“Ψωμί, παιδεία, ελευθερία”Το ψωμί και η ποιητική της υλικής ζωής Μια ακόμη συνέντευξη του Πρέντραγκ Ματβέγιεβιτς

Una poetica della vita materiale - Συνέντευξη του Predrag Matvejevic στον Tommaso Di Francesco, της εφημερίδας "Ιl Μanifesto", 7 Σεπτεμβρίου 2010

 
«Στο τέλος τα κατάφερα. Χρειάστηκα είκοσι χρόνια εργασίας και ταξιδιών, μεταξύ ασύλου και εξορίας. Αλλά στο τέλος κατάφερα να γράψω, να ολοκληρώσω το βιβλίο που είχα υποσχεθεί, προπάντων στον εαυτό μου». Φαίνεται ικανοποιημένος, έχει ελευθερωθεί από μια υποχρέωση. Ο Πρέντραγκ Ματβέγιεβιτς έφθασε χθες στην Ιταλία από την Κροατία, για μια παρουσίαση την Πέμπτη 9 Σεπτεμβρίου 2010 στο Palazzo Ducale της Γένοβας του βιβλίου Pane nostro (εκδόθηκε από τον οίκο Garzanti, σελ. 233, € 18,60, με πρόλογο του Enzo Bianchi και επίλογο  Erri De Luca). 

Αν η «Mεσογειακή Σύνοψη», καθώς αντιμετωπίζει ταυτόχρονα τα ιστορικό περιεχόμενα και τη γεωπολιτική, εμφανίσθηκε σαν μια φαντασιακή κοσμογονία, «Ο άρτος ημών» φαίνεται σαν ένα είδος αρχαιολογικής ανασκαφής σχετικής με το θέμα του ψωμιού, μια προσπάθεια να επιστρέψουμε σε αξίες που βρίσκονται χαμηλά, κρυμμένες, στο βάθος. Τι σκέφτεστε;  
Πρώτα-πρώτα, θέλω να πω ότι είναι μια κοσμική, μη θρησκευτική προσευχή. Υπό την έννοια αυτή, γύρισα πίσω στο παρελθόν και η Μεσόγειος μου πρόσφερε ένα μεγάλο περίγραμμα για την Μεσογειακή Σύνοψή μου. Είναι βιβλίο που έχει κάνει 10 εκδόσεις και 23 μεταφράσεις σε διάφορες γλώσσες. Στο σημείο αυτό, το βλέμμα μου έγινε πιό ευρύ, πράγμα που με ανάγκασε να ψάξω για πράγματα που είναι πιό κατάλληλα για να ενώνουν, που θα μπορούσαν να είναι το αληθινό φαγητό, η τροφή. Όλα αυτά τα βρήκα στο ψωμί. Τότε ήρθε στη μνήμη μου εκείνα τα χρόνια που έχω αρχίσει να τα αποκαλώ τα χρόνια ανάμεσα στο άσυλο και στην εξορία, όταν ήμουν σε αντίθεση με τον φασισμό του Τούτζμαν και με τους εθνικιστές στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Συναντηθήκαμε όταν πήγα στη Βοσνία, και βλέποντας τη νέα πείνα και λιμό παντού, έγινε τότε σιγά-σιγά το ψωμί πηγή έμπνευσης για μένα. 

Σ' αυτό πρέπει να προστεθεί μια ανάμνηση, που είναι, πιστεύω, πολύ σημαντική για να κατανοήσουμε το βιβλίο. Ο πατέρας μου φυλακίστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης των Ναζί. Συνελήφθη στη Γιουγκοσλαβία, ήταν Ρώσος εξόριστος, από εκείνους που είχαν κατηγορηθεί ως Τροτσκιστές, το μόνο σφάλμα που είχε κάνει ήταν που ήθελε να διατηρηθούν τα αρχικά περιεχόμενα του κομμουνισμού. Πιάστηκε το 1941 και μεταφέρθηκε σ' ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στη Βόρεια Γερμανία, όπου εξαναγκάστηκε να εργάζεται πολύ σκληρά. Ένα βράδυ, επιστρέφοντας μαζί με άλλους εξόριστους από την καταναγκαστική εργασία στο στρατόπεδο, ενώ περνούσαν από μια περιοχή όπου κατοικούσαν πολίτες, τον σταμάτησε μπροστά από ένα σπίτι ένας άνθρωπος και τον προσκάλεσε, μαζί με τους άλλους: «Ελάτε, μπείτε στο σπίτι», είπε ο άντρας. Ήταν ένας Προτεστάντης πάστορας, και πρόσφερε σε όλους ψωμί και κρασί. Τότε ο πατέρας μου του είπε: «Από αυτή τη στιγμή δεν ταυτίζω όλους τους Γερμανούς με τους Ναζί». Έτσι, αυτή η ιστορία του πατέρα μου - που επέστρεψε από το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας πολύ αδύνατος, 40 κιλά ή και λιγότερο, αυτός που ήταν μεγαλόσωμος, ψηλός και πολύ δυνατός - ήταν πολύ σημαντική για μένα στα χρόνια που ζήσαμε με τη μητέρα μου και την αδελφή μου μέσα στην πείνα στο Μόσταρ, την ιστορική πόλη στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, όπου γεννήθηκα. Ήταν η ιδέα που προετοίμασε τον τρόπο που προσέγγισα τη Μεσόγειο και το ψωμί.

