Σλάβοϊ Ζίζεκ: Πρόβλημα στον παράδεισο - για την πλανητική αναστάτωση και τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας σε Τουρκία και Ελλάδα (London Review of Books)

Ο Slavoj Žižek είναι στοχαστής αντιφατικός και αμφιλεγόμενος. Σφοδρός αντιρρησίας εναντίον των ισχυρών του κόσμου, αλλά σε στενή επαφή με την παντοδύναμη μαζική κουλτούρα. Με κοφτερή σκέψη, αλλά με όλους τους πλατειασμούς, τα φάλτσα και επιφανειακότητες μιας διανοητικής υπερπαραγωγής. Με συναρπαστική ρητορική και ειρωνικό λόγο, αλλά με χιούμορ όχι πάντοτε ακριβώς αγγλοσαξωνικά κοφτερό και εύστοχο. Κριτικός και ριζοσπαστικός, αλλά στην λογική όχι ασυμβίβαστα Αριστοτελικός. Υπερκινητικός, ζεί πολλή από τη ζωή του σε αεροπλάνα, για να δώσει διαλέξεις από τον Άγιο Φραγκίσκο μέχρι τη Σιγκαπούρη και από την Αθήνα μέχρι την Ισλανδία. 
Συγκεντρώνει προτερήματα των αρνητών του συστήματος, που ίσως μας έλειψαν μετά το 1980, αλλά κουβαλάει και όλα τα αδύνατα σημεία των συνεχιστών του μετα-στρουκτουραλισμού, του μετα-μοντερνισμού και της Λακανικής ψυχανάλυσης από τα αλησμόνητα απλοϊκά seventies, στην δύσκολα εποπτεύσιμη δεκαετία 2010 - 2020. Τα φαντάσματα του Λουί Αλτουσέρ, του Ζακ Λακάν, του Μισέλ Φουκώ (κι από πίσω τους, θολές σκιές, του Μάρτιν Χάιντεγκερ και του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου) συνεχίζουν να μας επισκέπτονται, σε όνειρα και εφιάλτες. Έτσι είναι ο κόσμος, έτσι ήταν πάντοτε. Το παρελθόν δεν πεθαίνει ποτέ, δεν είναι κάν παρελθόν, πόσο σοφά το έγραψε ο Ουίλιαμ Φώκνερ !
Δίκαια ίσως, ο John Grey γράφει ότι  

“...το όραμα του Ζίζεκ είναι καλά προσαρμοσμένο σε μια οικονομία που βασίζεται στη συνεχή παραγωγή νέων αγαθών και εμπειριών, το καθένα από τα οποία υποτίθεται πως διαφέρει από ό,τι προηγούμενο έχει υπάρξει.. Το ότι υπάρχει αυτός ο ισομορφισμός ανάμεσα στη σκέψη του Ζίζεκ και τον σύγχρονο καπιταλισμό δεν αποτελεί έκπληξη. Στο κάτω κάτω, μόνο μια οικονομία σαν αυτή που υφίσταται σήμερα θα μπορούσε να παραγάγει έναν διανοητή σαν τον Ζίζεκ. Ο ρόλος που παίζει ο Ζίζεκ ως διανοούμενος με δημόσια παρουσία και παγκόσμια απήχηση, έχει προκύψει στο πλαίσιο ενός μιντιακού συστήματος και μιας κουλτούρας διασημότητας, τα οποία είναι αναπόσπαστα μέρη του μοντέλου καπιταλιστικής επέκτασης που επικρατεί σήμερα...”

