Πρωτεύοντα θηλαστικά: Οι πλησιέστεροι συγγενείς του ανθρώπου απειλούνται με αφανισμό

© Science Advances - Alejandro Estrada κ.ά.: Impending extinction crisis of the world’s primates: Why primates matter, Vol 3, No.1, 4.1.2017 → pdf ←
βλ. και in.gr: Στα πρόθυρα εξαφάνισης 6 στα 10 πρωτεύοντα θηλαστικά, 19.1.2017
  

Τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά, οι πλησιέστεροι βιολογικά συγγενείς του ανθρώπου, παίζουν σημαντικό ρόλο στους βιότοπους, στους πολιτισμούς και στις θρησκείες πολλών κοινωνιών και προσφέρουν μοναδικές γνώσεις σχετικές με την εξέλιξη του ανθρώπου, με τη βιολογία, με τη συμπεριφορά και με την απειλή από νεοεμφανιζόμενες ασθένειες. Αποτελούν βασικό συστατικό της βιοποικιλότητας των τροπικών ζωνών του πλανήτη, συμβάλλουν στην αναγέννηση των δασών και την υγεία των οικοσυστημάτων. Σύμφωνα με τα τελευταία επιστημονικά στοιχεία, υπάρχουν 504 είδη πρωτευόντων θηλαστικών, τα οποία ταξινομούνται σε 79 γένη και διανέμονται στις νεοτροπικές χώρες (τροπική Αμερική), στην ηπειρωτική Αφρική, στη Μαδαγασκάρη, και στην Ασία. 

Το ανησυχητικό είναι,  ότι περίπου 60 % των ειδών πρωτευόντων θηλαστικών απειλούνται σήμερα με εξαφάνιση και περίπου 75 %  των ειδών έχουν φθίνοντες πληθυσμούς. Η κατάσταση αυτή είναι αποτέλεσμα κλιμακούμενων ανθρωπογενών πιέσεων στα πρωτεύοντα θηλαστικά και στα ενδιαιτήματά τους· κυριότερος παράγοντας των πιέσεων αυτών είναι οι απαιτήσεις της παγκόσμιας και των τοπικών αγορών, οι οποίες έχουν ως επίπτωση μεγάλης έκτασης απώλειες ενδιαιτημάτων των ζώων αυτών, μέσω της επέκτασης της εκβιομηχανισμένης γεωργίας, της κτηνοτροφίας μεγάλης κλίμακας (κυρίως βοοειδών), της υλοτομίας, των γεωτρήσεων πετρελαίου και φυσικού αερίου, της εξόρυξης, της κατασκευής φραγμάτων και της κατασκευής νέων οδικών δικτύων στις περιοχές όπου ζουν τα πρωτεύοντα. Άλλες σημαντικές απειλές είναι το κυνήγι των ζώων αυτών για το κρέας τους και το παράνομο εμπόριο πρωτευόντων θηλαστικών ως κατοικίδιων ζώων ή για όργανα του σώματός τους, μαζί με νεοεμφανιζόμενες απειλές, όπως είναι η κλιματική αλλαγή και ασθένειες που μεταδίδονται στα ζώα αυτά με την επαφή τους με ανθρώπους. Συχνά, οι πιέσεις αυτές δρουν σε συνέργεια, και επιδεινώνοουν ακόμη περισσότερο τη μείωση του πληθυσμού των πρωτευόντων.

Ο λεμούριος κάττα (Lemur catta),
ένας συνδετικός κρίκος μεταξύ αιλουροειδών και πρωτευόντων;

Είναι δεδομένο ότι οι γεωγραφικές ζώνες με μεγάλη εξάπλωση των ειδών πρωτευόντων θηλαστικών, σε μεγάλο βαθμό συμπίπτουν με περιοχές μεγάλης πυκνότητας και ταχέως αναπτυσσόμενων ανθρώπινων πληθυσμών, που χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα φτώχειας· απαιτείται λοιπόν αμέσως η στροφή της παγκόσμιας προσοχής, ώστε να αντακοπεί ο διαφαινόμενος κίνδυνος της εξαφάνισης των πρωτευόντων θηλαστικών και οι τοπικές ανάγκες των ανθρώπων να καλύπτονται με τρόπους βιώσιμους.  Είναι επιτακτική ανάγκη να αυξηθεί σε παγκόσμια κλίμακα η ευαισθητοποίηση της επιστημονικής κοινότητας και της ευρείας κοινής γνώμης για την τύχη των πρωτευόντων θηλαστικών του πλανήτη και να συνειδητοποιηθεί τι βαρύ κόστος θα έχει η απώλειά τους για την «υγεία» των οικοσυστημάτων και για τις ανθρώπινες κοινωνίες.

