Μετά την Εποχή της Χρυσοθηρίας* ο επικίνδυνος κόσμος; Ή, «όπου ο κίνδυνος, εκεί και αυτό που σώζει»;**Άρθρα των Γιάννη Βούλγαρη και Αντώνη Λιάκου

Ξυπνά μια νέα δημοκρατική συνείδηση;

 

© Τα Νέα - Γιάννης Βούλγαρης: Ξυπνά μια νέα δημοκρατική συνείδηση; 29.01.2017
  

Ιδού λοιπόν που η Πολιτική και η Γεωπολιτική διαπερνούν και πάλι σαν ηλεκτρικό ρεύμα τις δυτικές κοινωνίες. Η μεταπολεμική Δημοκρατία, «βαρετή» για τα γούστα κάποιων, γάλλων συνήθως, διανοουμένων αποκτά ένα νέο επικίνδυνο ενδιαφέρον καθώς επελαύνουν στη μία μετά την άλλη χώρα, οι ακροδεξιοί, οι λαϊκιστές και οι ψεύτες. Οι ΗΠΑ, που θα επέβαλαν την «μονοκρατορία» τους στον μεταδιπολικό Κόσμο όπως φοβόντουσαν διάφοροι, αριστεροί συνήθως, διανοούμενοι, απομονώνονται. Η Ενωμένη Ευρώπη, που προχωρούσε με μικροσυμβιβασμούς σαν να είχε όλον τον χρόνο μπροστά της, βιώνει πλέον ένα υπαρξιακό άγχος. Η ευρωπαϊκή μεταρρυθμιστική Αριστερά, που εξίσου άπραγη βίωνε μια αργόσυρτη φθορά, κλείνεται σε μειοψηφικές επιλογές ή αφήνεται στις εθνικολαϊκιστικές συμπλεύσεις με την ακροδεξιά. 
Κοντολογίς, η διεθνής σκηνή και ειδικά οι δυτικές κοινωνίες έχουν εισέλθει σε μια περίοδο οξυμένης πολιτικοποίησης από την οποία εξαρτώνται επιλογές που θα καθορίσουν το μέλλον για πολλά χρόνια. Ας αφήσουμε λοιπόν για άλλους τις αυταπάτες. Η πολιτική πρωτοβουλία έχει περάσει εδώ και καιρό σε δυνάμεις επικίνδυνες για τον πολιτισμό της Δημοκρατίας και για τη διεθνή συνεργασία. Όσοι ισχυρίζονταν καθησυχαστικά ότι ο Τραμπ θα «προσαρμοστεί», ασφαλώς θα νοιώθουν πλέον μια ανησυχία. Και όταν βλέπουμε τον κινέζο Πρόεδρο να υμνεί την παγκοσμιοποίηση και τον αμερικανό να φωνάζει «πρώτα η Αμερική», όλοι μας καταλαβαίνουμε ότι έχουμε μπει σε νέα ιστορική φάση.

Μετά την Εποχή της Χρυσοθηρίας*

Στη δράση όμως υπάρχει και η αντίδραση. Στην πολιτική πρωτοβουλία των δυνάμεων του αυταρχισμού και της νέας ψυχροπολεμικής λογικής, μπορεί και πρέπει να υπάρξει η δημοκρατική και διεθνιστική αντίδραση, όχι του παλαιού «κατεστημένου», αλλά των ιστορικών πολιτικών παρατάξεων και των πολιτών που κρατάνε τις παραδόσεις της ελευθερίας, της αλληλεγγύης και του ορθού λόγου. Γιατί στη νέα φάση αυτές οι αξίες διαβρώνονται, οι αλήθειες γίνονται «εναλλακτικά γεγονότα», τα δεδομένα αμφισβητούνται και τα κεκτημένα διακυβεύονται. Κάτι τέτοιο ίσως να αισθάνονταν οι δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές που αντέδρασαν κατεβαίνοντας στις πλατείες των δυτικών πόλεων τη μέρα ορκωμοσίας του Τραμπ. Και θεωρώ σημαδιακό ότι κορμός αυτών των αντιδράσεων ήταν κυρίως οι γυναίκες. Χρειάζεται μια νέα δημοκρατική εγρήγορση. Στο όνομα του νέου και όχι της επιστροφής στο προηγούμενο. Η τωρινή διεθνής και ευρωπαϊκή αναστάτωση δεν είναι προσωρινή διασάλευση μιας ισορροπίας που θα επανέλθει οσονούπω και χωρίς αγώνες.

