Βόλφγκανγκ Στρέεκ: Η Δύση «πέφτει από μέσα» ως νέα Ρώμη; Έρχονται «σκοτεινοί αιώνες»;

ο Wolfgang Streeck συζητά με τον Aditya Chakrabortty του Guardian

© The Guardian - Wolfgang Streeck, the German economist calling time on capitalism, 9.12.2016

  

Αυτό που ο Βόλφγκανγκ Στρέεκ και μερικοί μελετητές του παγκόσμιου συστήματος όπως ο Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν βλέπουν ως εσωτερική εξάντληση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, μοιάζει πιο πολύ με την «παρακμή της Δύσης», που διαπίστωναν στο Μεσοπόλεμο ο Όσβαλντ Σπένγκλερ και άλλοι «πολιτισμικοί απαισιόδοξοι», και όχι με το μαρξικό μοντέλο των κοινωνικών ανατροπών. Αν μη τι άλλο, επειδή ο Στρέεκ αναλύει με πολύ ευφυή τρόπο κυρίως τα σημερινά αδιέξοδα στις ΗΠΑ και στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και οικονομίες, πολύ λιγότερο όμως ασχολείται με τη δυναμική άνοδο της Κίνας και των μικρότερων καπιταλιστικών γιγάντων νέου τύπου της Ανατολής. Ένας ιστορικός θα έβλεπε και τον εξής παραλληλισμό: Αυτό που ο παλαιός Ρωμαϊκός κόσμος, μετά την πτώση του, βίωσε ως μακραίωνη «σκοτεινή εποχή» (ενώ το Ανατολικό κομμάτι του που επέζησε, έβλεπε τον εαυτό του ως το «μισό» ενός παλαιού, ένδοξου και ακέραιου «όλου»), στις αναδυόμενες από τα ερείπιά του μεσαιωνικές αυτοκρατορίες των Φράγκων, των Αράβων ή, αργότερα, των Οθωμανών βιώθηκε ως νέα «εποχή ακμής και μεγαλείου». Έρχεται άραγε η εποχή της Κίνας ως Νο1 παγκόσμιας υπερδύναμης;

Προκύπτει και η εξής πρόκληση: Ο Στρέεκ προτείνει, εκτός των άλλων, εγκατάλειψη του ευρώ· ωστόσο η επιστροφή σε μια Ευρώπη των εθνικών κρατών θα φέρει τις κοινωνίες τους, τις μικρές και τις μεγαλύτερες, και ιδίως τα πιο αδύναμα στρώματά τους, σε θέση ακόμη ασθενέστερη. Υπό τις νέες, πιο συγκρουσιακές συνθήκες, θα τις κάνει ακόμη πιο πολιτικά ευάλωτες, μέσα σε έναν κόσμο, στον οποίο η ισχύς και το χρήμα ούτως ή άλλως μετατοπίζεται ανατολικά, πρός τον Ειρηνικό ωκεανό· την ώρα μάλιστα που οι ΗΠΑ εισέρχονται σε διαδικασία ριζικού γεωπολιτικού, γεωοικονομικού και στρατηγικού αναπροσανατολισμού. Με δεδομένη την πρόκληση αυτή που τίθεται από τα πράγματα (αναλυτές όπως ο Στρέεκ απλά ωθούν εύλογα τις διαπιστώσεις μέχρι τις ακραίες συνέπειες), εκείνοι που οφείλουν να αναστοχαστούν την πραγματικότητα και να δώσουν δική τους, πειστική πολιτική απάντηση για την Ευρώπη, είναι τώρα οι υποστηρικτές του «πολιτικού ευρώ» (κατά την πολύ ευφυή έκφραση του Έλμαρ Άλτφάτερ). Μπορούν; Δεν το ξέρουμε.
Το απολιτικό, το «τεχνοκρατικό» ευρώ πεθαίνει· όμως,  στην πιο διεθνοποιημένη και οικονομικά-πολιτικά πιό δικτυωμένη ήπειρο του κόσμου, τί μπορεί να φέρει στους πολίτες μια επιστροφή σε «εθνικά» νομίσματα; Στη συζήτηση αυτή, καθώς μιλούν για μια Βρετανία εκτός ΕΕ, η απάντηση είναι: «Ένα φτωχότερο μέλλον, που θα γεννήσει ακόμη πιο πολύ θυμό».

Γ. Ρ.

 

Έξω επικρατούσε πανικός. Λίγες ώρες μετά την επιβεβαίωση ότι ο Ντόναλντ Τραμπ εξελέγη ως ο επόμενος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, οι πολιτικοί αρθρογράφοι, αυτοί οι επιδέξιοι συνομιλητές της εξουσίας, ήταν ακόμη σε κατάσταση σοκ. Ωστόσο, στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, ένας από τους λίγους στοχαστές που είχαν προβλέψει την άνοδο του Τραμπ έβλεπε έργα ζωγραφικής. Είχε έρθει από τη Γερμανία για λίγες μέρες, για να δώσει μερικές διαλέξεις, Ο Βόλφγκανγκ Στρέεκ (Wolfgang Streeck) είχε στη διάθεσή του ένα απόγευμα ελεύθερο. Και οι δύο θέλαμε να δούμε την έκθεση Πέρα από τον Καραβάτζιο  [The National Gallery - Trafalgar Square, Beyond Caravaggio].