Φαίνεται μάλιστα, ότι η μικρή και όμορφη Σλοβενία, τυχαία ή από ανεξήγητους λόγους, δημιουργεί μια μικρή παράδοση αμφιλεγόμενων πνευμάτων πλανητικής εμβέλειας. Που αρέσκονται να προκαλούν, έως και να βρίζουν το κοινό τους και φυσικά να προξενούν έντονα κύματα υποστήριξης και απέχθειας. Παλιότερα ήταν ένα άλλο άτακτο παιδί της Ένατης Χώρας, ο Αυστριακο-Σλοβένος Peter Handke: Πρώτα με το συγγραφικό και θεατρικό του έργο, μετά με την μη ορθή πολιτικά στάση του απέναντι στις βαλκανικές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1990 και στην διάλυση της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Φρόντιζε για την ανορθόδοξη φήμη της Κεντροευρωπαικής και Βαλκανικής, της “σοσιαλιστικής” με τον τρόπο του όψιμου Αψβούργου Τίτο, ωστόσο πάντα μοντερνιστικής κοινωνίας των Άλπεων. Μιας χώρας με ισχυρό τοπικό πολιτισμό, που έφτιαξε για πρώτη φορά στην ιστορία της εντελώς ανεξάρτητο κράτος το 1992, αφού κράτησε επί δεκαπέντε αιώνες αλώβητη την εθνική της ταυτότητα χάρις στη γλώσσα και στην λογοτεχνία της, άν και σταθερά ενσωματωμένη σε μια ισχυρή δυναστική Αυτοκρατορία.
Μπορεί κανείς (και πρέπει!), ν' απορρίπτει τα αδιέξοδα που είναι πλέον ολοφάνερα στον τρόπο ύπαρξης και στην διαδρομή, στην οποία είναι σήμερα παγιδευμένος ο κόσμος. Μπορεί κανείς και πρέπει, ν' απορρίπτει το καταστροφικό πνεύμα της εποχής, με τις πολυσχιδείς, δύσκολα εξερευνήσιμες μορφές του - και οι “στάρ-στοχαστές-επαναστάτες” όπως ο Ζίζεκ είναι αναπόσπαστο μέρος του. Αλλά δεν μπορεί να το κάνει, αγνοώντας αυτό το πνεύμα της εποχής, σαν αυτό να μην υπάρχει και προπάντων είναι αδύνατο να στέκεται έξω από την παγιδευμένη διαδρομή της εποχής μας. Δεν υπάρχει “έξω". Ακριβώς επειδή ο Ζίζεκ είναι γνήσιος εκφραστής αυτού του πνεύματος της εποχής, για την ακρίβεια εκφραστής μιας οριακής και ακραίας, δηλαδή αυθεντικής έκφρασης αυτού του πνεύματος, ακριβώς γι' αυτό είναι παράλειψη και μη ορθολογική συμπεριφορά, ν' αγνοεί κανείς φωνές όπως η δική του. 
Και ασφαλώς θα ήταν προτιμότερο, αντί για Ζίζεκ και Μπαντιού, η εποχή μας να είχε τους δικούς της Γκράμσι, τους δικούς της Μαξ Βέμπερ, Τέοντορ Αντόρνο, Τζώρτζ Όργουελ, Χάνα Άρεντ και Αντρέ Γκόρζ, ή ν' αναδείκνυε  καινούργιους, νεαρούς Γιούργκεν Χάμπερμας για να πάρουν τη σκυτάλη από τους παλιούς. Αλλά  ο κόσμος είναι ζόρικος και μείς ασθενικοί, η εποχή είναι αδιαφανής, δύσκολα εποπτεύσιμη και μας φαίνεται πολύ ανοίκεια, εκτός των άλλων και επειδή δεν έχει την τύχη (ή επειδή δεν μπορεί) να διαθέτει τέτοιους ερμηνευτές, εκπαιδευτές και οδοδείκτες. Πρέπει λοιπόν να τα βγάλουμε πέρα με ό,τι έχουμε, με ό,τι μπορούμε να έχουμε. Ποιός μιλάει για νίκες;/Ν' αντέχεις, είναι το πάν (Ρίλκε).
Να τα βάλουμε με τον Ζίζεκ, να πολεμήσουμε την επιφανειακή, αντιφατική πολυπραγμοσύνη του σταρ της διανόησης, αλλά πρώτα άς τον ακούσουμε. Ακούγοντάς τον, κάτι παραπάνω θα καταλάβουμε για τον σημερινό ανοίκειο κόσμο μας, μιας και εκείνος, αντίθετα με άλλους, έχει βρεί τρόπο να εκφράζει εύγλωττα κάποιες πλευρές του.

Γ. Ρ.  

Το πρόσφατο μικρό δοκίμιο του Σλάβοϊ Ζίζεκ Trouble in Paradise (28 Ιουνίου 2013, London Review of Books), είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της πολιτικής του σκέψης και φιλοδοξεί να ρίχνει εξεταστικό βλέμμα προς την χώρα μας και προς την ευρύτερη γειτονιά μας.
Με εξαίρεση μικρές αλλαγές και προσθήκες, η Ελληνική μετάφραση του βασικού μέρους του δοκιμίου είναι της Αιμιλίας Κουκούμα (Πρόβλημα στον παράδεισο, δημοσιευμένη στο Red Notebook).

Στα πρώιμα έργα του, ο Μαρξ περιέγραψε τις τότε συνθήκες στη Γερμανία, ως μια κατάσταση στην οποία η μόνη απάντηση στα συγκεκριμένα της προβλήματα ήταν η παγκόσμια λύση: Η παγκόσμια επανάσταση. Αυτή είναι μια λακωνική έκφραση της διαφοράς μεταξύ μιας μεταρρυθμιστικής και μιας επαναστατικής περιόδου: Σε μια μεταρρυθμιστική περίοδο, η παγκόσμια επανάσταση παραμένει ένα όνειρο το οποίο, αν κάνει κάτι, απλώς δίνει έμφαση στις προσπάθειες να αλλάξουν τα πράγματα τοπικά. Σε μια επαναστατική περίοδο, γίνεται ξεκάθαρο ότι τίποτε δεν θα βελτιωθεί χωρίς την παγκόσμια ριζοσπαστική αλλαγή. Μ' αυτήν την καθαρά τυπική έννοια, το 1989 ήταν μια επαναστατική χρονιά: Ήταν σαφές ότι οι αποσπασματικές μεταρρυθμίσεις των κομμουνιστικών κρατών δεν θα λειτουργούσαν και ότι μια συνολική ρήξη χρειαζόταν για την επίλυση ακόμη και των καθημερινών προβλημάτων, όπως η διασφάλιση αναγκαίας τροφής για τους ανθρώπους.

Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε σήμερα; Είναι τα προβλήματα και οι διαμαρτυρίες των τελευταίων χρόνων σημάδια μιας επερχόμενης παγκόσμιας κρίσης ή είναι απλώς ήσσονος σημασίας εμπόδια τα οποία μπορούν να αντιμετωπιστούν με τη βοήθεια τοπικών παρεμβάσεων; Το πιο αξιοσημείωτο σχετικά με τις εξεγέρσεις είναι ότι λαμβάνουν χώρα όχι μόνο, ή όχι κυρίως, σε αδύναμα σημεία του συστήματος, αλλά σε μέρη τα οποία θεωρούνταν μέχρι σήμερα "επιτυχημένες ιστορίες".

Γνωρίζουμε γιατί οι άνθρωποι διαμαρτύρονται στην Ελλάδα και την Ισπανία. Όμως γιατί υπάρχει πρόβλημα σε τέτοιες ευημερούσες ή ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες όπως η Τουρκία, η Σουηδία ή η Βραζιλία; Εκ των υστέρων, ίσως θεωρήσουμε την επανάσταση του Χομεϊνί το 1979 ως το αρχικό «πρόβλημα στον παράδεισο», δεδομένου ότι συνέβη σε μια χώρα που βρισκόταν σε φάση ταχύρρυθμου εκσυγχρονισμού φιλοδυτικής κατεύθυνσης, και ήταν ο πιό ένθερμος σύμμαχος της Δύσης στην περιοχή. Υπάρχει ίσως κάποιο λάθος στην αντίληψή μας για τον παράδεισο.

Πριν από το τρέχον κύμα διαδηλώσεων, η Τουρκία ήταν ελκυστική: Το ίδιο το μοντέλο ενός κράτους ικανού να συνδυάσει μια ακμάζουσα φιλελεύθερη οικονομία με μετριοπαθή ισλαμισμό, κατάλληλο για την Ευρώπη, ήταν ευπρόσδεκτη αντίθεση με την πιο «Ευρωπαϊκή» Ελλάδα, την  εγκλωβισμένη σε ιδεολογικό τέλμα και με τάσεις οικονομικής αυτοκαταστροφής. Είναι αλήθεια ότι υπήρχαν δυσοίωνα σημάδια εδώ και εκεί (η Τουρκική άρνηση του Ολοκαυτώματος των Αρμενίων, οι συλλήψεις δημοσιογράφων, το άλυτο πρόβλημα των Κούρδων, οι επικλήσεις για μια πιό μεγάλη Τουρκία που θα νεκραναναστήσει την παράδοση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η περιστασιακή επιβολή θρησκευτικών νόμων), αλλά αυτά αποδιώχνονταν ως μικρές κηλίδες, που δεν θα τους επιτρεπόταν να αλλοιώσουν την συνολική εικόνα.  

Στη συνέχεια ξέσπασαν οι διαμαρτυρίες στην πλατεία Ταξίμ. Καθένας γνωρίζει ότι η σχεδιαζόμενη μετατροπή σε εμπορικό κέντρο ενός πάρκου που συνορεύει με την πλατεία Ταξίμ, στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, δεν ήταν η πραγματική αιτία των διαδηλώσεων, και ότι μια βαθύτερη ανησυχία κέρδιζε όλο και περισσότερο έδαφος. Το ίδιο ίσχυε και για τις διαδηλώσεις στην Βραζιλία, στα μέσα του Ιουνίου: Αυτό που τις πυροδότησε ήταν μια μικρή αύξηση στο κόστος των μέσων μαζικής μεταφοράς, αλλά συνεχίστηκαν και μετά την ανάκληση του μέτρου. Και εδώ επίσης, οι διαδηλώσεις ξέσπασαν σε μια χώρα η οποία - τουλάχιστον σύμφωνα με τα μέσα ενημέρωσης - απολάμβανε μια οικονομική άνθηση και είχε κάθε λόγο να αισθάνεται σίγουρη για το μέλλον. Σ' αυτήν την περίπτωση, οι διαδηλώσεις υποστηρίχθηκαν φαινομενικά από την πρόεδρο Ντίλμα Ρούσεφ, η οποία εξέφρασε την ικανοποίησή της γι' αυτές.

Είναι σημαντικό το γεγονός ότι δεν βλέπουμε τις διαδηλώσεις των Τούρκων απλώς ως μια κοσμικού χαρακτήρα εξέγερση της κοινωνίας πολιτών εναντίον του αυταρχικού ισλαμικού καθεστώτος που υποστηρίζεται από μια σιωπηλή μουσουλμανική πλειοψηφία. Αυτό που περιπλέκει την εικόνα είναι η αντικαπιταλιστική ώθηση των διαδηλώσεων: Οι διαδηλωτές ενστικτωδώς αισθάνονται ότι ο φονταμενταλισμός της ελεύθερης αγοράς και το φονταμενταλιστικό Ισλάμ δεν αποκλείουν ο ένας τον άλλο. Η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου από μια ισλαμιστική κυβέρνηση φανερώνει ότι οι δυο μορφές του φονταμενταλισμού μπορούν να εργάζονται από κοινού. Είναι ένα σαφές σημάδι ότι ο «αιώνιος» γάμος ανάμεσα στη δημοκρατία και τον καπιταλισμό πλησιάζει προς το διαζύγιο.

