Oι φλαμουριές ανθίζουν στο Σεράγεβο

 

της Άζρα Νουχεφέντιτς 

   

Διδάγματα από βασανισμένους τόπους κι από ζοφερούς καιρούς για την τωρινή εποχή της σύγχυσης. Η λογοτεχνική δημοσιογραφία στα καλύτερά της.
Το άρθρο της © Azra Nuhefendić, Σεράγεβο 11 Ιουλίου 2011, δημοσιεύθηκε στα Αγγλικά στο © Osservatorio Balcani Caucaso: Sarajevo: Lime Trees in flower

 

Το άνθος της φλαμουριάς  (blumenbiene/flickr) 

Είναι ένα μέρος για συναντήσεις, ένα μέρος για τους φίλους, για τους ερωτευμένους. Είναι η Vilsonovo Avenue στο Σεράγεβο, που σκιάζεται από τέσσερις σειρές αιωνόβιων δέντρων φλαμουριάς, τα οποία επιβίωσαν ακόμη και από τον πόλεμο στη δεκαετία του 1990. Όταν οι φλαμουριές ανθίζουν, είναι ο καιρός για την επιστροφή.
Όταν οι φλαμουριές ανθίζουν, είναι καιρός για επιστροφή στο Σεράγεβο. Τον Ιούνιο, το άρωμά τους απλώνεται σ' όλη την πόλη, αρκούν μια-δυο ημέρες ανθοφορίας για να την αγκαλιάσει. Η ανθοφορία της φλαμουριάς είναι σαν ναρκωτικό. Προκαλεί το ίδιο αποτέλεσμα : μας γλυκαίνει, συγκλονίζει την ψυχή μας. Γινόμαστε συναισθηματικοί, σκάει μισό χαμόγελο στα πρόσωπά μας, είναι η έκφραση κάποιου που παρηγορεί, θυμάται ένα μυστικό, κάτι όμορφο και οικείο. Ανακτούμε και πάλι θέληση για να απολαμβάνουμε τη ζωή, για να δουλεύουμε σκληρά, για να είμαστε ευτυχισμένοι, για να επισκεπτόμαστε τους φίλους μας.

Φυσικά, οι φλαμουριές ανθίζουν κάθε χρόνο, και όμως αυτή η ιδιαίτερη διάθεση που μας φέρνουν, μας εκπλήσσει κάθε φορά. Για μια-δυο μέρες, αισθανόμαστε παράξενα, αυτοεξεταζόμαστε, κυττάμε μέσα μας. Τότε, ένα πρωί ανοίγεις το παράθυρο, και ξαφνικά το δωμάτιο είναι γεμάτο από εκείνο το άρωμα, και μπορείς αμέσως να καταλάβεις τι συμβαίνει. 
Όλα ξεκινούν από την Vilsonovo Šetalište [λεωφόρο Ουίλσων], εκεί είναι το χώμα που τις τρέφει. Είναι μια λεωφόρος στο κέντρο της πόλης, που έχει μήκος περίπου δύο χιλιόμετρα, στη δεξιά όχθη του ποταμού Miljacka [Μιλιάτσκα]. Ήταν η εποχή της Αυστρο-Ουγγρικής κυριαρχίας στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, τότε που φυτεύτηκαν τα δέντρα της φλαμουριάς, σε τέσσερις γραμμές, πριν από εκατό χρόνια. Οι Αυστρο-Ούγγροι φύτεψαν επίσης δέντρα σε διάφορα πάρκα και κατά μήκος των δρόμων, όπως την υπέροχη δενδροστοιχία, η οποία σε μήκος πέντε χιλιομέτρων πλαισιώνει τον δρόμο που οδηγεί στις πηγές του ποταμού Bosna. Όμως, κανένα από αυτά τα άλλα μέρη, δεν προκαλεί την ίδια αίσθηση με την διαδρομή της Λεωφόρου Ουίλσων. 
Οι Αυστρο-Ούγγροι που εξουσίαζαν τη Βοσνία πριν από εκατό χρόνια, είχαν ονομάσει αυτήν την λεωφόρο «Kaljeva», προς τιμήν του τότε Διοικητή της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Το όνομα Vilsonovo προέρχεται από τον 28ο Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών - Thomas Woodrow Wilson. Αυτός, το 1917 έβαλε τις ΗΠΑ στον [Α' Παγκόσμιο] πόλεμο, πού σήμανε το τέλος της Αυστρο-Ουγγρικής Αυτοκρατορίας και της αυστριακής κατοχής της Βοσνίας. 
Από το 1941 μέχρι το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ustasha, οι Κροάτες εθνικιστές που είχαν προσαρτήσει την Βοσνία και Ερζεγοβίνη και την είχαν επισυνάψει στο κράτος-μαριονέτα NDH (Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας), είχαν αλλάξει το όνομά της από Vilsonovo σε «Λεωφόρο Μουσολίνι», προς τιμήν του συμμάχου τους. Στο τέλος του πολέμου, το όνομα Vilsonovo Šetalište αποκαταστάθηκε αμέσως. 
Παράξενο, όμως: οι σημερινές αρχές του Σεράγεβου, που έχουν αλλάξει ονόματα σχεδόν σε όλα τα σοκάκια, δρόμους, λεωφόρους και πλατείες της πόλης (όπως πολλοί πριν από αυτούς, πιστεύουν ότι η ιστορία άρχισε όταν αυτοί ανήλθαν στην εξουσία), δεν έχουν αγγίξει την Vilsonovo. Υπάρχει μόνο μία εξήγηση: Ακόμη και εκείνοι που τώρα είναι στην εξουσία, λατρεύουν αυτό το μέρος. Αλλάζοντας το όνομά του, θα ήταν σαν να ακρωτηριάζουν ένα μέρος του παρελθόντος τους. 