Η πολιτική τού επιθετικού απομονωτισμού και της «απο-παγκοσμιοποίησης» του Τραμπ είναι χαρακτηριστική των νέων τάσεων. Στην πραγματικότητα πρόκειται για άλλο κεφάλαιο της υποχώρησης της ισχύος του Δυτικού Κόσμου και της σπασμωδικότητας που προκαλεί σε ένα τμήμα των δυτικών ελίτ. 

«Όταν ο Ηγεμόνας επιτίθεται στο σύστημα που ο ίδιος δημιούργησε, τότε δύο είναι τα πιθανά αποτελέσματα: είτε το σύστημα θα καταρρεύσει, είτε θα αναμορφωθεί γύρω από έναν νέο Ηγεμόνα».

Η διάγνωση δεν είναι κάποιου μαρξιστή, αλλά του αρθρογράφου των Financial Times Μάρτιν Γουλφ (24-1-2017).

Και επειδή η Κίνα είναι ακόμα μακριά από το να διεκδικήσει τη νέα παγκόσμια ηγεμονία, όλοι προβλέπουν την πρώτη εκδοχή, και προετοιμάζονται για μια περίοδο αναταραχών. Ας το επαναλάβουμε. Αυταπατώνται όσοι υποθέτουν ή ελπίζουν ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί μια «ελεγχόμενη απο-παγκοσμιοποίηση» με ομαλή προσγείωση σε κάποια νέα διεθνή τάξη πραγμάτων, περισσότερο εθνοκεντρική. Και αυταπατώνται κυρίως οι αριστεροί θιασώτες της «απο-παγκοσμιοποίησης» που βλέπουν με κατανόηση, αν όχι με συμπάθεια, την πολιτική Τραμπ. Χρειάζεται αντιθέτως μια νέα διεθνιστική εγρήγορση. Χρειάζεται να ηττηθεί η στρατηγική Τραμπ της «απο-παγκοσμιοποίησης», στο όνομα όμως μιας νέας ρύθμισης της παγκοσμιοποίησης και του ελέγχου του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Η Ευρώπη αποτελεί υποψήφιο θύμα της νέας κατάστασης καθώς θα συμπιεστεί μεταξύ της Αμερικής του Τραμπ και της Ρωσίας του Πούτιν, την ίδια ώρα που απομακρύνεται η Βρετανία. Όπως είναι σήμερα, κινδυνεύει να εξελιχθεί σε ένα σύνολο μικρών κρατών που θα ζυγίζουν ελάχιστα σε έναν Κόσμο μεγάλων δυνάμεων. Σήμερα, ο φόβος της διάλυσης μοιάζει να είναι η κύρια συγκολλητική ουσία της ΕΕ. Και ενώ η επιβίωσή της εξαρτάται από την περαιτέρω ενοποίηση, αυτή δεν είναι ρεαλιστική γιατί δεν έχει τη συναίνεση μεγάλων τμημάτων της κοινής γνώμης. Η αντίφαση έχει ήδη προκαλέσει ανησυχία, αλλά και τα πρώτα σημάδια εγρήγορσης. Ταυτόχρονα εμφανίζονται νέα ζητήματα. Ως τώρα η ενοποίηση προχωρούσε με μοχλό την οικονομία και το νόμισμα. Μετά την επικράτηση του Τραμπ αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα τα ζητήματα γεωπολιτικής, συλλογικής ασφάλειας και διεθνούς παρουσίας. Η Ευρώπη θα παραμείνει ασφαλώς πρωτίστως διεθνής παίκτης που βασίζεται στην «ήπια ισχύ» και στη διαρκή εμβάθυνση της διεθνούς συνεργασίας. Όμως στη νέα εποχή της αταξίας χρειάζεται να δώσει εξίσου βάρος στη γεωπολιτική της στρατηγική και στη συλλογική της ασφάλεια. Οι νέες συνθήκες μεταβάλλουν τον τρόπο και τις προτεραιότητες μιας ενδεχόμενης και ευκταίας επανεκκίνησης της ενοποίησης.