Επίσης, είναι ουσιαστικό ν' αναγνωρίσουμε ότι οι διαδηλωτές δεν επιδιώκουν κανέναν αναγνωρίσιμο «πραγματικό» στόχο. Οι διαδηλωτές δεν είναι «πραγματικά» κατά του παγκόσμιου καπιταλισμού, «πραγματικά» κατά του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, «πραγματικά» υπέρ των πολιτικών ελευθεριών και της δημοκρατίας ή «πραγματικά» υπέρ κάποιου από αυτά συγκεκριμένα. Αυτό που η πλειοψηφία εκείνων που έχουν συμμετάσχει στις διαδηλώσεις γνωρίζει, είναι ένα ρευστό αίσθημα ανησυχίας και δυσαρέσκειας που διατηρεί και ενώνει διάφορα επιμέρους αιτήματα. Η προσπάθεια να κατανοήσει κανείς τις διαδηλώσεις δεν είναι μόνο επιστημολογικής φύσεως, με τους δημοσιογράφους και τους θεωρητικούς να προσπαθούν να εξηγήσουν το πραγματικό τους περιεχόμενο. Είναι, επίσης ένας οντολογικός αγώνας γύρω από την ίδια την πραγματικότητα που λαμβάνει χώρα εντός των ίδιων των διαδηλώσεων. Είναι απλώς μια πάλη ενάντια στη διεφθαρμένη διοίκηση της πόλης; Είναι μια πάλη ενάντια στο αυταρχικό ισλαμιστικό καθεστώς; Είναι μια πάλη ενάντια στην ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου; Το ερώτημα είναι ανοιχτό και το πώς θα απαντηθεί θα εξαρτηθεί από το αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης πολιτικής διαδικασίας.

Το 2011, όταν ξέσπασαν διαδηλώσεις σε όλη την Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή, πολλοί επέμειναν ότι δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως επιμέρους περιστατικά ενός ενιαίου παγκόσμιου κινήματος. Αντίθετα, ισχυριζόταν ότι καθένα από αυτά ήταν απάντηση σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Στην Αίγυπτο, οι διαδηλωτές διεκδικούσαν αυτό, που εναντίον του διαμαρτυρόταν σε άλλες χώρες το κίνημα Occupy: «Ελευθερία» και «δημοκρατία». Ακόμη και ανάμεσα στις μουσουλμανικές χώρες, οι διαφορές ήταν σημαντικές: Η αραβική άνοιξη στην Αίγυπτο ήταν μια διαμαρτυρία κατά ενός διεφθαρμένου αυταρχικού φιλο-δυτικού καθεστώτος, ενώ η Πράσινη Επανάσταση στο Ιράν, που ξεκίνησε το 2009, ήταν κατά του αυταρχικού ισλαμισμού. Είναι εύκολο να δούμε πως μια τέτοιου τύπου επιμερισμένη αντίληψη της διαμαρτυρίας ελκύει τους υποστηρικτές του κατεστημένου: Δεν υπάρχει απειλή για την ίδια την παγκόσμια τάξη, παρά μόνον μια σειρά ξεχωριστών τοπικών προβλημάτων. 

Το παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα είναι μια σύνθετη διαδικασία που επηρεάζει διαφορετικές χώρες με διαφορετικούς τρόπους. Αυτό που ενώνει τις διαμαρτυρίες, παρ' όλο τον πολυσχιδή χαρακτήρα τους, είναι ότι όλες αποτελούν αντιδράσεις κατά των διαφόρων πτυχών της κεφαλαιοκρατικής παγκοσμιοποίησης. Η γενική τάση του σημερινού παγκόσμιου καπιταλισμού είναι προς την περαιτέρω επέκταση της αγοράς, προς την υφέρπουσα περίφραξη του δημόσιου χώρου, προς τον περιορισμό των δημόσιων υπηρεσιών (υγεία, παιδεία, πολιτισμό) και πρός την όλο και πιο αυταρχική πολιτική εξουσία. Είναι μέσα σ' αυτά τα γενικά πλαίσια, που οι Έλληνες διαμαρτύρονται κατά των κανόνων του διεθνούς χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και εναντίον του δικού τους διεφθαρμένου και αναποτελεσματικού κράτους, το οποίο είναι όλο και λιγότερο σε θέση να παρέχει βασικές κοινωνικές υπηρεσίες. Επίσης, είναι σε αυτά τα πλαίσια που οι Τούρκοι διαμαρτύρονται εναντίον της μετατροπής του δημόσιου χώρου σε εμπόρευμα και κατά του θρησκευτικού αυταρχισμού, που οι Αιγύπτιοι διαδηλώνουν εναντίον ενός καθεστώτος που υποστηρίζεται από τις δυτικές δυνάμεις, που οι Ιρανοί διαδηλώνουν κατά της διαφθοράς και του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, και ούτω καθεξής. Καμιά από αυτές τις διαδηλώσεις δεν μπορεί ν' αναχθεί σ' ένα και μόνο θέμα. Όλες αφορούν έναν συγκεκριμένο συνδυασμό δυο τουλάχιστον θεμάτων, το ένα οικονομικό (από τη διαφθορά έως την αναποτελεσματικότητα έως τον ίδιο τον καπιταλισμό), το άλλο πολιτικο-ιδεολογικό (από το αίτημα για δημοκρατία μέχρι το αίτημα να ανατραπεί η συμβατική πολυ-κομματική δημοκρατία είναι έκπτωτη). Το ίδιο ισχύει και για το κίνημα Occupy. Κάτω από την πληθώρα (συχνά συγκεχυμένων) δηλώσεων, το κίνημα είχε δυο βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο, δυσαρέσκεια για τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα, και  όχι μόνο λόγω των συγκεκριμένων τοπικών κηλίδων του. Και το δεύτερο, συνειδητοποίηση ότι η θεσμοθετημένη μορφή της  αντιπροσωπευτικής, πολυκομματικής δημοκρατίας δεν διαθέτει τα εργαλεία για να καταπολεμήσει την καπιταλιστική αποχαλίνωση, δηλαδή, ότι η δημοκρατία πρέπει να εφευρεθεί εκ νέου.