Τίποτε στο έργο του δεν προσελκύει να συναντήσει κανείς τον ίδιο τον Στρέεκ. Από ακαδημαϊκή-επαγγελματική άποψη, είναι ένας ειδικός της Πολιτικής Οικονομίας, ο οποίος «προφητεύει» κακά ως συνέπειες του σημερινού τρόπου ζωής μας και προειδοποιεί για «σκοτεινούς χρόνους» που έρχονται. Οι τίτλοι των βιβλίων του παραπέμπουν ωμά σε ένα fin-de-siecle: Πριν από δύο χρόνια δημοσίευσε το Buying Time [ελλ. έκδοση: Κερδίζοντας χρόνο, εκδ. Τόπος], ενώ το τελευταίο του ονομάζεται How Will Capitalism End? (Πώς θα είναι το Τέλος του Καπιταλισμού; αντιδιαφήμιση: δεν θα είναι καλό). Ακόμη και οι θαυμαστές του μιλούν για την «απελπισία» του, με την οποία εννοούν φράσεις όπως η εξής:

«Πριν καταλήξει στην κόλαση ο καπιταλισμός, στο ορατό μέλλον θα κρέμεται στη limbo, στο “χώρο αναμονής” των ψυχών», νεκρός ή ετοιμοθάνατος από την κατανάλωση υπερβολικής δόσης του εαυτού του, ωστόσο η παρουσία του θα εξακολουθεί να είναι πολύ έντονη, διότι κανείς δεν θα έχει τη δύναμη να απομακρύνει το αποσυντιθέμενο σώμα του».

Πώς γίνεται και ένας τέτοιος ζόφος μοιάζει τόσο ζωντανός; Ο Στρέεκ φορά μικρά γυαλιά, έχει τα μαλλιά του τακτοποιημένη χωρίστρα, έχει μουστάκι, κουβαλά ένα σακίδιο, φορά ένα ωραίο άνορακ και μοιάζει τουλάχιστον μια δεκαετία νεότερος από τα 70 χρόνια της ζωής του. Όταν η συζήτηση έρχεται στη νίκη του Τραμπ, λέει χαμογελώντας «Τι  μέρα κι αυτή, σήμερα!», λες και συζητάμε άν άραγε θα βρέξει· στη συνέχεια ξεκινά για έναν μικρό περίπατο μέσα στην πινακοθήκη.

Δεν βλέπουμε απλώς έναν πίνακα του Καραβάτζιο. Συγκρουόμαστε μαζί του. Σε τούτη την έκθεση, οι σκηνές που απεικονίζουν οι αυθεντικοί πίνακες του ζωγράφου έχουν περικοπεί· οι ανθρώπινες φιγούρες του Καραβάτζιο συνωστίζονται και κοιτάζουν έντονα τον θεατή. Η σαρκαστική τους παρουσία ενεργεί στον Streeck ως τονωτικό και γελάει με την καρδιά του. Σταματάει μπροστά στον πίνακα «Αγόρι που το δαγκώνει μιά Σαύρα» και θαυμάζει πώς η σαύρα γαντζώνεται  με τα δόντια της στο δάχτυλο του αγοριού. Μπροστά σε έναν πίνακα που απεικονίζει χαρτοκλέφτες αναφωνεί: «Νιώσε την παρακμή! Την απειλή της βίας!»
Επισημαίνει ότι πολλά από τα έργα του χρονολογούνται λίγο πριν από τον Τριακονταετή Πόλεμο: «Ξεχειλίζουν από την πρόβλεψη ότι ο κόσμος του είναι έτοιμος να καταρρεύσει».
Μετά έρχεται η Σύλληψη του Χριστού, ένας σκοτεινός, πυκνός πίνακας ζωγραφικής που απεικονίζει τον Ιησού αμέσως μετά την προδοσία του από τον Ιούδα. Καθώς τον αγκαλιάζει για να τον φιλήσει ο προδότης πρώην μαθητής του, ο Χριστός κοιτάζει προς τα κάτω, ενώ οι πάνοπλοι Ρωμαίοι εκατόνταρχοι είναι έτοιμοι να του περάσουν τα δεσμά. «Ο Καραβάτζιο είναι πάντοτε παρών λίγο πριν συμβεί η έκρηξη», παρατηρεί ο Streeck. «Σήμερα το πρωί ίσως να ήταν μια στιγμή Καραβάτζιο: λίγο πριν από την εκλογή του Τραμπ».

Όπως ο Καραβάτζιο πριν από την έκρηξη, ο Streeck περιτριγυρίζει ερευνητικά και επίμονα αυτή τη σκηνή καταστροφής εδώ και χρόνια, πολύ πριν πέσει το «αεροπλανάκι» [του τζόγου της χρηματοπιστωτικής οικονομίας, το 2008] και αρχίσουν οι πολιτικοί του Κέντρου και οι ειδήμονες να απομακρύνονται τρέχοντας γρήγορα. 
Σε μια εποχή που οι μακρο-οικονομολόγοι έχουν αποτύχει και άλλοι ακαδημαϊκοί έχουν αποσυρθεί σε έναν σολιψισμό [επιστημονική αυτοαπομόνωση, λες και μόνον αυτή υπάρχει στον κόσμο - solo ipso sum] της επιστημονικής ειδικότητάς τους, ο Streeck είναι ένας από τους λίγους - οι άλλες εξαιρέσεις περιλαμβάνουν τον Mark Blyth, τον Κόλιν Κράουτς (Colin Crouch) και το Centre for Research on Socio-Cultural Change - που ανταποκρίνεται στο ύψος των προκλήσεων της στιγμής. Στο έργο του ερευνά πολλά από τα θέματα που θα είναι καθοριστικά για το 2017: Τα διασπαστικά φαινόμενα στην Ευρώπη, η άνοδος των πλουτοκρατών-λαϊκιστών τύπου Tραμπ, οι αποτυχίες του επικεφαλής της κεντρικής Τράπεζας της Αγγλίας Μαρκ Κάρνευ (Mark Carney) και της τεχνοκρατικής ελίτ, όλα αυτά τον έχουν απασχολήσει ως ερευνητή. 
Αυτό το καλοκαίρι, οι Βρετανοί στασίασαν εναντίον της κυβέρνησης τους, εναντίον των εμπειρογνωμόνων τους και της ΕΕ και παραδόθηκαν μόνοι τους σε ένα φτωχότερο μέλλον, που θα γεννήσει ακόμη πιο πολύ θυμό. Η τέτοια φρενίτιδα συλλογικού αυτοτραυματισμού ερμηνεύεται από τις διαλέξεις του Streeck το 2012, οι οποίες αργότερα συγκεντρώθηκαν και δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο Αγοράζοντας Χρόνο (αγγλ. Buying Time, το γερμανικό πρωτότυπο)