Το ερώτημα είναι σαφές. Μπορεί το ρήγμα που δημιουργεί στον Δυτικό Κόσμο η νέα πορεία της Αμερικής του Τραμπ να λειτουργήσει ως κίνητρο μεγαλύτερης σύγκλισης των γεωπολιτικών συμφερόντων της Ευρώπης; Το εγχείρημα είναι δύσκολο και το αποτέλεσμα αμφίβολο. Τα κράτη-μέλη βλέπουν διαφορετικά τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα. Επιπλέον, υπάρχει και πάλι ένα ζήτημα Γερμανίας, διαφορετικό όμως. Ενώ στην οικονομία το πρόβλημα είναι η υπερβολική ισχύς της έναντι των εταίρων, στη γεωπολιτική και την ασφάλεια η επιρροή της είναι περιορισμένη. Η στρατηγική της αντίληψη ιστορικά επικεντρωνόταν στην Κεντρική-Ανατολική Ευρώπη, χωρίς ευρύτερη όραση για το σύνολο της Ευρώπης, ενώ ουσιαστικά έχει αποστρατιωτικοποιηθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, ενώ και πάλι η Γερμανία θα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, ο καθορισμός της ευρωπαϊκής γεωπολιτικής ατζέντας και στρατηγικής μπορεί και πρέπει να είναι συλλογικότερος. Τόσο η Γαλλία, ως δεύτερος κεντρικός παίκτης, όσο και οι άλλες μικρότερες χώρες, θα έχουν τη δική τους συμβολή. Μεταξύ αυτών και οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, καθώς η Μεσόγειος είναι πρωταρχικό πεδίο της ευρωπαϊκής στρατηγικής.

Σε κάθε όμως περίπτωση, καμμία ευρωπαϊκή απάντηση στον Τραμπ δεν πρόκειται να δοθεί αν δεν αντιστραφεί το ευρωσκεπτικιστικό κλίμα και αν δεν γεννηθεί ένας νέος ευρωπαϊσμός. Λίγους μήνες πριν, αυτό φαινόταν ουτοπικό. Μένει να δούμε αν σήμερα οι ανησυχίες για τον πολιτισμό της Δημοκρατίας και τη διεθνή συνεργασία οδηγούν σε μια νέα εγρήγορση. Αν με άλλα λόγια, η δημοκρατική συνείδηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών παύει σιγά-σιγά να παρακολουθεί παθητικά την επέλαση των ακροδεξιών, των λαϊκιστών και των ψευτών στην εξουσία.

Δυστυχώς η Ελλάδα υπό τις παρούσες συνθήκες μόνο περιθωριακό ρόλο μπορεί να έχει σε μια νέα ευρωπαϊκή προσπάθεια. Όχι μόνο γιατί είναι υπό οικονομική επιτήρηση, αλλά γιατί ο μισός ΣΥΡΙΖΑ κοιτά προς τον Πούτιν, ενώ ο ακροδεξιός κυβερνητικός εταίρος πανηγυρίζει για τη νίκη του Τραμπ. Η ανάγκη μιας μεταρρυθμιστικής προοδευτικής παράταξης γίνεται όλο και πιο επιτακτική. 

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι καθηγητής στο Tμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Διδάσκει Πολιτική Επιστήμη, Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική και Πολιτική Κοινωνιολογία της μεταπολεμικής Δύσης. Είναι Διευθυντής του Κέντρου Πολιτικών Ερευνών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας. Τα επιστημονικά ενδιαφέροντά του αφορούν στην Πολιτική και Ιστορική Κοινωνιολογία, στην Παγκοσμιοποίηση, στην Πολιτική θεωρία και στη Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική. Αρθρογραφεί τακτικά στον Τύπο.
 