Σε ένα είδος, τον κινεζικό γίββωνα, ο συνολικός πληθυσμός περιορίζεται σε λιγότερα από 30 άτομα.

Τέσσερις χώρες (Βραζιλία, Ινδονησία, Μαδαγασκάρη, Δημοκρατία του Κονγκό) φιλοξενούν τα δύο τρίτα όλων των ειδών πρωτευόντων του πλανήτη.

Ετοιμαστείτε να πείτε αντίο στους λεμούριους της Μαδαγασκάρης 

Και τα 105 είδη λεμούριου της Μαδαγασκάρης κινδυνεύουν να εξαφανιστούν εντός 25 ετών, προειδοποιούν οι προστάτες των ενδημικών πρωτευόντων θηλαστικών.

«Ραγίζει η καρδιά μου» λέει στο BBC ο καθηγητής Τζόνα Ρατσιμπαζάφι, διευθυντής του κέντρου έρευνας πρωτευόντων GERP στη Μαδαγασκάρη. «Μας έχει μείνει πλέον μόνο το 10% των αρχικών δασών».

Το 90% της χλωρίδας και της πανίδας της Μαδαγασκάρης δεν απαντάται πουθενά αλλού στον κόσμο, καθώς το νησί αποσπάστηκε από την ινδική υποήπειρο πριν από 88 εκατομμύρια χρόνια και παρέμεινε έκτοτε απομονωμένο από την Αφρική και την Ασία.

Οι λεμούριοι, ενδημικοί κάτοικοι του νησιού, αποτελούν το 20 % του συνόλου των πρωτευόντων θηλαστικών του πλανήτη, των στενότερων συγγενών του ανθρώπου.

Από τα 105 είδη που έχουν αναγνωριστεί μέχρι σήμερα - τουλάχιστον πέντε νέα είδη έχουν ανακαλυφθεί από το 2010 ως σήμερα - τουλάχιστον το 90 % έχει ενταχθεί στην επίσημη Κόκκινη Λίστα των απειλούμενων ειδών. Για αρκετά είδη, ο κίνδυνος εξαφάνισης βρίσκεται ήδη στο «κρίσιμο» επίπεδο.

Οι λεμούριοι που αντιμετωπίζουν «κρίσιμο κίνδυνο εξαφάνισης» αυξήθηκαν από τα 8 είδη το 2008 στα 23 είδη σήμερα, ενώ τα «απειλούμενα» πολλαπλασιάστηκαν από τα 18 στα 52 και τα «ευάλωτα» από 14 σε 19.

«Αυτό σημαίνει ότι το 91 % όλων των λεμούριων εκτιμάται ότι ανήκουν σε μία από τις τρεις κατηγορίες της Κόκκινης Λίστας, ποσοστό που είναι υψηλότερο από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη ομάδα θηλαστικών» επισημαίνει στο BBC ο Ρας Μίτμαγιερ, πρόεδρος της οργάνωσης Conservation International και επικεφαλής της αποστολής της IUCN που βρίσκεται στη Μαδαγασκάρη.

O λεμούριος Varecia rubra κατατάσσεται στα «απειλούμενα» είδη (Πηγή: AP)

Σε αντίθεση με τροπικές χώρες όπως η Ινδονησία και η Μαλαισία, όπου η τροπική ζούγκλα εκχερσώνεται ώστε να δώσει τη θέση της σε βιομηχανικές καλλιέργειες φοινικόδεντρων για παραγωγή φοινικέλαιου, τα πολύτιμα δάση της Μαδαγασκάρης απειλούνται από φτωχούς, ντόπιους αγρότες.

Μολονότι το 92% των κατοίκων ζει με λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα, ο πληθυσμός του νησιού μεγαλώνει ραγδαία και οι αγρότες καίνε τη ζούγκλα για να καλλιεργήσουν καλαμπόκι, ρύζι και άλλα φυτά.