Ακριβώς επειδή η βασική αιτία των διαδηλώσεων είναι ο παγκόσμιος καπιταλισμός, αυτό δεν σημαίνει ότι η μόνη λύση είναι η άμεση ανατροπή του. Ούτε όμως είναι βιώσιμο να επιδιώκουμε την πραγματιστική εναλλακτική, η οποία είναι να ασχολείται κανείς με τα επιμέρους προβλήματα και να αναμένει για τον ριζοσπαστικό μετασχηματισμό. Αυτό παραβλέπει το γεγονός, ότι το παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα είναι κατ' ανάγκην ασυνεπές: Η ελευθερία των αγορών πηγαίνει χέρι-χέρι με την υποστήριξη των ΗΠΑ για τους δικούς της αγρότες, το κήρυγμα υπέρ της δημοκρατίας πηγαίνει χέρι-χέρι με την υποστήριξη της Σαουδικής Αραβίας. Αυτή η αντίφαση ανοίγει ένα χώρο για πολιτική παρέμβαση: Οπουδήποτε αναγκάζεται το πολιτικό σύστημα να παραβιάζει τους δικούς του κανόνες, υπάρχει η ευκαιρία να επιμείνει ότι ακολουθεί αυτούς τους κανόνες. Το να απαιτείς συνέπεια σε στρατηγικά επιλεγμένα σημεία, όπου το σύστημα δεν μπορεί ν' αντέξει να είναι συνεπές, ασκεί πίεση σ' ολόκληρο το σύστημα. Η τέχνη της πολιτικής βασίζεται στην οικοδόμηση συγκεκριμένων αιτημάτων, και ενώ ενώ είναι απολύτως ρεαλιστικά, χτυπούν στον πυρήνα της ηγεμονικής ιδεολογίας και συνεπάγονται πολύ πιο ριζικές αλλαγές. Τέτοια αιτήματα, ενώ είναι εφικτά και νόμιμα, είναι εκ των πραγμάτων ανέφικτα. Η πρόταση του Ομπάμα για καθολική υγειονομική περίθαλψη ήταν μια τέτοια περίπτωση, πράγμα που εξηγεί γιατί οι αντιδράσεις εναντίον της ήταν τόσο βίαιες. 

Ένα πολιτικό κίνημα ξεκινά με μια ιδέα, με κάτι για να αγωνιστεί κανείς, αλλά στην πορεία η ιδέα υποβάλλεται σε βαθύ μετασχηματισμό - όχι απλώς σ' ένα τακτικό βόλεμα, αλλά σ' έναν ουσιαστικό επαναπροσδιορισμό - διότι η ίδια η ιδέα γίνεται μέρος της διαδικασίας: Υπερπροσδιορίζεται.* Ας πούμε, ότι μια εξέγερση ξεκινά με μια απαίτηση για δικαιοσύνη,  ίσως με τη μορφή μιας έκκλησης να καταργηθεί ένας συγκεκριμένος νόμος. Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να συνδέονται στενότερα με αυτήν, συνειδητοποιούν ότι θα χρειαστούν πολλά περισσότερα από την αρχική απαίτηση, για να επιφέρουν πραγματική δικαιοσύνη. Το πρόβλημα έγκειται στο να ορίσουμε τι ακριβώς περιλαμβάνει το «πολλά περισσότερα». Η φιλελεύθερη - πραγματιστική άποψη διακηρύσσει ότι τα προβλήματα μπορούν να λυθούν σταδιακά, ένα προς ένα: «Οι άνθρωποι πεθαίνουν σήμερα στη Ρουάντα, οπότε ξεχάστε την αντιιμπεριαλιστική πάλη, αφήστε μας μόνο να εμποδίσουμε τη σφαγή» ή «έχουμε ν' αγωνιστούμε κατά της φτώχειας και του ρατσισμού εδώ και τώρα, όχι να περιμένουμε την κατάρρευση της παγκόσμιας καπιταλιστικής τάξης». Ο John Caputo υποστήριζε στο After the Death of God (2007): «Θα ήμουν απόλυτα ευχαριστημένος αν οι ακροαριστεροί πολιτικοί στις ΗΠΑ ήταν σε θέση να μεταρρυθμίσουν το σύστημα, παρέχοντας καθολική υγειονομική περίθαλψη, πιο δίκαιη και αποτελεσματική αναδιανομή του πλούτου με έναν αναθεωρημένο κώδικα IRS, αποτελεσματικά περιοριστική καμπάνια χρηματοδότησης, απελευθέρωση όλων των ψηφοφόρων, ανθρώπινη αντιμετώπιση των μεταναστών εργαζομένων, ασκώντας μια εξωτερική πολιτική που θα ενσωματώσει την αμερικανική δύναμη εντός του πλαισίου της διεθνούς κοινότητας, κλπ, δηλ, να παρεμβαίνει στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα μέσω σοβαρών και εκτεταμένων μεταρρυθμίσεων… Εάν, μετά από όλα αυτά, ο Μπαντιού και ο Ζίζεκ διαμαρτύρονταν ότι κάποιο τέρας που αποκαλείται καπιταλισμός μας παραμονεύει ακόμα, θα ήμουν διατεθειμένος να χαιρετίσω από το τέρας με ένα χασμουρητό». 
Το πρόβλημα εδώ, δεν είναι το συμπέρασμα του Caputo: Άν κάποιος μπορούσε να επιτύχει όλα αυτά εντός του καπιταλιστικού πλαισίου, γιατί να μην παραμέναμε σ' αυτό; Το πρόβλημα είναι η υποκείμενη, βασική παραδοχή, ότι είναι δυνατόν να επιτύχουμε όλα αυτά εντός του παγκόσμιου καπιταλισμού στη σημερινή του μορφή. Τι θα συμβεί αν οι δυσλειτουργίες του καπιταλισμού, που αναφέρονται από τον Caputo, δεν είναι απλώς ενδεχόμενες διαταραχές, αλλά δομικές αναγκαιότητες; Τι θα συμβεί, αν το όνειρο του Caputo είναι ένα όνειρο μιας παγκόσμιας καπιταλιστικής τάξης χωρίς τη συμπτωματολογία της, χωρίς τα κρίσιμα σημεία, στα οποία προβάλλει η «καταπιεσμένη αλήθεια»; 