Ιστότοπος και εργογραφία

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση: 

  

Γιάννης Βούλγαρης: Να ανοίξουμε το «μαύρο κουτί» του λαϊκισμού. Απόκλιση καπιταλισμού - δημοκρατίας και η επιστροφή των εθνικισμών

Γιάννης Βούλγαρης: Υπομνήσεις μιας επετείου που πέρασε - επιβάτης στο τελευταίο βαγόνι του καλύτερου τρένου

Μάρτιν Γουλφ: «Πλουτο-λαϊκισμός», ο γάμος της πλουτοκρατίας με τον δεξιό λαϊκισμό - Οικονομικές συνέπειες της εκλογής Τραμπ

Γ. Β. Ριτζούλης:  Παλιά και νέα διακινδύνευση της δημοκρατίας και ο ρόλος των πολιτών

Παγκοσμιοποίηση και εθνικισμός 

 

© Το Βήμα - Αντώνης Λιάκος: Παγκοσμιοποίηση και εθνικισμός, 29.01.2017
 

Διαβάζουμε κουραστικές, ανούσιες και επαναλαμβανόμενες αναλύσεις για την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία της Αμερικής. Η έννοια του λαϊκισμού με τη χρόνια κατάχρησή της έχασε κάθε ερμηνευτική δύναμη και ιδιαίτερα για τη χώρα της οποίας το Σύνταγμα αρχίζει εμβληματικά με τη φράση «We the people». Εκείνο που έχει σημασία ενδεχομένως να τονισθεί είναι ότι η Δεξιά στον αγγλοσαξονικό κόσμο, εκείνη που με το δίδυμο Ρίγκαν - Θάτσερ πραγματοποίησε τη θεαματικότερη πολιτική στροφή στον δυτικό μεταπολεμικό κόσμο δημιουργώντας -ισμούς με το όνομά τους, τώρα με τον Τραμπ και τη Μέι κάνει κάτι επίσης αδιανόητο: σηκώνει τη σημαία της κοινωνικής ανισότητας, της υπεράσπισης των φτωχών, την προστασία της εθνικής οικονομίας από τον κίνδυνο της παγκοσμιοποίησης και των ανέργων από τους μετανάστες. Δεν έχει σημασία που οι Τόρηδες συνώνυμο του ελιτισμού παρά του λαϊκισμού είναι, ή πως ο Τραμπ είναι βαθύπλουτος και επιδειξίας του πλούτου του. Στο κάτω-κάτω, η «Δυναστεία» ήταν η πιο δημοφιλής τηλεσειρά.

Γιατί όχι, αφού η ευπρεπής και καλλιεργημένη μεσαία τάξη, οι πολιτικοί και οι διανοούμενοί της, κεντροαριστερής ή κεντροδεξιάς απόχρωσης, κόπτονται μεν για τα δικαιώματα και τη διαφορετικότητα, αδιαφορούν δε εκκωφαντικά για οτιδήποτε αφορά την κοινωνική ανισότητα; Μοιάζει πια αγεφύρωτη η διάσπαση ανάμεσα σε αυτές τις δύο έννοιες. Η αδιαφορία για την κοινωνική ανισότητα οδηγεί σε μια ελιτίστικη αντίληψη της δημοκρατίας, στο άδειασμά της από κάθε λαϊκό περιεχόμενο. Υπήρξαν σχολιαστές που υποστήριζαν ότι και ο Σάντερς συνέβαλε στην εκλογή του Τραμπ, γιατί εξήπτε το ακροατήριό του με την κοινωνική κριτική. Είναι οι ίδιοι που θεωρούν ότι καμιά σοβαρή πολιτική απόφαση δεν πρέπει να τίθεται σε λαϊκή ετυμηγορία. Οι θιασώτες της μεταδημοκρατίας. Από την άλλη, η αδιαφορία για τα δικαιώματα, και κυρίως για τους μετανάστες, σημαίνει αδιαφορία για τις ελευθερίες και τη διαφορετικότητα, πολιτικό αυταρχισμό, αστυνομική αυθαιρεσία, εθνικισμό και Ακροδεξιά, ακυρώνει πολιτισμικές κατακτήσεις μισού αιώνα.