Τι είναι λοιπόν το ψωμί για σας; Μια συμβολική αξία, ένα κομμάτι μνήμης, οι ρίζες του ανθρώπινου σώματος; Και ακόμη, το βιβλίο εξηγεί καλά τη σχέση ανάμεσα στο ψωμί και την εξουσία, σ' αυτόν που ελέγχει τις σιταποθήκες και τη διοίκηση, σαν σύνδεση με τη θρησκευτική αποκάλυψη. Επιπλέον, μιλά και για την ποιητική του ψωμιού...
Υπάρχει μια κοινωνιολογία και μια κοινωνική πολιτική του ψωμιού. Όποιος ελέγχει την παραγωγή του ψωμιού, όποιος «διευθύνει» το ψωμί, μπορεί επίσης να επηρεάσει την εξουσία, να απλώσει χέρι στην εξουσία και να την διατηρήσει. Αλλά υπάρχει και μια ανθρωπολογία του ψωμιού. Δεν είναι τυχαίο ότι η ταύτιση αυτή, που τη βλέπουμε μέσα στους αιώνες μεταξύ του ψωμιού και του σώματος, πέρασε στη συνέχεια στη θρησκεία, ιδιαίτερα στη Χριστιανική, με το Μυστήριο της Ευχαριστίας. Φυσικά, κατά τη δική μου γνώμη, αυτό είναι μέρος μιας κοσμικής ανθρωπολογίας.

Για να συνεχίσουμε, υπάρχει μια πιό εξειδικευμένη θεολογία του ψωμιού, με την οποία είχα πιο πολλές ερνηνευτικές δυσκολίες, μιας και δεν διέθετα την θεολογική παιδεία που απαιτείται για να παρακολουθήσω πως εξελίσσεται το ψωμί, από το Εβραϊκό ψωμί στο Χριστιανικό ψωμί, τις διαιρέσεις μετά το σχίσμα της Χριστιανικής Εκκλησίας ανάμεσα στον άρτο των Ορθοδόξων και την όστια, τον άρτο της Θείας Ευχαριστίας για τους Ρωμαιοκαθολικούς. Ήταν περίοδοι συγκρούσεων, με πολλές πολεμικές. Κάθε φορά συνειδητοποιούσα ότι το θέμα ήταν πολύ περίπλοκο. Χρειάστηκαν 20 σχεδόν χρόνια δουλειάς, χωρίς να υπολογίζονται οι σύντομες σημειώσεις που είχα ήδη κρατήσει όταν ήμουν ακόμη ένας νεαρός σπουδαστής. Έπρεπε να ασχοληθώ με την πολιτική πραγματικότητα, με τις προβλέψεις ορισμένων επιστημόνων, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι μετά από 25-30 χρόνια θα υπάρχουν 8 δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη και από αυτά, τα 2 δισεκατομμύρια θα είναι χωρίς ψωμί. 
Έφερα επίσης στη σκέψη μου το ψωμί του Μαντσόνι [Alessandro Manzoni, βλ. και εδώ παρουσίαση του βιβλίου I promessi Spossi], την εξέγερση στο Μιλάνο εκείνων των ανθρώπων [Η εξέγερση των Πέντε Ημερών του 1848, αρχή του Πρώτου Πολέμου της Ιταλικής Ανεξαρτησίας], σκέφθηκα το ψωμί της Γαλλικής Επανάστασης «το ψωμί, το ψωμί...». Έπειτα, αγαπητέ μου, υπάρχει το «ψωμί - ειρήνη - δουλειά και ελευθερία», και επίσης το «ψωμί και τα τριαντάφυλλα». Οφείλω να ομολογήσω ότι ήμουν πολύ επηρεασμένος από το απόσπασμα αυτό του Ρώσου αντιεξουσιαστή [πρίγκηπα !] Πέτρου Κροπότκιν, ο οποίος έγραψε και ένα θαυμάσιο βιβλίο, για το οποίο εμείς οι άνθρωποι της αριστεράς μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι, Η κατάκτηση του ψωμιού. Δεν ήταν βίαιος αναρχικός ο Κροπότκιν, ο Λένιν τον κάλεσε αμέσως μετά την επανάσταση και επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση το 1919. Ο Λένιν ήθελε να του αφιερώσει ένα μνημείο. Αυτές ήταν οι κατευθυντήριες γραμμές που είχα μπροστά μου, όταν συνειδητοποίησα ότι μόνο με μια ποιητική θα μπορούσα να τα συνδέσω όλα αυτά. Και αν η Σύνοψη είναι μια ποιητική της Μεσογείου, ο Άρτος ημών είναι μια ποιητική της διατροφής του ανθρώπου. 