Η πολιτική επιστήμη όταν γίνεται ένα απλό επάγγελμα, τείνει να υποτιμά την επίπτωση της ηθικής αγανάκτησης. Με την κλίση της προς την εμβριθή αδιαφορία... [το] μόνο που επιδεικνύει είναι ελιτίστικη περιφρόνηση γι' αυτό που αποκαλεί «λαϊκισμό»· αυτή την στάση την μοιράζεται με τις ελίτ της εξουσίας, κοντά στις οποίες θέλει να βρίσκεται... [Όμως] οι πολίτες, μολονότι δεν έχουν λεφτά ως επιχειρήματα, αλλά μόνον λόγια και (πότε-πότε) πλάκες του πεζοδρομίου, μπορούν και αυτοί να καταλαμβάνονται από «πανικό» και να αντιδρούν «παράλογα», όπως ακριβώς κάνουν και οι επενδυτές του χρηματοπιστωτικού τομέα...

Εδώ, το 2013 [The Politics of Public Debt - Neoliberalism, Capitalist Development and the Restructuring of the State] προαναγγέλλει τον κόσμο των [διαρροών από τους «τραπεζικούς παραδείσους»] LuxLeaks, SwissLeaks και Panama Papers και τις αποκαλύψεις τους για τον μονόπλευρο ταξικό πόλεμο, τον πόλεμο του 1 % εναντίον όλων ημών των υπολοίπων: 

Γιατί να ενδιαφέρονται οι νέοι ολιγάρχες για τις μελλοντικές παραγωγικές ικανότητες των χωρών τους και για τη σταθερότητα της δημοκρατίας τους σήμερα, εφόσον, όπως είναι προφανές, αυτοί μπορούν να είναι πλούσιοι χωρίς όλα αυτά, διακινώντας μπρος και πίσω το συνθετικό χρήμα που παράγεται γι' αυτούς χωρίς κόστος από μια κεντρική τράπεζα, για την οποία το άνω όριο είναι ο ουρανός; Γιατί να ενδιαφέρονται, εφόσον σε όλα τα επίπεδα αποσπούν από αυτό το χρήμα πλούσια δικαιώματα και πρωτοφανείς μισθούς, μπόνους και κέρδη, σε όση ποσότητα θέλουν; Γιατί, στη συνέχεια, να μην εγκαταλείψουν τη χώρα τους με ό,τι πόρους της έχουν απομείνει μετά από όλα αυτά, για να αποσυρθούν οι ίδιοι σε κάποιο ιδιόκτητο νησί; 

Και σε ένα δοκίμιο του 2015, προειδοποιεί ότι η δυσαρέσκεια εναντίον των ελίτ με τα τέτοια χαρακτηριστικά, δεν θα θυμίζει και πολύ το παραδοσιακό βρετανικό εργατικό μεταρρυθμιστικό κίνημα που εμπνέονταν από την Φαβιανή (Fabian) Εταιρεία αλλά, αντίθετα, θα λάβει τη μορφή είτε της «δημόσιας διακωμώδησης», είτε «κάποιου πολιτικά οπισθοδρομικού είδους εθνικισμού». Θα έχει πιο πολλές ομοιότητες με τον Ντόναλντ παρά με την Χίλαρι:

Η πολιτικοποίηση μεταναστεύει προς την δεξιά πλευρά του πολιτικού φάσματος· εκεί αναπτύσσονται κόμματα αντίπαλα των κατεστημένων, τα οποία καταφέρνουν όλο και καλύτερα να οργανώνουν δυσαρεστημένους πολίτες οι οποίοι εξαρτώνται από τις υπηρεσίες που τους παρέχει το κράτος πρόνοιας και αναζητούν σταθερά πολιτική προστασία από τις επιπτώσεις της δράσης των διεθνών αγορών.

David Tibet: And when Rome falls, falls the World (2012)

Με τέτοιες μακρόσυρτες, ακριβείς, ψυχρές προτάσεις στα γραπτά του, ο Στρέεκ περιγράφει τι είδους είναι οι κρίσεις που αντιμετωπίζει η Βρετανία, οι ΗΠΑ και η ευρωπαϊκή ήπειρος. Η διάγνωσή του κινείται τόσο στο πολιτικό όσο και στο οικονομικό επίπεδο· και όπως ισχυρίζεται ο Κρις Μπίκερτον (Chris Bickerton), λέκτορας της πολιτικής επιστήμης στο πανεπιστήμιο του Καίημπριτζ, ο Στρέεκ είναι ίσως «το πιο ενδιαφέρον πρόσωπο σήμερα, για ό,τι αφορά το θέμα της σχέσης μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού».

Όμως αυτό τον καθιστά το πιο ενδιαφέρον πρόσωπο για το πιο επείγον θέμα της εποχής μας. Οκτώ χρόνια από τότε που κατέρρευσε η Lehman Brothers και λίγο έλειψε να πάρει μαζί της ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα, ο καπιταλισμός παραμένει πληγωμένος. Οι Βρετανοί εργαζόμενοι υποφέρουν από την πιο μεγάλη συμπίεση των αμοιβών τους εδώ και τουλάχιστον επτά δεκαετίες. Και μολονότι οι πολιτικοί και οι φορείς χάραξης πολιτικής έχουν χρησιμοποιήσει όλους τους μοχλούς - περικοπές δαπανών, επενδύσεις, πριμοδότηση της οικοδομικής δραστηριότητας, με εκατοντάδες δισεκατομμύρια να διοχετεύονται στις αγορές - η μηχανή συνεχίζει να αρνείται να μαρσάρει. Η αποτυχία είναι διεθνής: η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών, δηλαδή η κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών, προειδοποίησε πριν από λίγους μήνες ότι «η παγκόσμια οικονομία φαίνεται ανίκανη να επιστρέψει σε βιώσιμους και ισόρροπους ρυθμούς ανάπτυξης».

