλαίου της - συχνά υπό το καθεστώς του απουσιάζοντος ιδιοκτήτη (absentee ownership, Thorstein Veblen).

Στην πραγματικότητα, ιδίως στην ηπειρωτική Ευρώπη αλλά όχι μόνον, σημαντικό μέρος, συχνότατα πλειοψηφικό, του μετοχικού κεφαλαίου των μεγαλύτερων επιχειρήσεων, ανήκει σε φορείς δημόσιους, παρόλο που οι επιχειρήσεις αυτές λειτουργούν ως εταιρείες του ιδιωτικού τομέα, με ανάλογο management και χωρίς να έχουν εξασφαλισμένο μονοπωλιακό ρόλο στον ιδιαίτερο παραγωγικό τομέα τους (άλλωστε, απευθύνονται σε αγορά εντελώς παγκοσμιοποιημένη). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν π.χ. οι μεγαλύτεροι όμιλοι της αυτοκινητοβιομηχανίας όπως Wolkswagen, Renault, Peugeot-Citroen, οι μεγάλοι όμιλοι του ενεργειακού τομέα και οι στρατηγικές αεροδιαστημικές βιομηχανίες, για να μην αναφερθούμε σε ομίλους των υπηρεσιών τύπου Deutsche ή France Telekom ή σε τράπεζες. Οι μεγάλοι μέτοχοι του δημόσιου τομέα - απουσιάζοντες ιδιοκτήτες, ανήκουν σε όλο το φάσμα των δημόσιων θεσμών: είναι εταιρείες χαρτοφυλακίου που ελέγχονται απευθείας απο κεντρικές κυβερνήσεις, είναι Ομόσπονδες Χώρες (Länder, τα λεγόμενα κρατίδια) της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, είναι δήμοι, περιφέρειες καί άλλοι φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης.

Εκτός από την καθαρά ιδεολογικής - προπαγανδιστικής φύσεως παρότρυνση προς τους δημόσιους φορείς να μη διατηρούν στο χαρτοφυλάκιό τους μετοχές επιχειρήσεων, αυτός ο απατηλός κανόνας της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης (αλλά και ευρύτερα, της νεοκλασικής ορθοδοξίας) έχει και έναν πολύ πιο πρακτικό στόχο: σε εποχές ακραίων διακυμάνσεων του οικονομικού κύκλου (είτε με ύφεση ή αποπληθωρισμό, είτε με φούσκες), να αποθαρρύνονται και να μη παρεμβαίνουν οι δημόσιοι φορείς στον οικονομικό κύκλο με αντικυκλικά μέτρα. Δηλαδή, να μην μετριάζουν με τέτοιο τρόπο την εξέλιξη του οικονομικού κύκλου ασκώντας επανορθωτικές ή  προληπτικές πολιτικές. Σε εποχή στασιμότητας, όπως σήμερα, αυτό μεταφράζεται απλά: όχι δημόσιες επενδύσεις. Δηλαδή, ούτε εξαγορά μετοχικού κεφαλαίου υφιστάμενων επιχειρήσεων, ούτε συμμετοχή δημόσιων φορέων στο μετοχικό κεφάλαιο νέων βιώσιμων projects! Το αποτέλεσμα είναι αυτό που επισημαίνει ο De Grauwe.  
Φυσικά και αυτή η αποχή από επενδύσεις είναι πολιτική επιλογή, σκληρή παρέμβαση με παθητικά μέσα. Είναι καταστροφική φιλοκυκλική πολιτική, εξίσου καταστροφική με αυτά που κάνουν οι ίδιοι φορείς χάραξης πολιτικής σε περιόδους ανόδου του ΑΕΠ: δρώντας παθητικά, αρνούνται να λάβουν προληπτικά μακροοικονομικά (macroprudential) μέτρα, άν και τότε ακριβώς είναι χρήσιμα και αναγκαία και, αντ' αυτού, δρώντας ενεργητικά, διοχετεύουν αέρα σε φούσκες, π.χ. χαλαρώνοντας τη φορολογική πολιτική, καταστρέφοντας το ρυθμιστικό πλαίσιο των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων, υπερθερμαίνοντας την άτακτη συσσώρευση των πιο εύπορων στρωμάτων και της υψηλόμισθης μεγαλομεσαίας τάξης ή με άλλες πολιτικές αποφάσεις που υπονομεύουν το μέλλον.

 

Γ. Ρ.

 

Απέτυχε η «ποσοτική χαλάρωση» και το πρόγραμμα αγοράς ομολόγων της ΕΚΤ; Επισημάνσεις του Rudolf Hickel
   
Henrik Müller: Geldschwemme der EZB: Wie Draghi die nächste Immobilienblase aufpumpt
  
Ποσοτική χαλάρωση της ΕΚΤ και ελληνική πολιτική «ιδιαιτερότητα»: Νέα κατάσταση, ανοίγει νέο κεφάλαιο της κρίσης
  
Γυρίζοντας τον Κέυνς ανάποδα: Η κραιπάλη στην άνοδο και η λιτότητα στην πτώση - Το πολιτικό «κεφάλαιο» Καραμανλή του Νεότερου
  
Hans Jürgen Urban: Η Γερμανία στην ευρωπαϊκή κρίση, o καθοδηγούμενος ηγεμόνας
  
Christian Marazzi: Υποτίμηση του νομίσματος της Κίνας, η Ευρώπη, οι ΗΠΑ
  

Ulrich Beck: Ευρωπαίοι ξεσηκωθείτε! Ή μαζί κερδισμένοι ή χωρισμένοι ηττημένοι

Secular Stagnation, μια συζήτηση (Summers - Krugman - Münchau): Η μεγάλη, πλανητική εικόνα της κρίσης Τριάντα χρόνια στασιμότητας και ύφεσης; Κοινωνίες χωρίς ρευστό χρήμα; Κρατικές όλες οι τράπεζες; Κράτη-επενδυτές;
    
Mario Seccareccia: Ένας Κεϋνσιανός αντίλογος στους Σάμμερς και Κρούγκμαν - Η διαρκής, διαρθρωτική οικονομική στασιμότητα (secular stagnation) και η κρίση του προτύπου της Νέας Συναίνεσης