Η έκδοση αυτού του βιβλίου συμπίπτει με ένα πραγματικό δράμα. Ακριβώς αυτές τις μέρες συμβαίνουν ταραχές στη Μοζαμβίκη για το ψωμί. Ξεχνάμε ότι αυτό που αποκαλούμε εμείς στη Δύση «κρίση», στον Τρίτο και Τέταρτο Κόσμο σημαίνει με απλά λόγια πείνα. Από αυτή τη σκοπιά, στο βιβλίο «Ο άρτος ημών» γίνεται λόγος για το «πόσο πολύτιμα είναι τα ψίχουλα»...
Ναι. Γι' αυτά τα ψίχουλα, που ως «απόβλητα» του ψωμιού εμφανίζονται επίσης σε ιερές εκδοχές, έχει γίνει λόγος ήδη στην ανατροφή και εκπαίδευσή μας, μέσα στην οικογένειά μας: Μην πετάτε το παραμικρό κομμάτι ψωμιού, αν πέσει κάτω κατά τύχη θα πρέπει να το πάρετε, και «να το φιλήσετε», μας έλεγαν. Ήταν μια ηθική διδασκαλία που μάς είχαν κάνει οι γονείς μας, και ιδιαίτερα οι γονείς των γονιών μας, ίσως χωρίς να το συνειδητοποιούν καν. Ένα βάρος ηθικό που είχε βάρος στην ιστορία, επειδή τα ψίχουλα προοριζόταν επίσης ως τροφή των πουλιών, και μερικές φορές τα φύλαγαν κάπου για λογαριασμό τους, στην περίπτωση που τα πουλιά δεν ήταν ήδη εκεί. Και δεν ήταν για όλα τα πουλιά, αλλά προοριζόταν για ορισμένα είδη πουλιών. Είναι ένα θέμα στο οποίο αφιέρωσα πάρα πολύ χρόνο, έπρεπε να μάθω σε ποιές περιοχές δινόταν αυτή τη δωρεά και ποια ήταν τα τυχερά πουλιά. Για παράδειγμα, το κοράκι ήταν ένα πουλί εξαιρετικά αντιπαθές, και όπως λέγεται, στη διάρκεια του Κατακλυσμού έφυγε από την κιβωτό του Νώε και δεν ξαναγύρισε. Ήταν μισητό. Στη συνέχεια, όμως, αυτό το ίδιο πουλί, το κοράκι, εμφανίζεται και φέρνει κομμάτια του ψωμιού στην έρημο. 