Ακόμη και σε περιοχές όπου η αποψίλωση και καύση του δάσους απαγορεύεται, ο απεσταλμένος του BBC είδε τους κατοίκους να αγνοούν τις προειδοποιητικές πινακίδες.

«Υπάρχουν περιορισμοί στα χαρτιά, αλλά μερικές φορές δεν γίνονται ποτέ πραγματικότητα» διαμαρτύρεται ο Δρ Ρατσιμπαζάφι. Δίνει ως παράδειγμα την περίπτωση ενός δάσους στο οποίο ανακαλύφθηκε ένα νέο είδος λεμούριου, έγινε όμως στάχτη μόλις δύο χρόνια αργότερα.

Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις διαμαρτύρονται εδώ και χρόνια ότι η αποψίλωση (κυρίως με τη φωτιά) κάνει το έδαφος να χάσει κάθε γονιμότητα έπειτα από λίγα χρόνια· το γόνιμο, επιφανειακό στρώμα εδάφους στις τροπικές χώρες έχει γενικά μικρό βάθος και είναι πολύ φτωχό.

Το πρόβλημα θα μπορούσε να περιοριστεί αν εφαρμόζονταν πρακτικές εντατικής καλλιέργειας, με τις οποίες η απόδοση θα αύξανε και θα μειωνόταν η ανάγκη για όλο και πιό εκτεταμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

Αντιμέτωποι όμως με τη φτώχια, οι περισσότεροι κάτοικοι δεν συνειδητοποιούν την αξία αυτών του εμβληματικών ζώων. Καθώς ο φτωχός αυξάνει διογκώνεται με ταχύ ρυθμό, πολλοί έχουν ξεπεράσει το ταμπού της κατανάλωσης κρέατος λεμούριων, παρά την απαγόρευση του κυνηγιού.

Για παράδειγμα, στην περιοχή ενός νέου χρυσωρυχείου, οι νεόφερτοι εργαζόμενοι έπεισαν τους ντόπιους να κυνηγούν λεμούριους για λογαριασμό τους. Τελικά οι κυνηγοί συνειδητοποίησαν ότι αυτό δεν τους έφερε κακή τύχη, όπως έλεγαν τα παραδοσιακά ήθη και έθιμά τους, οπότε άρχισαν και οι ίδιοι να τρώνε λεμούριους.

Εκτός από την ίδια την αποψίλωση, οι λεμούριοι κινδυνεύουν από τους παράνομους υλοτόμους που κυνηγούν τους πιθήκους ως τροφή όταν κατασκηνώνουν στο δάσος. «Συχνά δεν παίρνουν μαζί τους αρκετή τροφή και τρώνε λεμούριους επειδή είναι πιο εύκολο να τους πιάσουν από ό,τι τα πουλιά» λέει ο Τοβοναναχάρι Ρασολοφοχαριβέλο, ένας άλλος ειδικός στα πρωτεύοντα.

Η έκταση αυτού του προβλήματος, του κυνηγιού για χάρη της κατανάλωσης κρέατος λεμούριων, είναι ακόμη άγνωστη· οι ειδικοί όμως πιστεύουν ότι σε ορισμένες περιοχές οι κυνηγοί εξοντώνουν κάθε χρόνο το 10 % του πληθυσμού των λεμούριων.

Ο Ρατσιμπαζάφι και άλλοι ειδικοί προσπαθούν τα τελευταία χρόνια να πείσουν τον κόσμο ότι οι λεμούριοι είναι πιο πολύτιμοι ζωντανοί παρά νεκροί. Στην προστατευόμενη περιοχή του Μαρομιζάχα, το GERP μισθοδοτεί κατοίκους για να προσέχουν και περιφρουρούν το δάσος και να ξεναγούν τουρίστες.

«Χρηματοδοτούμε δραστηριότητες όπως η καλλιέργεια φασολιών και η εκτροφή χοίρων, κοτόπουλων και ψαριών έτσι ώστε οι κάτοικοι να σταματήσουν να καταστρέφουν το δάσος» εξηγεί ο Μπένζαμιν Αντριαμιχάγια, εκπρόσωπος του αμερικανικού Ινστιτούτου για τη Διατήρηση του Τροπικού Περιβάλλοντος (ICTE).

