Μετάθεση της κρίσης από την οικονομία στην πολιτική;

Τη στιγμή που όλο και πιο πολλοί διαπιστώνουν «πολιτική αποσύνθεση» (Φράνσις Φουκουγιάμα) ή παρακμή των κομματικών-πολιτικών συστημάτων σε πολλές αναπτυγμένες χώρες, η πραγματική οικονομία στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, ιδίως στον Νότο της ΕΕ - ακόμη και στην Ελλάδα - φαίνεται να ανακάμπτει και επιτέλους να ξεπερνά το σοκ που προκάλεσε σε όλη τη Δύση η χρηματοπιστωτική κατάρρευση του 2008. Πώς γίνεται να συμβαίνει αυτό;
Φαίνεται να επαληθεύεται, ακόμη μια φορά, η υπόθεση (ή «θεώρημα») της κοινωνιολογίας και της πολιτικής επιστήμης που διατυπώθηκε εδώ και καιρό από νεότερους εκπροσώπους της Κριτικής Θεωρίας, όπως τον Γιούργκεν Χάμπερμας στα πιο σημαντικά έργα του και κυρίως τον Κλάους Όφφε στις μελέτες του για την ακυβερνησία και τις δυσλειτουργίες των κομματικών-πολιτικών συστημάτων. Η υπόθεση έχει ως εξής:
Στις συνθήκες του ώριμου καπιταλιστικού συστήματος, το (υπο)σύστημα της οικονομίας, όταν «υπερφορτώνεται», μεταθέτει ή μεταβιβάζει τις κρίσεις του στο (υπο)σύστημα της πολιτικής. Και αντιστρόφως, πολιτικά συστήματα σε κρίση ή σε απονομιμοποίηση, έχουν την τάση να ανακτούν ικανότητα διακυβέρνησης και να αντλούν νέα νομιμοποίηση, με τη μετάθεση (Verlagerung) των δικών τους κρίσεων στην οικονομία. 

Το «θεώρημα» αυτό, οι στοχαστές της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης το ανέπτυξαν με μια συνδυασμένη κριτική επανεπεξεργασία πορισμάτων της δομο-λειτουργιστικής κοινωνιολογίας (Structural functionalism, κύριος εκπρόσωπος της ήταν ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Τάλκοτ Πάρσονς) και εφαρμογών της διεπιστημονικής θεωρίας των συστημάτων (π.χ. από τον Νίκλας Λούμαν) αφενός, και της θεωρίας του Καρλ Μαρξ για τις κρίσεις αφετέρου. Το διατύπωσαν με περιεκτικό και ολιστικό τρόπο, ώστε μπορούσε να ερμηνεύει τόσο πολιτικές και οικονομικές κρίσεις με καταστροφική εξέλιξη όπως του Μεσοπολέμου (οικονομικό κραχ, κρίση των δημοκρατιών, φασισμός και ναζισμός, πόλεμος), όσο και κυκλικές κρίσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που οδηγούν σε μεταμορφώσεις του. Π.χ. την λεγόμενη κρίση του πετρελαίου και του στασιμοπληθωρισμού με πτώση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων, στη δεκαετία του 1970, που ήταν μια από τις αφορμές για την εγκατάλειψη της Κεϋνσιανής οικονομικής πολιτικής, για να εφαρμοστούν σταδιακά αυτές που ονομάστηκαν μετά νεοφιλελεύθερες πολιτικές και για μια υποχώρηση του κράτους πρόνοιας που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Όφφε, Χάμπερμας