FD Roosevelt, J.M. Keynes

[Στις κρίσεις του, ο καπιταλισμός στηρίχτηκε στους εχθρούς του για να διασωθεί μεταρρυθμιζόμενος. Σήμερα αυτοκαταστρέφεται λόγω έλλειψης αντιπάλων]

Δεν είναι η πρώτη φορά που οι διαδηλωτές με τα πλακάτ κηρύσσουν το τέλος του καπιταλισμού· ωστόσο ο Στρέεκ πιστεύει ότι αυτή τη φορά έχουν δίκιο. Στις βαθύτερες κρίσεις του, λέει, ο σύγχρονος καπιταλισμός στηρίχτηκε στους εχθρούς του, για να διασωθεί με το σωσίβιο της μεταρρύθμισης. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης της δεκαετίας του 1930 ήταν οι Δημοκρατικοί του FDR (Franklin Delano Roosevelt) αυτοί που ανέπτυξαν την πολιτική του New Deal, ενώ τα συνδικάτα εργαζομένων της Βρετανίας συμμάχησαν με τον Kέυνς. 

Ας συγκρίνουμε εκείνη την κρίση με την τωρινή. Εδώ και 40 χρόνια, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός καταστρέφει την αντιπολίτευσή του. Όταν η Μάργκαρετ Θάτσερ ρωτήθηκε ποιό ήταν το μεγαλύτερο επίτευγμά της, είπε: «Ο Τόνι Μπλερ και το Νέο Εργατικό Κόμμα. Αναγκάσαμε τους αντιπάλους μας να αλλάξουν μυαλά». Η πρωθυπουργός η οποία δήλωσε «Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση», έβαλε μετά τα δυνατα της για να ξεριζώσει κάθε τέτοια εναλλακτική λύση. Ποιό είναι το αποτέλεσμα; Τα συνδικάτα έχουν μαραθεί, οι ενώσεις των ανεξάρτητων ενοικιαστών έχουν εξαφανιστεί μαζί με την κοινωνική κατοικία που παρέχουν οι δήμοι, το BBC βρίσκεται πάντα σε μειονεκτική θέση σε σύγκριση με τους ιδιωτικούς ανταγωνιστές του, ενώ οι τοπικές, περιφερειακές και εθνικής κυκλοφορίας εφημερίδες συνήθως ασχολούνται τώρα με νεκρολογίες. Η ίδια ιστορία συνέβη σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο.

Η δημόσια δυσαρέσκεια είναι σπασμωδική και κατακερματισμένη, έτοιμη να πέσει στα όμορφα χεράκια πολιτικών τύπου Τραμπ. Εν τω μεταξύ, ο καπιταλισμός - ανεξέλεγτος και αμεταρρύθμιστος - θα πεθάνει.

Canaletto (1697-1768): Ρώμη, ερείπια κλασικών κτιρίων

[Όπως μετά την Ρώμη: Αντί ανατροπής του καπιταλισμού, οι μακραίωνοι «σκοτεινοί χρόνοι» του νεκροζώντανου καπιταλισμού;]
Αυτό δεν είναι η βίαιη ανατροπή του που προέβλεψαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, υποστήριζαν ότι ο «νεκροθάφτης» του καπιταλισμού θα είναι το προλεταριάτο. Σχεδόν 170 χρόνια αργότερα, ο Στρέεκ προβλέπει ότι οι καπιταλιστές θα είναι οι νεκροθάφτες του εαυτού τους, επειδή έχουν καταστρέψει τους εργάτες και τους αντιφρονούντες, που ήταν αναγκαίοι για να διατηρείται το σύστημα. Αυτό που θα επακολουθήσει δεν θα είναι κάτι καλύτερο που θα αντικαταστήσει τον καπιταλισμό, αλλά θα μοιάζει πιό πολύ με τη μακραίωνη σήψη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Τώρα, τα Χριστούγεννα, μόλις κυκλοφόρησε το τελευταίο βιβλίο του. Λίγο καιρό πριν, μια τέτοια καταστροφολογία θα τον έκανε βορά των αυτοσχέδιων ρητόρων της Speakers’ Corner στο Hyde Park του Λονδίνου. Σήμερα, το βιβλίο ταιριάζει γάντι στην συμφορά που έχει βρεί την καθιερωμένη πολιτική.

Ο Στρέεκ έχει θαυμαστές στην ομάδα περί τους ηγέτες του Εργατικού Κόμματος Τζέρεμι Κόρμπιν (Jeremy Corbyn) και Τζων ΜακΝτόνελλ (John McDonnell) και κλήθηκε στο φετεινό συνέδριο του Κόμματος στο Λίβερπουλ (εργασιακές υποχρεώσεις τον ανάγκασαν να μην συμμετέχει). Ένας ανώτερος σύμβουλος περιέγραψε πόσο σημαντικές για την βρετανική πολιτική είναι οι απόψεις του, ως εξής: «Μιλά πολύ ευθέως για το πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση, για την Σοσιαλδημοκρατία και για τον καπιταλισμό».

Αυτό που προσθέτει δύναμη στην ανάλυση του Στρέεκ είναι το γεγονός ότι προέρχεται από το ίδιο κατεστημένο στο οποίο τώρα επιτίθεται. Έχει παίξει πολλούς σημαντικούς ρόλους: διετέλεσε επικεφαλής κορυφαίου ινστιτούτου κοινωνικών επιστημών της Γερμανίας [Max Plank Institut της Κολωνίας], σύμβουλος στην κυβέρνηση του Γκέρχαρντ Σρέντερ στα τέλη της δεκαετίας του 1990, είναι ένας από τους πιο επιφανείς θεωρητικούς του καπιταλισμού στην Ευρώπη. Αν και ποτέ δεν ήταν οπαδός του Τρίτου Δρόμου, είχε φιλικές σχέσεις με τους ηγέτες του Εργατικού κόμματος της Βρετανίας Ντέιβιντ και Εντ Μίλιμπαντ (David και Ed Miliband).