«Είναι όμως δύσκολο να αναπληρώσει κανείς το εισόδημα των ντόπιων που δεν σκέφτονται μακροπρόθεσμα», επισημαίνει.

Αν δεν αναπτυχθεί η οικονομία του νησιού, ή τουλάχιστον δεν ανακοπεί η τάση υπερπληθυσμού, οι λεμούριοι πιθανότατα δεν θα έχουν κανένα μέλλον.

Δεν είναι τρωκτικό, είναι ο λεμούριος Microcebus murinus - Η ομάδα των λεμούριων

παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία - Πηγή: Arjan Haverkamp / CC BY-SA2.0

Τελευταία ευκαιρία για τα πρωτεύοντα θηλαστικά

Τα τελικά συμπεράσματα της ερευνητικής ομάδας του Science Advances:

Μολονότι πολλά από τα είδη πρωτευόντων θηλαστικών του πλανήτη αντιμετωπίζουν κίνδυνο αφανισμού, επιμένουμε ανυποχώρητα ότι η προστασία των πρωτευόντων δεν είναι χαμένη υπόθεση και διατηρούμε την αισιόδοξη πεποίθηση ότι οι περιβαλλοντικές και ανθρωπογενείς πιέσεις που οδηγούν σε μειώσεις των πληθυσμών τους μπορούν ακόμη να αντιστραφούν. Ωστόσο, αυτό εξαρτάται από το άν θα γίνουν πράξη αποτελεσματικές αποφάσεις σε επιστημονικό και πολιτικό πεδίο και στην διαχείριση επί τόπου, και μάλιστα αμέσως. Εάν δεν δράσουμε, οι ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές απειλές σε περιοχές διαβίωσης πρωτευόντων θα έχουν ως αποτέλεσμα τη συνεχή και επιταχυνόμενη μείωση της βιοποικιλότητας των πρωτευόντων θηλαστικών. Είδη και γένη πρωτευόντων θηλαστικών θα χαθούν εξαιτίας ενός συνδυασμού πολλών παραγόντων: Της απώλειας και υποβάθμισης των ενδιαιτημάτων τους, της απομόνωσης των πληθυσμών μεταξύ τους λόγω κατακερματισμού του γεωγραφικού τοπίου, του ξεριζωμού τους με το κυνήγι και με τις παγίδες, της ταχείας μείωσης των πληθυσμών εξαιτίας ασθενειών που μεταδίδονται από τους ανθρώπους και τα κατοικίδια ζώα, της όλο και μεγαλύτερης καταπάτησης ενδιαιτημάτων και της κλιματικής αλλαγής.  

Ίσως το πιό χαρακτηριστικό συμπέρασμα αυτής της έρευνας είναι ότι συλλογικά - ως ερευνητές, ως εκπαιδευτικοί, ως διαχειριστές, και ως πολιτικοί - έχουμε μέχει τώρα αποτύχει να προστατεύσουμε τα είδη των πρωτευόντων θηλαστικών και τα ενδιαιτήματά τους. Αντιμετωπίζουμε μια τρομακτική πρόκληση που γίνεται όλο και μεγαλύτερη· το να επιτύχουμε, προϋποθέτει βιώσιμες λύσεις που θα αντιμετωπίσουν τα αλληλοεξαρτημένα κοινωνικά, πολιτισμικά, οικονομικά και οικολογικά  ζητήματα, από τα οποία κυρίως εξαρτάται η διατήρηση των πρωτευόντων θηλαστικών [...] Έχουμε μια τελευταία ευκαιρία να μειώσουμε σημαντικά ή ακόμη και να εξαλείψουμε τους ανθρωπογενείς παράγοντες που απειλούν τα πρωτεύοντα θηλαστικά και τους βιοτόπους τους, να συντονίσουμε και καθοδηγήσουμε τις προσπάθειες για προστασία τους και να γίνει επαρκώς συνειδητό σε παγκόσμιο επίπεδο, σε πόσο δύσκολη θέση βρίσκονται τώρα τα ζώα αυτά.

Τα πρωτεύοντα θηλαστικά είναι ζώα κρίσιμης σημασίας για την ανθρωπότητα. Στο κάτω κάτω, είναι οι πλησιέστεροι ζώντες βιολογικοί συγγενείς μας.