Το μεγάλο πρόβλημα είναι, ότι η νέα «μεταφόρτωση» της κρίσης από την οικονομία στην πολιτική γίνεται τώρα πολύ γρήγορα, πολύ βίαια, πολύ άγαρμπα. Γι΄ αυτό και αρκετοί αναλυτές μπαίνουν στον πειρασμό να την συγκρίνουν με την μεταβίβαση κρίσης από την οικονομία στην πολιτική του Μεσοπολέμου και ιδιαίτερα της δεκαετίας του 1930. Όμως οι εποχές και ο κόσμος διαφέρουν πολύ.
Σε αντίθεση με το Μεσοπόλεμο, με τον στιβαρό και χωρίς αυταπάτες Φράνκλιν Ρούσβελτ να κάθεται στο Οβάλ Γραφείο, σήμερα το αδύνατο σημείο της παγκόσμιας πολιτικής φαίνεται να βρίσκεται στις ΗΠΑ. Ενώ η οικονομική ισχύς της Κίνας και η διεθνής επιρροή της αυξάνουν με ταχείς ρυθμούς, τα σχόλια για τα πολιτικά συμβαίνοντα στη χώρα που εξακολουθεί ακόμη να είναι η ισχυρότερη του πλανήτη είναι εντελώς απαξιωτικά: Ο Λευκός Οίκος μοιάζει σήμερα με «κλουβί γεμάτο τρελούς», λένε*.

Η μεταβίβαση κρίσεων από την οικονομία στην πολιτική διαπερνά τα σύνορα κρατών

Η νέου τύπου «ακυβερνησία» στη Γερμανία, χώρα που μέχρι πρόσφατα πολλοί θεωρούσαν πρότυπο οικονομικής και πολιτικής αντοχής, δείχνει ανάγλυφα πόσο προβληματικά εξελίσσεται η τωρινή μετάθεση της κρίσης από την οικονομία στην πολιτική και πώς απλώνεται σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο, διαπερνώντας σύνορα εθνικών κρατών. Η κρίση «μεταφορτώνεται» και σε πολιτικά συστήματα άλλων χωρών, ακόμη και χωρών όπως η Γερμανία, που δοκίμασαν την οικονομική κρίση μετά το 2008 μόνον έμμεσα ή μόνον ελαφρά και για λίγο χρονικό διάστημα. 

Οι εξαιρέσεις πολιτικής σταθερότητας υπάρχουν, αλλά τις βλέπουμε κυρίως στις πιο περιφερειακές χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου: Ιαπωνία (που φαίνεται να ξεπερνά τη μακροχρόνια στασιμότητα της οικονομίας της), Καναδάς, Αυστραλία. Στην Ευρώπη, ίσως οι σκανδιναβικές χώρες.
Το θεώρημα της μετάθεσης περιγράφει την τυπική μορφή που παίρνουν τα τεκταινόμενα στις κρίσεις, όπως τα βλέπει ένας «εξωτερικός παρατηρητής». Ποιό είναι, υπό τις κρατούσες συνθήκες στην πολιτική και στην οικονομία το περιεχόμενό τους, δηλαδή αυτό που βιώνουν σήμερα όσοι συμμετέχουν, το δείχνουν οι «αριθμοί», τα μετήσιμα δεδομένα (βλ., λόγου χάρη, World Inequality Report 2018 των Piketty, Alvaredo, Chancel, Zucman, Saez, Stancheva, Li Yang και άλλων ή τις μελέτες του Μπράνκο Μιλάνοβιτς και την «ελεφαντοειδή καμπύλη»): Υπό τις κρατούσες συνθήκες, όλα τα βάρη της κρίσης φορτώνονται στα αδύναμα κοινωνικά στρώματα, ενώ αντίθετα οι ισχυρές τάξεις μένουν αλώβητες, διατηρούν ή και επαυξάνουν όσα δυσανάλογα συσσώρευσαν στη μακρά περίοδο πριν την κρίση, με τις απορρυθμίσεις της και τις φούσκες της. 
Όμως αυτό δεν είναι ανεκτό στις σύγχρονες κοινωνίες που βασίζονται στην ιδέα της πλήρους τυπικής-νομικής ισότητας μεταξύ των πολιτών και, επιπλέον, έχουν βιώσει εμπειρίες κράτους πρόνοιας. Ως αποτέλεσμα, εκείνοι που μπορούν να τιμωρηθούν με την ψήφο ως «δράστες», δηλαδή οι επικρατούσες πολιτικές δυνάμεις, χάνουν επιρροή· εξαπλώνεται η ψήφος διαμαρτυρίας και προκύπτουν δευτερογενείς πολιτικές αναστατώσεις ή κρίσεις, και όχι μόνον σε χώρες που δοκιμάζονται από την πρωτογενή, οικονομική κρίση. Αυτή η επίπτωση δεν είναι λαϊκιστική παρεκτροπή αλλά δημοκρατική αντίδραση. Είναι εφαρμογή του πρώτου κανόνα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, κατά γράμμα και κατά πνεύμα, όπως προβλέπεται στα κλασικά εγχειρίδια της σοβαρής πολιτικής επιστήμης.
Όμως, από την άλλη πλευρά, στο πεδίο της οικονομίας, με τη συμπίεση του κόστους της εργασίας έχουν ήδη προκύψει νέες προϋποθέσεις κερδοφόρων επενδύσεων, πράγμα που θα ισχύει μέχρι να παραδοθεί πίσω στην οικονομία ο «λογαριασμός» της δευτερογενούς πολιτικής αναστάτωσης. 
Αυτός είναι - πάρα πολύ απλουστευμένα - ο πλήρης κύκλος μιας κρίσης στις σύγχρονες δημοκρατίες του αναπτυγμένου Δυτικού κόσμου.