Οι σημερινές διαδηλώσεις και εξεγέρσεις διατηρούνται από το συνδυασμό επικαλυπτόμενων απαιτήσεων, και αυτό εξηγεί τη δύναμή τους: Αγωνίζονται για («κανονική», κοινοβουλευτική) δημοκρατία εναντίον αυταρχικών καθεστώτων, εναντίον του ρατσισμού και του σεξισμού, κυρίως όταν αυτός έχει ως στόχο μετανάστες και πρόσφυγες, εναντίον της διαφθοράς στην πολιτική και στην επιχειρηματική ζωή (κατά της βιομηχανικής ρύπανσης του περιβάλλοντος κλπ), υπέρ του κράτους πρόνοιας κατά του νεοφιλελευθερισμού, και υπέρ νέων μορφών δημοκρατίας που φθάνουν πέρα από τις πολυκομματικές τελετουργίες.  Επίσης, αμφισβητούν το παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα ως τέτοιο και προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή την ιδέα μιας κοινωνίας πέρα από τον καπιταλισμό. 
Εδώ, πρέπει να αποφεύγονται δυο παγίδες: Ο ψευδής ριζοσπαστισμός («αυτό που πραγματικά έχει σημασία είναι η κατάργηση του φιλελεύθερου - κοινοβουλευτικού καπιταλισμού, όλα τ’ άλλα είναι δευτερεύοντα»), αλλά και ο ψευδής προοδευτισμός του βαθμιαίου («αυτή τη στιγμή πρέπει να αγωνιστούμε κατά της στρατιωτικής δικτατορίας και για στοιχειώδη δημοκρατία, όλα τα όνειρα για σοσιαλισμό πρέπει να παραμεριστούν για την ώρα»). Στο σημείο αυτό, δεν ντρεπόμαστε να υπενθυμίσουμε την Μαοϊκή διάκριση μεταξύ των κύριων και των δευτερευουσών ανταγωνισμών, μεταξύ εκείνων που έχουν μεγαλύτερη σημασία στο τέλος και εκείνων που  κυριαρχούν σήμερα. Υπάρχουν περιπτώσεις, στις οποίες το να επιμένεις στον κύριο ανταγωνισμό σημαίνει ότι χάνεις την ευκαιρία να προσφέρεις μια σημαντική ώθηση στον αγώνα. 

Μόνο μια πολιτική που λαμβάνει πλήρως υπόψη της την πολυπλοκότητα του επικαθορισμού, αξίζει ν' αποκαλείται στρατηγική. Όταν συμμετέχουμε σε έναν συγκεκριμένο αγώνα, το βασικό ερώτημα είναι: Πως η εμπλοκή μας ή η μη εμπλοκή μας σ' αυτόν, επηρεάζει άλλους αγώνες; Ο γενικός κανόνας είναι ο εξής: Όταν ξεσπά μια εξέγερση εναντίον  ενός καταπιεστικού, ημι-δημοκρατικού καθεστώτος, όπως στη Μέση Ανατολή το 2011, είναι εύκολο να κινητοποιηθούν μεγάλα πλήθη με συνθήματα - για δημοκρατία, κατά της διαφθοράς, κλπ. Αλλά σύντομα ερχόμαστε αντιμέτωποι με πιο δύσκολες επιλογές. Όταν η εξέγερση επιτυγχάνει τον αρχικό της στόχο, συνειδητοποιούμε ότι αυτό που μας ενοχλεί πραγματικά (η έλλειψη της ελευθερίας μας, η ταπείνωσή μας, η διαφθορά, οι κακές προοπτικές για το μέλλον) εξακολουθεί να υφίσταται σε μια νέα μορφή, έτσι ώστε να είμαστε αναγκασμένοι να αναγνωρίσουμε ότι υπήρξε ένα ελάττωμα στον ίδιο τον στόχο. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται ότι η ίδια η δημοκρατία μπορεί να είναι μια μορφή αν-ελευθερίας ή ότι πρέπει να απαιτήσουμε κάτι παραπάνω από την αυστηρώς πολιτική δημοκρατία: Η κοινωνική και η οικονομική ζωή πρέπει επίσης να εκδημοκρατισθούν. Εν συντομία, αυτό που αρχικά θεωρούμε ως μια αποτυχία για την πλήρη εφαρμογή μιας ευγενούς αρχής (δημοκρατική ελευθερία), στην πραγματικότητα είναι μια αποτυχία συνυφασμένη με την ίδια την αρχή. Αυτή η συνειδητοποίηση - ότι η αποτυχία μπορεί να είναι συνυφασμένη με την αρχή για την οποία αγωνιζόμαστε - είναι ένα μεγάλο βήμα πολιτικής παιδείας. 