«Πέρασα ένα μεγάλο διάστημα στη ζωή μου διερευνώντας δυνατότητες για μια ευφυή σοσιαλδημοκρατική λύση της ταξικής σύγκρουσης», εξηγεί ενώ γευματίζουμε. «Είναι η ιδέα ότι μπορούμε να αλλάξουμε τον καπιταλισμό προς την κατεύθυνση της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ότι μπορούμε να δαμάσουμε το θηρίο. Τώρα νομίζω ότι αυτά είναι λίγο πολύ ουτοπικά ιδεώδη».

Είναι λοιπόν και ο ίδιος μια «υποδειγματική μελέτη» γι' αυτό καθεαυτό το αντικείμενο στο οποίο αναφέρονται τα γραπτά του: για την κάμψη του ηθικού της κεντρώας πολιτικής - και την ριζοσπαστικοποίησή της.

Καραβάτζιο: Μέδουσα (1597)

[Ο απογοητευμένος Σοσιαλδημοκράτης στη Γερμανία του 1995. Μια χαμένη ευκαιρία για το κοινωνικό κράτος;]

Η μεγάλη απογοήτευση ήρθε όταν επέστρεψε στη Γερμανία το 1995, μετά από χρόνια πανεπιστημιακής διδασκαλίας στις ΗΠΑ με αντικείμενο τις εργασιακές σχέσεις. Ήταν η εποχή που θεωρούσαν τη Γερμανία «τον ασθενή της Ευρώπης», τότε που ένας στους πέντε εργαζόμενους στις περιοχές της πρώην Ανατολικής Γερμανίας ήταν άνεργος. Ο Στρέεκ κλήθηκε από την συνδικαλιστική ομοσπονδία των εργαζομένων στη μεταλλουργική βιομηχανία [IG Metal] να συμμετάσχει σε μια κοινή επιτροπή των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εργοδοτών και της κυβέρνησης. Ονομαζόταν Συμμαχία για την Απασχόληση (Bündnis für Arbeit) και η αποστολή της ήταν να μεταρρυθμίσει το εργατικό δίκαιο. Ο Στρέεεκ πίστευε ότι αυτή ήταν «η τελευταία ευκαιρία για τα συνδικάτα και για την Σοσιαλδημοκρατία»: η τελευταία ευκαιρία για να μπούν περισσότεροι άνθρωποι στην αγορά εργασίας χωρίς να απογυμνωθούν οι εργαζόμενοι από τα δικαιώματά τους. 
«Η εισήγηση βασιζόταν σε ένα καλό μοντέλο, αλλά ό,τι και να προτείναμε απορριπτόταν. Όχι μόνον από τους εργοδότες, αλλά ακόμη και από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις». 
Η Συμμαχία για την Απασχόληση κατέρρευσε και μέσα σε δύο χρόνια, ο καγκελάριος Σρέντερ κατέληξε στις λεγόμενες μεταρρυθμίσεις Hartz. Ήταν προτάσεις πολιτικής που συντάχθηκαν από ένα πρώην υψηλόβαθμο διοικητικό στέλεχος της αυτοκινητοβιομηχανίας Volkswagen. Εγκαινίασαν ένα νέο καθεστώς στο σύστημα επανένταξης ανέργων στην αγορά εργασίας με κίνητρα και κυρώσεις. Αυτό έσπρωξε από την αγορά εργασίας τους εργαζόμενους με τις λιγότερες δεξιότητες και προσόντα.
Από την ηλικία των 16 ετών, ο  Στρέεκ ήταν μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, του γερμανικού αδελφού κόμματος των Βρετανών Εργατικών. Τελικά, πριν από λίγα χρόνια, σταμάτησε να πληρώνει τις συνδρομές του ως μέλος του κόμματος. Εξακολουθεί να θεωρεί τον εαυτό του ως σοσιαλδημοκράτη; Παραπέμπει στον Κέυνς: «Όταν τα δεδομένα αλλάζουν, αλλάζω τον τρόπο σκέψης μου». Σε μια άλλη συνέντευξη, λέει ότι «το πιο επείγον καθήκον για την Αριστερά» είναι «να αποβάλλει τις ψευδαισθήσεις της».
Το να είσαι διαρκώς νηφάλιος και χωρίς ψευδαισθήσεις μπορεί να καταλήξει κουραστικό και φθοροποιό, όμως η συζήτηση μαζί του προχωρά άνετα και ευχάριστα. Ακούγοντας ξανά την ηχογράφηση, ο πιο συχνός ήχος είναι το γέλιο του Στρέεκ και επιφωνήματα ενθουσιασμού για κάθε νέα ιδέα ή επιχείρημα.

Wolfgang Streeck και Claus Offe στην Hertie School of Governance

[Μάνατζερς χρηματοπιστωτικών εταιρειών: Άνθρωποι που σκέφτονται με στερέοτυπα] 

Η συζήτηση βγάζει και αρκετά «κουτσομπολιά». Ένα «power breakfast» με παράγοντες που χαράζουν πολιτικές για τον χρηματοπιστωτικό τομέα και με διεθυντικά στελέχη επενδυτικών τραπεζών, το κρίνει απορριπτικά ως χάσιμο χρόνου με «ανίδεους που σκέφτονται με στερεότυπα». Οι άνθρωποι αυτοί «παραπονιούνται ότι ο πολύς κόσμος είναι ηλίθιος και δεν μπορεί να κατανοήσει την εμπειρία που συνεισφέρει κάποιος σαν τον Άλαν Γκρίνσπαν (Alan Greenspan) στη λειτουργία κεντρικών τραπεζών. Είναι ο ίδιος Γκρίνσπαν, ο οποίος, ως επικεφαλής της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ στα χρόνια της φούσκας, πίστευε ότι οι τα διεθυντικά στελέχη του χρηματοπιστωτικού τομέα θα μπορούσαν από μόνα τους να λειτουργούν ρυθμιστικά επιβάλλοντας κανόνες στον εαυτό τους. 