Αυτό που «προέβλεψαν» και προείσπραξαν οι αγορές ομολόγων και τα χρηματιστήρια στη διάρκεια του 2017 με τη ραγδαία τους άνοδο σε πρωτοφανή ύψη, φαίνεται, αυτή τη φορά και προς το παρόν, να επαληθεύεται στο πεδίο της πραγματικής οικονομίας από τους τωρινούς σημαντικούς ρυθμούς ανόδου του ΑΕΠ, ακόμη και σε εκείνες τις χώρες της Δύσης που βιώνουν ή βίωσαν έντονη πολιτική δυσλειτουργία (π.χ. ΗΠΑ, Γερμανία, Ισπανία, Γαλλία). Με εξαίρεση, την αποσχιστική Βρετανία, για προφανείς λόγους. 
Φυσικά, η τροφοδοσία του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος με άπλετο, φθηνό ηλεκτρονικό χρήμα από τις μεγάλες Κεντρικές Τράπεζες, και κυρίως την αμερικανική Fed, την Bank of Japan και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, αλλά και η ανεξάντλητη ροή επενδύσεων από την Κίνα, βοήθησαν και βοηθούν πολύ στο να μη μετατραπεί η μεγάλη κυκλική κρίση σε διαρθρωτική κρίση του καπιταλισμού - σε πείσμα των νεοκλασικών και ορντο-φιλελεύθερων οικονομολόγων που ισχυρίζονται ότι οι Κεντρικές τράπεζες με την πολιτική τους «καταστρέφουν τον καπιταλισμό».
Αυτό που μένει να δούμε τώρα, είναι κατά πρώτο λόγο, πώς θα εξελιχθεί η αναστάτωση στο πεδίο της πολιτικής και πώς θα αναδομηθούν οι εξασθενημένοι ή απονομιμοποιημένοι δρώντες παράγοντες του, από τη Σοσιαλδημοκρατία και την πέραν αυτής Αριστερά, μέχρι τις διαφορετικές αποχρώσεις Κεντροδεξιάς, την φιλελεύθερη και την συντηρητική. 