Οι εκπρόσωποι της κυρίαρχης ιδεολογίας ξετυλίγουν ολόκληρο το οπλοστάσιό τους, για να μας εμποδίσουν να φθάσουμε σε αυτό το ριζοσπαστικό συμπέρασμα. Μας λένε ότι η δημοκρατική ελευθερία μας φέρνει τις δικές της ευθύνες, ότι έχει ένα τίμημα, ότι είναι ανώριμο να περιμένουμε τόσα πολλά από τη δημοκρατία. Σε μια ελεύθερη κοινωνία, λένε, θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε ως καπιταλιστές που επενδύουν στις δικές τους ζωές: Άν αποτύχουμε να κάνουμε τις αναγκαίες θυσίες ή αν με κάποιο τρόπο καταλήξουμε σε αποτυχία, δεν πρέπει να κατηγορούμε κάποιον άλλο, αλλά μόνον τον εαυτό μας. Με μια πιο άμεση πολιτική έννοια, οι ΗΠΑ έχουν ακολουθήσει με συνέπεια μια στρατηγική ελέγχου των ζημιών στην εξωτερική τους πολιτική, με την ανα-κατεύθυνση λαϊκών εξεγέρσεων σε αποδεκτές κοινοβουλευτικές - καπιταλιστικές μορφές: Στη Νότιο Αφρική μετά το απαρτχάιντ, στις Φιλιππίνες μετά την πτώση του καθεστώτος του Μάρκος, στην Ινδονησία μετά την πτώση του Σουχάρτο κλπ. Εδώ είναι όπου η πολιτική αρχίζει με τον κατάλληλο τρόπο: Το πρόβλημα είναι, πως θα ωθήσεις πιό πέρα όταν ολοκληρωθεί το πρώτο, συναρπαστικό κύμα αλλαγής, πως θα κάνεις το επόμενο βήμα χωρίς να υποκύψεις στον πειρασμό του «ολοκληρωτισμού», πως θα κινηθείς πέρα από τον Μαντέλα, χωρίς να γίνεις Μουγκάμπε. 

Τι θα σήμαινε αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση; Ας συγκρίνουμε δυό γειτονικές χώρες, την Ελλάδα και την Τουρκία. Με την πρώτη ματιά, μπορεί να φαίνονται εντελώς διαφορετικές: Η Ελλάδα είναι εγκλωβισμένη στην καταστροφική πολιτική της λιτότητας, ενώ η Τουρκία απολαμβάνει οικονομική άνθιση και αναδύεται ως νέα περιφερειακή υπερδύναμη. Αλλά αν κάθε Τουρκία δημιουργεί και περικλείει τη δική της Ελλάδα, τις δικές της νησίδες αθλιότητας; 
Όπως το θέτει ο Μπρεχτ στις «Ελεγείες του Χόλλυγουντ»: 
  

"Das Dorf Hollywood ist entworfen nach den Vorstellungen
Die man hierorts vom Himmel hat. Hierorts
Hat man ausgerechnet, daß Gott
Himmel und Hölle benötigend, nicht zwei
Etablissements zu entwerfen brauchte, sondern
Nur ein einziges, nämlich den Himmel. Dieser
Dient für die Unbemittelten, Erfolglosen
Als Hölle".

    
"Σχεδίασαν το χωριό του Χόλλυγουντ κατά τις ιδέες

Που έχει στα μέρη αυτά ο άνθρωπος για τον παράδεισο. Στα μέρη αυτά

Οι άνθρωποι φθάσανε στο συμπέρασμα, πως ο Θεός 

Ζητώντας παράδεισο και κόλαση, δεν είχε ανάγκη  

Να σχεδιάσει δυό εγκαταστάσεις

Αλλά μόνο μιά και μοναδική: Παράδεισο. Αυτός

Φροντίζει για τους φτωχούς, τους αποτυχημένους

Σαν κόλαση". 