Στο ταξίδι αυτό στη Βρετανία, συμμετείχε και σε ένα συνέδριο για την Brexit. «Σοκαρίστηκα με το ομόφωνο αίσθημα ενοχής που επικρατούσε». Ένας Βρετανός πρώην πρέσβης «άρχισε την εισήγησή του λέγοντας ότι πρέπει να ζητήσει συγγνώμη από τους ξένους φίλους μας για την ψήφο υπέρ της αποχώρησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Του είπα, «θα έπρεπε να είσαστε ευτυχής που στάλθηκε μια προειδοποίηση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση».

Ο Στρέεκ θεωρεί ότι η υποστήριξη προς την Brexit και προς τον Τραμπ στις ΗΠΑ προέρχονται από την ίδια πηγή. «Υπάρχει μια όλο και μεγαλύτερη ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι, υπό τις επιπτώσεις της νεοφιλελεύθερης διεθνοποίησης, αποκλείονται όλο και περισσότερο από την επικρατούσα τάση στις κοινωνίες τους». 

[Ο «λαός της αγοράς» - Marktsvolk - και οι άλλοι άνθρωποι]

«Δείτε εδώ», δείχνει έξω από τα παράθυρα της Εθνικής Πινακοθήκης, προς τους θόλους και τις στήλες της πλατείας Τραφάλγκαρ. «Είναι μια δεύτερη Ρώμη. Περπατάτε στους δρόμους τη νύχτα και λέτε «θεέ μου, ναι, έτσι είναι μια αυτοκρατορία». Αυτή είναι η χώρα που ο Στρέεκ αποκαλεί Marktsvolk: κυριολεκτικά σημαίνει ο λαός της αγοράς, η club-class των απασχολούμενων με τα χρηματοπιστωτικά και τα εκτελεστικά στελέχη των εταιρειών, οι ιδιοκτήτες χαρτοφυλακίων με περιουσιακά στοιχεία ενεργητικού, οι επωφελημένοι από την παγκοσμιοποίηση.

Αλλά αυτός ο χώρος - ο γεωγραφικός, οικονομικός, πολιτικός - είναι απρόσιτος για τον άλλο λαό, τον Staatsvolk, δηλαδή γι' αυτούς που ανεβαίνουν μια φορά το χρόνο σε αεροπλάνο για να πάνε διακοπές και όχι κάθε εβδομάδα για μπίζνες, οι υποβαθμισμένοι, οι χρεωμένοι, οι ζημιωμένοι από τον νεοφιλελευθερισμό. «Αυτοί οι άνθρωποι διώχνονται έξω από το Λονδίνο. Στις γαλλικές πόλεις συμβαίνει το ίδιο πράγμα. Αυτό συρρικνώνει την δυνητική πολιτική ισχύ τους και τους τοποθετεί σε εντελώς αμυντική θέση, όμως ταυτόχρονα τους κάνει πιο συμπαγείς. Πάντως, ένα πράγμα το έχουν καταλάβει καλά: ότι η συμβατική πολιτική τους έχει ξεγράψει εντελώς». Σοσιαλδημοκράτες, όπως ο Ιταλός πρωθυπουργός Ματέο Ρέντσι (Matteo Renzi) που προσφατα παραιτήθηκε, είναι και αυτοί ένοχοι. «Είναι με την πλευρά των επωφελημένων, των νικητών».

Δεν πρέπει να συμβαίνουν ροές ανθρώπων, χρημάτων και αγαθών σε διεθνή κλίμακα; Ο Στρέεκ αποδέχεται ότι όλα αυτά είναι αναγκαία, «αλλά με κάποιο τρόπο ρυθμισμένο, διαχειρίσιμο. Πρέπει να είναι ρυθμισμένα, αλλιώς οι κοινωνίες διαλύονται».

 

[Η Άγκελα Μέρκελ επέλεξε πολιτική «ανοικτών θυρών» προς τους πρόσφυγες για να ασκηθεί πίεση στους μισθούς των Γερμανών εργαζομένων]

Τέτοιες απόψεις, και σχετικά με τη μετανάστευση, τον έφεραν στο επίκεντρο μιάς άλλης διαμάχης το καλοκαίρι, όταν έγραψε ένα επιθετικό δοκίμιο εναντίον της Άνγκελα Μέρκελ για την πολιτική της των «ανοικτών θυρών» προς τους πρόσφυγες από τη Συρία και από αλλού. Ήταν ένα «τέχνασμά» της, έγραψε ο Στρέεκ· η Μέρκελ ήθελε να εισαγάγει δεκάδες χιλιάδες φθηνούς εργαζόμενους, προκειμένου να μπορούν οι εργοδότες να ασκούν πίεση στους μισθούς των Γερμανών εργαζομένων. Μερικοί συνάδελφοί του κατηγόρησαν τον Στρέεκ ότι εξύφανε μια θεωρία «νεοφιλελεύθερης συνωμοσίας» και ότι, έτσι, έδωσε κάλυψη στην ακροδεξιά της Γερμανίας. Η άμυνα του Στρέεκ έναντι αυτής της κατηγορίας είναι απλή: «Είναι αδύνατο να προστατεύσεις τους μισθούς, όταν υπάρχει απεριόριστη προσφορά εργασίας. Μήπως, όταν λέω αυτό, μετατρέπομαι σε ένα είδος πρωτο-φασίστα»;

 