Έπρεπε να ταξιδεύω πολύ, εξαιτίας των εκδόσεων της Μεσογειακής Σύνοψης σε πολλές γλώσσες, και αισθάνθηκα υποχρεωμένος να φθάσω μέχρι την αρχαία Μεσοποταμία. Έχω πάει πολλές φορές στο Ιράκ και στην Αίγυπτο, είδα ό,τι έχει διατηρηθεί.
Έχω πάει σε μουσεία, ιδιαίτερα στο Αιγυπτιακό του Τορίνο, όπου εκτίθενται πενήντα καρβέλια, άριστα διατηρημένα. Επιπλέον, αυτά που έχουν διασωθεί στην Πομπηία, τρία ή τέσσερα καρβέλια ψωμί, περιλαμβάνονται μεταξύ των εικονογραφήσεων του βιβλίου. Μακροχρόνια δουλειά, κράτησε χρόνια, ένα κομμάτι ζωής. Αντιστοιχούσε σ' αυτό που έβλεπα ως δέσμευση. Το πρώτο βιβλίο που έγραψα όταν ήμουν στο πανεπιστήμιο, μια διατριβή, στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης στο Παρίσι, είναι ένα δοκίμιο σχετικό με τη δέσμευση, γι' αυτό που ο Goethe ονομάζει «περιστασιακή ποίηση», ποίηση «επ' ευκαιρία» ενός γεγονότος [γέννηση, γάμος, θάνατος, μια νίκη κτλ]. Έτσι, αυτή η αναζήτηση με θέμα το ψωμί έδωσε νόημα και σύμβολο της δέσμευσης : Να δίνεται ψωμί σε όλους. Είναι το μόνο σύνθημα που ποτέ δεν μας έχει προδώσει, ανάμεσα σε πολλά που μας έχουν προδώσει, που δεν τα έχουμε πραγματοποιήσει και που μας έχουν απογοητεύσει.

Με το έργο σας να λειτουργεί μετά από αξίες που είναι κατεστραμμένη . Η «Σύνοψη» μίλησε για τη μοναδικότητα της ειρήνης στον Μεσογειακό κόσμο και για τις εκρήξεις διαιρέσεων και πολέμων στη Μέση Ανατολή και στα Βαλκάνια. Τώρα, ο «Άρτος ημών» εμφανίζεται σ' έναν κόσμο, που για να σώσει τον νεοφιλελευθερισμό μέσα στην κρίση, καταργεί τα κοινά αγαθά...

Απολύτως. Με αυτή την έννοια, το ψωμί έχει μια συμβολική σημασία ανταγωνιστική προς τον νεοφιλελευθερισμό.

Επειδή αυτός ο κόσμος είναι άνισος, εκτός των άλλων με τον κόσμο διαιρεμένο ανάμεσα σε κόσμο με ψωμί και σε κόσμο χωρίς ψωμί.

Το ψωμί, με όλες τις σημασίες του, θα μπορούσε επίσης να είναι ένα μεγάλο σύμβολο, απαραίτητο σε μια εποχή που έχει χάσει σύμβολα και αξίες, που έχει χάσει τους αντικειμενικούς στόχους και τους θεμελιώδεις τελικούς σκοπούς. Με τον προβληματισμό μου, με αυτή την ποιητική του ψωμού, με αυτή την προβολή του ψωμιού δια μέσου της ιστορίας, θέλησα να φτιάξω μια πλατφόρμα, πάνω στην οποία μπορούμε να οικοδομήσουμε σύμβολα αναγκαία για την ανθρωπότητα.

Η εξαντλημένη έντυπη "Μεσογειακή Σύνοψη",  
Ελληνική έκδοση του magnum opus του Ματβέγιεβιτς, Mediteranski brevijar:   
 
Μεσογειακή Σύνοψη - pdf
  

Του Πρέντραγκ Ματβέγιεβιτς, στον ιστότοπο Μετά την κρίση:
  
Να προστατεύσουμε το διαφορετικό όραμα για τον Μεσογειακό κόσμο - συνέντευξη στην Ντεφνέ Γκιουρσόϋ του "FM Euromed Cafe for Peace". 

 

«Οι αντιφάσεις του συστήματος θα έπρεπε να γεννήσουν ένα εναλλακτικό κίνημα και την επίγνωση των ορίων της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αντίθετα τροφοδοτείται ο ευρωσκεπτικισμός» - συνέντευξη στον Τομάζο ντι Φραντσέσκο της εφημερίδας "Ιl Μanifesto"

Michael R. Lynn - Riots and Rye, Bread and the French Revolution (ιστοσελίδα The Ultimate History) 

The Conquest of Bread, του κνιάζ Πιότρ Αλεξέεβιτς Κροπότκιν (Αγγλικά, ανάγνωση - download) 

Fields, factories and workshops, του πρίγκηπα Πέτρου Αλεξέεβιτς Κροπότκιν (pdf, Αγγλικά)