Αυτό περιγράφει αρκετά καλά το σημερινό «παγκόσμιο χωριό»: Ισχύει για το Κατάρ ή το Ντουμπάι, τις «παιδικές χαρές» των πλουσίων, που εξαρτώνται από συνθήκες σχεδόν δουλείας για τους μετανάστες εργάτες. Μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει υποβόσκουσες ομοιότητες μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας: Ιδιωτικοποίηση, περίφραξη του δημόσιου χώρου, διάλυση των κοινωνικών υπηρεσιών, άνοδο της αυταρχικής πολιτικής. Σε ένα πρωταρχικό επίπεδο, Έλληνες και Τούρκοι διαδηλωτές εμπλέκονται στον ίδιο αγώνα. Το πραγματικό μονοπάτι θα ήταν να συντονίσουν τους δυο αγώνες, ν' απορρίψουν τους «πατριωτικούς» πειρασμούς, να αφήσουν πίσω τους την ιστορική εχθρότητα των δυο χωρών και ν' αναζητήσουν έδαφος για αλληλεγγύη. Το μέλλον των διαμαρτυριών μπορεί να εξαρτάται από αυτό. 

* Στον πρόλογο του έργου "Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας", ο Μάρξ έγραψε (με το χειρότερό του εξελικτικό στύλ), ότι η ανθρωπότητα θέτει στον εαυτό της μόνον εκείνα τα προβλήματα που μπορεί να λύσει. Μήπως θα 'πρεπε ν' αντιστρέφαμε αυτή τη δήλωση και να ισχυριζόμασταν, ότι κατά κανόνα, η ανθρωπότητα θέτει μόνον εκείνα τα προβληματα που δεν μπορεί να λύσει, και με τον τρόπο αυτό πυροδοτεί μιαν απρόβλεπτη διαδικασία, στην πορεία της οποίας ο ίδιος ο στόχος επαναπροσδιορίζεται;

 

...Σχολιάζοντας την πολυσυζητημένη σύνδεση του γερμανού φιλοσόφου Μάρτιν Χάιντεγκερ με το ναζιστικό καθεστώς, ο Ζίζεκ γράφει: «Η σχέση του με τους Ναζί δεν ήταν ένα απλό λάθος, αλλά μάλλον ένα “σωστό βήμα προς τη λάθος κατεύθυνση”». Αντίθετα με πολλές ερμηνείες του, ο Χάιντεγκερ δεν ήταν ριζοσπαστικά αντιδραστικός. Διαβάζοντας τον Χάιντεγκερ κόντρα στα καθιερωμένα, ανακαλύπτει κανείς έναν διανοητή ο οποίος ήταν, σε ορισμένα σημεία, παράξενα κοντά στον κομμουνισμό.
           
John Grey -Τα βίαια οράματα του Σλάβοϊ Ζίζεκ - (New York Review Of Books, Athens Review of Books, ιστοσελίδα Πολιτική Επιθεώρηση).

..Ο Ζίζεκ στην προσπάθεια απόκρυψης του σταλινικού ολοκληρωτισμού δεν αναφέρεται ποτέ θετικά στους αντιφρονούντες από την Ανατολική Ευρώπη (τους αναφέρει μόνο καταφρονητικά), ενώ ο κύκλος των διανοουμένων που επικαλείται περιορίζεται στους αριστερούς ριζοσπάστες ή μαρξιστές από τη Δύση. Όμως, η συνολική εξέλιξη των πραγμάτων στις χώρες του υπαρκτού σταλινισμού απέδειξε ότι η περίφημη ιδεολογία του καθεστώτος ήταν απλό εργαλείο χειραγώγησης για τους άλλους, ενώ η νομενκλατούρα το χειριζόταν ως παιχνιδάκι. Γι’ αυτό ήταν πολύ εύκολη η μεταπήδηση από τον κομμουνισμό στον εθνικισμό και η κατάληψη της νέας καπιταλιστικής εξουσίας από μέλη της πρώην νομενκλατούρας..."
Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης - Σλάβοϊ Ζίζεκ: Ο ριζοσπάστης διασκεδαστής (Athens Review of Books, τευχ. 21, Σεπτέμβριος 2011 και ιστοσελίδες Πολιτική Επιθεώρηση - Μεταρρύθμιση).
... Με άλλα ασχολούνταν τότε ο Ζίζεκ, και μάλλον πολύ μικρός έμπλεξε με τον Ντεριντά και με τους στρουκτουραλιστές, Λεωνίδα. Πως να καταλάβει αυτά που κατάλαβαν τόσο καλά ο Μπόγκνταν Μπογκντάνοβιτς,  ο Νεμπόϊσα Πόποβ κι εσύ στο Βελιγράδι; Πώς να έχει ιδέα τι ήταν η Κόρτσουλα, η Praxis, η ψυχανάλυση του Έριχ Φρόμμ και ο μαρξιστικός ουμανισμός;
Έκανε ζημιά σε πολύ κόσμο το Παρίσι των δεκαετιών 1960 -1970...

"The Most Dangerous Philosopher in the West: Welcome to the Slavoj Zizek Show", του Philipp Oehmke (Spiegel Online International, 8 Ιουλίου 2010, σε Αγγλική γλώσσα).

Βιβλία του Slavoj Žižek  στα Ελληνικά
  

Peter Handke: Αποχαιρετισμός στην "Ένατη Χώρα".
Ab­schied des Träumers von Neunten Land (1991)

Fabjan Hafner: Peter Handke - Unterwegs ins Neunte Land, του Lothar Struck