[Τα βιώματα και η διαδρομή ενός παιδιού προσφύγων από την Τσεχία στη Δυτική Γερμανία]
Εκείνο που κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρουσα την περίπλοκη αυτή διαμάχη, είναι το ελάχιστα γνωστό γεγονός ότι ο ίδιος ο Στρέεκ είναι παιδί προσφύγων. Οι γονείς του ήταν και οι δύο 25 ετών όταν τελείωσε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος· ανήκαν στα 12 εκατομμύρια εκτοπισμένων ανθρώπων που αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης στην τότε Δυτική Γερμανία. Ο Στρέεκ γεννήθηκε λίγο έξω από την πόλη Μύνστερ (Münster) σε ένα δωμάτιο που είχε επιτάξει το κράτος από έναν τσαγκάρη για να στεγαστούν οι πρόσφυγες γονείς του. Οι γονείς του ήταν φτωχοί. «Θυμάμαι που έκλεβαν λαχανικά από τα χωράφια και άνθρακα από τις διερχόμενες αμαξοστοιχίες».
Η μητέρα του προερχόνταν από τη γερμανική μειονότητα των Σουδητών της Τσεχοσλοβακίας. Όταν τελείωσε ο πόλεμος, της δόθηκε προθεσμία 24 ωρών για να φύγει από τη χώρα, παίρνοντας μαζί της μόνον ό,τι μπορούσε να κουβαλήσει πάνω της. Μόλις η κυρία Στρέεκ έφυγε από το σπίτι της στην Τσεχία, άρχισε να μελετά την τσεχική γλώσσα. «Αυτό είχε, για εκείνη, το εξής νόημα», λέει ο Στρέεκ: «Άν δεν μπορώ να επιστρέψω εκεί, θέλω τουλάχιστον να μπορώ να μιλώ καλά τη γλώσσα των ανθρώπων που ζουν τώρα στο σπίτι όπου ζούσα». 
Ο γιός της κυρίας Στρέεκ φοίτησε σε ένα κλασικό γυμνάσιο που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο μεταρρυθμιστής Μαρτίνος Λούθηρος· εκεί διδάχθηκε, μεταξύ άλλων, αρχαία ελληνικά και λατινικά, με την προοπτική να σπουδάσει θεολογία. Αντ' αυτού, μπλέχτηκε με το παράνομο τότε στη Δυτική Γερμανία Κομμουνιστικό Κόμμα. Σε ηλικία 16 ετών διοργάνωσε έναν κύκλο ανάγνωσης - «διαβάζαμε απογορευμένα, τότε, έργα, όπως το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και βιβλία της Ρόζας Λούξεμπουργκ» - έκρυβαν αυτά τα βιβλία στα γραφεία της τοπικής ένωσης των εργοδοτικών οργανώσεων», επειδή κανείς δεν θα υποπτευόταν να ψάξει εκεί. 
Το 1968, ο Στρέεκ ήταν φοιτητής στη Φρανκφούρτη και συμμετείχε στο ριζοσπαστικό σπουδαστικό κίνημα,

«αλλά δεν είχα ποτέ καμία συμπάθεια για την ‘‘Αριστερά της μαριχουάνας’’. Ένιωθα πιο κοντά στην εργατική τάξη, παρά στις κοινωνικές τάξεις που καπνίζουν χασίσια».

[«Μισώ το Διαδίκτυο»]
Τώρα ζει με τη σύζυγό του σε ένα κομμάτι ενός αγροκτήματος που ανήκει σε ένα κάστρο, στο Μπρύλ (Brühl), μια μικρή πόλη λίγο έξω από την Κολωνία. Ο συνταξιούχος καθηγητής ξυπνά πάντα από τις 6 κάθε πρωί και βρίσκεται στο γραφείο του από τις 8.30. «Έχω συνηθίσει να γράφω μόνον πρωί, μέχρι τις 13 το μεσημέρι. Μετά αφιερώνω το χρόνο μου στις ακαδημαϊκές ίντριγκες». Από λογοτεχνικά βιβλία; Όταν συναντηθήκαμε, διάβαζε το βιβλίο Μισώ το Διαδίκτυο, του Τζάρετ Κόμπεκ (Jarett Kobek), ενός μηχανικού υπολογιστών της Silicon Valley, ο οποίος ισχυρίζεται ότι το Διαδίκτυο «fucked up» τη ζωή του. 
Μετά το γεύμα περάσαμε τον Τάμεση, πήγαμε απέναντι στο King's College, όπου ο Στρέεκ έχει να δώσει μια διάλεξη. Συνεχίζουμε το «κουτσομπολιό», αυτή τη φορά συζητάμε για την ελληνική πολιτική και την πολιτική υποχώρηση της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Όταν ήταν έφηβος, η τάξη του Στρέεκ στο γυμνάσιο έκανε ένα ταξίδι στην Ελλάδα για να δουν τις αρχαιότητες. Αντί να βλέπει τα αρχαία, ο Στρέεκ άρχισε να διαβάζει στις τοπικές εφημερίδες τις προσπάθειες του τότε  βασιλιά να διώξει τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου. «Έγραψα ένα άρθρο στη σχολική εφημερίδα που αναφερόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου στην αναδυόμενη στρατιωτική δικτατορία». Εξήντα χρόνια αργότερα, ο Στρέεκ εργάζεται για ένα βιβλίο με θέμα τη δημοκρατία στη Νότια Ευρώπη.
Η αίθουσα διαλέξεων στο King's College είναι υπερπλήρης, φοιτητές υπάρχουν και έξω από τον χώρο, ο Στρέεκ αφηρημένος παίζει με ένα συνδετήρα και αναφέρει το πασίγνωστο απόφθεγμα του Γκράμσι: «Το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί. Σε αυτό το μεσοδιάστημα μπορεί να εμφανιστεί μια τεράστια ποικιλία νοσηρών συμπτωμάτων». Στο διάλειμμα της διάλεξης, πολλοί φοιτητές αγοράζουν τα βιβλία του και μαζεύονται γύρω του για να τα υπογράψει. Στο τέλος, ένας φοιτητής τον ρωτάει: «Τι πρέπει να κάνει η Αριστερά»; 
Είναι η ίδια ερώτηση που του είχα θέσει λίγες ώρες νωρίτερα. Και τις δύο φορές, ο Στρέεκ προειδοποιεί ότι θα μας απογοητεύσει. Όταν τον ρώτησα εγώ, μου ανέφερε μια διαμαρτυρία του κινήματος Occupy στη Φρανκφούρτη. Πολλές ημέρες πριν από αυτή τη διαμαρτυρία, λέει, χιλιάδες αστυνομικοί παρατάχθηκαν στην χρηματοοικονομική πρωτεύουσα της Γερμανίας. «Οι αρχές φοβήθηκαν πάρα πολύ. Νομίζω ότι πρέπει να φοβηθούν πιό πολλές φορές. Θα πρέπει να μάθουν, ότι για να κρατήσουν τους ανθρώπους ήσυχους, θα χρειαστεί να κάνουν εξαιρετικά έντονη προσπάθεια».