Αυτός ο διχασμός διαπερνά οριζόντια τις χώρες αλλά έχει διεισδύσει στις πολιτικές παρατάξεις και της Δεξιάς και της Αριστεράς, όπως ορίστηκαν ιστορικά. Και συνήθως κρύβεται κάτω από επίπλαστα διλήμματα που παρουσιάζονται ως εθνολαϊκισμός εναντίον μεταρρυθμίσεων, ως ορθός λόγος εναντίον ανορθολογισμού, ως η υπευθυνότητα εναντίον ανεύθυνων υποσχέσεων. Και καθώς οι μόνοι με μαζικό ακροατήριο που έμειναν για να καταγγέλλουν την κοινωνική αδικία, μετά και την παραδειγματική πειθάρχηση της ελληνικής Αριστεράς, είναι οι εθνικιστικές δυνάμεις, τότε η άνοδος του Τραμπ πιθανότατα θα σημάνει την ανασύνταξή τους.

Το στυλ Καμμένου, κακώς διακωμωδείται ως ελληνικό καπρίτσιο γιατί, όπως βλέπουμε και θα δούμε στις προσεχείς ευρωπαϊκές εκλογές, ανταποκρίνεται σε άποψη εμπεδωμένη και με έρεισμα. Η αυταπάτη τους βέβαια είναι ότι ο Τραμπ, το Brexit, η απευκταία μεν αλλά ενδεχόμενη επικράτηση της Λεπέν θα σταματήσουν την πορεία της παγκοσμιοποίησης για να επαναφέρουν την εθνική κυριαρχία και επομένως την προστασία της εργατικής τάξης από την παγκοσμιοποίηση. Η αυταπάτη αυτή βασίζεται στην αντίληψη, αρκετά διαδεδομένη και στην Αριστερά, ότι η παγκοσμιοποίηση είναι αποτέλεσμα αποκλειστικά πολιτικών αποφάσεων. Αν επομένως αρθούν, όπως π.χ. η απόσυρση της Αμερικής από τις διαπραγματεύσεις ελευθέρου εμπορίου του Ειρηνικού και τη NAFTA, αν υιοθετηθούν πολιτικές ενίσχυσης του εθνικού νομίσματος και της εθνικής αγοράς, τότε η εσωτερική παραγωγή θα ανακάμψει, η ανεργία θα περιοριστεί και οι παλιές καλές ημέρες θα επιστρέψουν.

Εκείνο που ένας ιστορικός θα είχε να αντιτείνει είναι ότι η παγκοσμιοποίηση περνά μέσα από πολιτικές αποφάσεις, επιταχύνεται ή επιβραδύνεται, ωστόσο δεν αναστέλλεται. Γιατί αποτελείται από διαδικασίες οι οποίες δεν άρχισαν βέβαια στη δεκαετία του 1990 αλλά πολύ νωρίτερα. Πρόκειται για βαθιές τεχνολογικές, παραγωγικές, πολιτισμικές αλλαγές που υπερβαίνουν γεωγραφικούς και πολιτισμικούς καταναγκασμούς. Αγκαλιάζουν το σύνολο της ζωής των σύγχρονων κοινωνιών, μειώνοντας το βάρος των πολιτικών αποφάσεων, αν και χρησιμοποιούν ως όργανο το κράτος. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο εθνικισμός και ο προστατευτισμός κάλπαζαν. Αυτό όμως καθόλου δεν εμπόδισε την παγκοσμιοποίηση να τυλίγει τον πλανήτη με σιδηροδρομικά δίκτυα, ατμοπλοϊκά δρομολόγια, τηλεγραφικά σύρματα, διεθνή ομόλογα, εναρμονισμένα μέτρα και σταθμά, και ένα σωρό άλλα, αυτονόητα σήμερα. Δεν εμπόδισε η έξαρση του εθνικισμού τον Φιλέα Φονγκ το 1873 να κάνει τον γύρο του κόσμου σε 80 ημέρες, ούτε ο πόλεμος του 1914-18 τα ρολόγια των στρατιωτών που αλληλοσκοτώνονταν να δείχνουν ίδια ώρα.