Στη χώρα με τη φθηνή εργασία και την υψηλή ανεργία
Στην Ελλάδα, η πιστοληπτική της ικανότητα στις αγορές σπάει τώρα ρεκόρ δωδεκαετίας: Η απόδοση (yield) του δεκαετούς ομολόγου (οιονεί επιτόκιο δανεισμού) είναι τώρα 3,78 % και έχει βυθιστεί στα επίπεδα του έτους παχειών αγελάδων 2005.
Βέβαια, αυτά που συμβαίνουν στις χρηματοπιστωτικές αγορές αφορούν την εικονική - ή άν θέλετε την «πλασματική» -  και όχι την πραγματική οικονομία. Όμως είπαμε: οι αγορές πάντα προεισπράττουν, και μερικές φορές προβλέπουν σωστά το βραχυπρόθεσμο μέλλον της πραγματικής οικονομίας. Άλλες φορές πέφτουν εντελώς έξω.
Αυτή η τερατώδης ταλάντωση του «επιτοκίου δανεισμού» από το 4,50 % το 2009 στο 41,00 % (!) το 2012, το 2017 ξανά πίσω στο ύψος του 2009 και τώρα ακόμη πιο κάτω, δεν είναι άσχετη με το γεγονός ότι η μετάθεση της οικονομικής κρίσης στην πολιτική εδώ έγινε πολύ ενωρίτερα από άλλες χώρες και πάρα πολύ άγαρμπα. Και αυτή η διαδικασία μετάθεσης της οξείας κρίσης στην πολιτική, κράτησε πάρα πολύ: Άρχισε το 2010 με τον «αντιμνημονιακό»-αντιΠΑΣΟΚικό τυχοδιωκτισμό της ΝΔ και κράτησε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2015, με την επιτυχή αποφοίτηση του κυβερνώντος ΣΥΡΙΖΑ από τον πολιτικό βρεφονηπιακό σταθμό. Όσο πιο άγαρμπα, απερίσκεπτα, με βουλιμικούς ταξικούς και κομματικούς διαγκωνισμούς γίνεται η μετάθεση της κρίσης, τόσο πιο μακροχρόνιας διάρκειας τα ούτως ή άλλως καταστροφικά οικονομικά αποτελέσματα της, τόσο πιο επώδυνα για τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα. Στην Ελλάδα, τώρα πια το εμπόρευμα εργασία πουλιέται δυστυχώς σε πάρα πολύ φθηνές πραγματικές τιμές, και αυτό οι αγορές το γνωρίζουν και το βρίσκουν ενδιαφέρον. Τα πολύ πιο ήπια (δηλαδή, εκτός των άλλων, και πολύ λιγότερο αντιλαϊκά) παραδείγματα εσωτερικών πολιτικών χειρισμών μετάθεσης της κρίσης υπάρχουν: Πορτογαλία, Ιρλανδία, Κύπρος. 
Δυστυχώς, με όσα έχουν δεί τα μάτια μας, δεν θα εξέπληττε άν στο δικό μας «κλουβί με τους τρελούς», κάποιοι, ή πολλοί μαζί, αποφάσιζαν να δημιουργήσουν νέα πολιτική κρίση, εκ του μή όντος, ή από τσαπατσουλιά, ή από ιδεοληψία, ή «για ένα πουκάμισο αδειανό», ή για το γινάτι, για να πάρουν το αίμα τους πίσω. Και με μια τέτοια νέα ταλάντωση πολιτικού παραλογισμού, με την συνδρομή και εξωτερικών ή γεωπολιτικών ασταθειών, να μεταφορτωθεί στη συνέχεια η πολιτική κρίση ξανά, πίσω στην οικονομία. Σ΄ αυτήν εδώ την οικονομία, σήμερα, με την αδύναμη σταθεροποίηση ή την διαφαινόμενη πενιχρή ανάκαμψη, με την φθηνή εργασία και με την πυορρούσα πληγή της ανεργίας.

 
Γιώργος Β. Ριτζούλης

* Το κλουβί με τους τρελούς - Το βιβλίο Φωτιά και Οργή με τις «αποκαλύψεις»
Ein Käfig voller Narren - Was im Enthüllungsbuch «Fire und Fury» über Trump zu lesen ist (Der Spiegel)

Χανς-Βέρνερ Ζιν: Η μαρξική θεωρία των κρίσεων και πώς η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα καταστρέφει τον καπιταλισμό

Νατάσσα Στασινού: Κερδισμένοι και χαμένοι της παγκοσμιοποίησης, πολιτική αναταραχή. Η «ελεφαντοειδής καμπύλη» του Μπράνκο Μιλάνοβιτς