[Μεγάλη αβεβαιότητα για το μέλλον, μόνον βραχυπρόθεσμες σκέψεις] 

Ο Στρέεκ δεν αναφέρει τίποτε για  εκλογές. Ούτε επικαλείται την ανάγκη για ένα μεγαλύτερο όραμα, «επειδή οι άλλοι δεν έχουν σχέδιο». 
Του λέω όμως, ότι ο Νάιτζελ Φάρατζ (Nigel Farage) και οι λοιποί δεξιοί λαϊκιστές προσποιούνται, τουλάχιστον, πως έχουν απάντηση. 
«Και εμείς πρέπει να τους επικρίνουμε». Τα μέσα ενημέρωσης πάντα μιλούν για έλλειψη εμπιστοσύνης εκ μέρους των επιχειρήσεων, λέει. Τώρα είναι η ώρα να επιδείξουν οι ψηφοφόροι την έλλειψη εμπιστοσύνης της κοινής γνώμης. 
Η αναλογία μεταξύ επιχειρήσεων και πολιτών δεν λειτουργεί. Ένας επιχειρηματίας μπορεί να κάνει επενδυτική απεργία, μπορεί να συσσωρεύει ρευστό και να μη το επενδύει. Όμως, ακόμα και αν οι ψηφοφόροι κάνουν «εκλογική απεργία», θα εξακολουθούν να υφίστανται τις ίδιες συνέπειες [...] 
Σε μια τηλεφωνική επικοινωνία, μιά-δυό εβδομάδες αργότερα, πιέζω πάλι τον Στρέεκ να μου δώσει απαντήσεις. «Αν κοιτάξω τα επόμενα 10 ή 20 χρόνια, δεν μου αρέσει αυτό που βλέπω», λέει. Και δεν είναι ο μόνος απισιόδοξος: ο Στρέεκ παραπέμπει σε ένα νέο βιβλίο του πρώην επικεφαλής της Τράπεζας της Αγγλίας, Μέρβιν Κινγκ (Mervyn King), με την πρόβλεψή του για «μεγάλη αβεβαιότητα» στο ορατό μέλλον. 
Ωστόσο, ο ίδιος ο Στρέεκ δεν θα ήθελε,  για τα εγγόνια του, κάτι καλύτερο από νέους «σκοτεινούς χρόνους»; «Για να είμαι ειλικρινής, τώρα είμαι ευγνώμων για κάθε χρόνο που περνάει με καλό και ειρηνικό τρόπο. Και ελπίζω για έναν ακόμη. Πολύ βραχυπρόθεσμες σκέψεις, το ξέρω, αλλά αυτές είναι ο ορίζοντάς μου».

   
[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση]

  
Wolfgang Streeck: How Will Capitalism End? Essays on a Failing System (Verso)

Ο Wolfgang Streeck (1946) είναι κοινωνιολόγος, ομότιμος Διευθυντής του Ινστιτούτου Max Planck για τη Μελέτη των Κοινωνικών Επιστημών στην Κολωνία.
 

Το 2013 εκδόθηκε το βιβλίο του Buying Time, The Delayed Crisis of Democratic Capitalism (ελληνική έκδοση 2016 ←)

  

Στον ιστoχώρο Μετά την Κρίση: 
  

Wolfgang Streeck: Προσφυγική κρίση, ασυνεννοησία στην ΕΕ. Μπορεί να ειρηνεύσει η Ευρώπη;  (συνέντευξη στην πολωνική επιθεώρηση Kultura Liberalna)
 

Wolfgang Streeck: Παγιδευμένοι στη ζώνη του ευρώ. Η ελληνική κρίση

 

Τα βασικά των απόψεων του Βόλφγκανγκ Στρέεκ για την Ευρώπη παρουσιάζονται σε 3 δοκίμιά του («Τι μπορεί να γίνει τώρα, Ευρώπη; Καπιταλισμός χωρίς δημοκρατία ή δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό;», «Στα ερείπια του παλαιού κόσμου. Από τη δημοκρατία στην κοινωνία της αγοράς» και «Από εθνικισμό του Γερμανικού μάρκου στον πατριωτισμό του ευρώ; Μια απάντηση στον Jürgen Habermas»). Τα δοκίμια αυτά δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Blätter für deutsche und internationale Politik. Στη συνέχεια συμπεριλήφθηκαν στο συλλογικό έργο Demokratie oder Kapitalismus - Europa in Krise στις εκδόσεις των «Blätter» ως μέρος της ευρείας συζήτησης για την κρίση.

Τα 3 δοκίμια του Στρέεκ περιλαμβάνονται στον Β' τόμο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου με επιμέλεια και → εισαγωγή της Ρούλας Γκόλιου. Το βιβλίο περιέχει και αντικρούσεις της άποψης Streeck από τους Elmar Altvater, Jürgen Habermas, Claus Offe, μαζί με άλλα κείμενα για την κρίση στην ευρωζώνη των Peter Bofinger, Rudolf Hickel, Stephan Schulmeister, Paul Krugman, Isabell Lorey, Hubert Zimmermann και Karl Georg Zinn. Τα περιεχόμενα ←

Στον Α' τόμο της ελληνικής έκδοσης Η Ευρώπη σε κρίση - Δημοκρατία ή καπιταλισμός; περιέχονται κείμενα και συζητήσεις των Ulrich Beck, Hauke Brunkhorst, Christian Calliess, Henrik Enderlein, Joschka Fischer, Claudio Franzius, Ulrike Guérot, Jürgen Habermas, Oskar Negt, Ulrich Κ. Preuss, Hans-Jürgen Urban. Περιεχόμενα εδώ ←

  
Βιβλιοπαρουσίαση:

Τάσος Τσακίρογλου: Ευρώπη, Quo Vadis?