Παγκοσμιοποίηση και εθνικισμός μπορούν να προχωρήσουν χέρι-χέρι. Οι πολιτικές αποφάσεις μπορούν να επιβραδύνουν ή να καθυστερήσουν αυτή τη διαδικασία, ή να επιχειρήσουν να θέσουν κανόνες, προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Δεν μπορούν να την αναστείλουν ή να την ανατρέψουν. Οταν αλλάζει μια εποχή, πολλές εκδοχές δραστηριοποιούνται. Αλλά εν τέλει αποτελούν διαφορετικές εκφράσεις της μετάβασης αυτής. Χρειάζεται να καταλάβουμε ψύχραιμα τη νέα εποχή χωρίς ναρκισσιστικές επιδείξεις αγανάκτησης. Παγκοσμιοποίηση δεν σημαίνει διεύρυνση της ευημερίας και της ελευθερίας, όπως πίστευαν οι μεν, δεν σημαίνει όμως και μια ιδεολογική-πολιτική απόφαση που την αναιρείς βολονταριστικά με μιαν άλλη απόφαση.

Για να επιβιώσει η δημοκρατία χρειάζεται να κρατιούνται μαζί οι δύο άκρες του κομμένου νήματος, δηλαδή και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων και της διαφορετικότητας, και η πολιτική καταπολέμησης των κοινωνικών ανισοτήτων, της ανεργίας, και των θυμάτων της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Δημοκρατία σημαίνει We the people, λαϊκή κυριαρχία. Αλλά για να επιβιώσουν οι δημοκρατίες στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον χρειάζονται διεθνείς ρυθμίσεις, σύμφωνες με το διεθνές δίκαιο αλλά και εμπνεόμενες από βασικά ουνιβερσαλιστικά ιδεώδη όπως ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής και προσωπικότητας, η καταπολέμηση της παγκόσμιας φτώχειας και η έγνοια για το περιβάλλον.

Ο Αντώνης Λιάκος (1947) σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, φυλακίστηκε από τη δικτατορία, υπότροφος για μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιταλία. Δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. (1981-1990), στα Πανεπιστήμια Μπέρμιγχαμ, European University Institute (Φλωρεντία), Πρίνστον, Νέας Υόρκης, Σύντνεϋ, École normale supérieure (Παρίσι), Πανεπιστήμιο του Πεκίνου. Από το 1990 καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. 

Το ερευνητικό και συγγραφικό έργο αφορά τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία και την ιστορία και θεωρία της ιστορίας. Έχει δημοσιεύσει πενήντα μελέτες περίπου και αρθρογραφεί στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο. Το 2012 έλαβε το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για το βιβλίο του Αποκάλυψη, ουτοπία, ιστορία (Πόλις, 2011). Ηλεκτρονική διεύθυνση: aliakos@otenet.gr
Ιστοσελίδες: www.antonisliakos.grhttp://uoa.academia.edu/AntonisLiakos
http://www.culturahistorica.es/liakos.english.html

  

Βιβλία του Αντώνη Λιάκου, επιμέλειες εκδόσεων, συμμετοχές σε συλλογικά έργα
  
Χρόνος - διαδικτυακό περιοδικό
  
Αρθρογραφία του Αντώνη Λιάκου στην εφημερίδα Το Βήμα

 

Αντώνης Λιάκος στον ιστoχώρο Μετά την Κρίση: 

  

Ο καιρός «συνεσταλμένος εστίν»: τα προβλήματα της επόμενης μέρας  

 
Ανοιχτοί λογαριασμοί από το παρελθόν: Το ιστορικό υπόβαθρο της Κρίσης στην Ουκρανία
  
Αναζητώντας ένα νέο «εμείς» στη μεταμνημονιακή εποχή,

* I was hoping it was a lie (Neil Young, After the Gold Rush, 1970)

 

** Wo aber Gefahr ist, wächst das Rettende auch (Friedrich Hölderlin, Patmos, 1803)