Όταν ήμασταν έφηβοι, η Vilsonovo Avenue ήταν η κρυψώνα μας, την βλέπαμε ως συνεργό για να τις περιπέτειές μας. Μερικά από τα κλαδιά από εκείνα τα αιωνόβια δέντρα άγγιζαν το έδαφος : κάτω από αυτά, ήμασταν ασφαλείς από τα ανήσυχα βλέμματα των γονιών μας, από τα βέβηλα βλέμματα των δασκάλων και από τα περίεργα βλέμματα των γειτόνων. 
Στην Λεωφόρο πήγαινες για το πρώτο φιλί, για να δοκιμάσεις για πρώτη φορά τα χείλη κάποιου/ας που σε είχε μαγέψει, να ν' αγγίξεις για πρώτη φορά το λευκό στήθος μια ξανθιάς ή μιας καστανής. Πήγαιναν στη Λεωφόρο με δισταγμό, με την καρδιά στο στόμα, και έφευγαν απο εκεί μεταμορφωμένοι, με πιό πολλή αυτοπεποίθηση, πιασμένοι χέρι-χέρι, νομίζοντας ότι ήταν ήδη ενήλικες.
Υπήρχαν και άνθρωποι που θεωρούσαν ένα κορίτσι «εύκολο» αν είχε «αφήσει να την πάει κάποιο αγόρι στην στη Λεωφόρο». Ο γείτονάς μου, ο Λιούμπο, γνωστός καθηγητής στη Μουσική Ακαδημία, έλεγχε διαρκώς την κόρη του και την παρακολουθούσε, προσπαθώντας να εμποδίσει την ιστορία αγάπης της. Δεν του άρεζε ο αγαπημένος της. Φιλύποπτος, ένα βράδυ περπατούσε στην παράπλευρη λωρίδα πεζών της Λεωφόρου, ψάχνοντας να βρεί την κόρη του και το αγόρι της. Αλλά δεν μπορούσε να διακρίνει τίποτε στο σκοτάδι. Με μια παλιά ξύλινη ομπρέλα στο χέρι, ο καθηγητής πήγαινε από μια σκιά σε μια άλλη, μέχρι που έφθασε να χτυπήσει κάποιον στην πλάτη με την ομπρέλα, κατά λάθος. Κάποιους τους έπιασε πανικός, μερικοί έφυγαν τρέχοντας ενοχλημένοι από τον εισβολέα, άλλοι άρχισαν να τον τον ακολουθούν. Τελικά ο καθηγητής έφυγε τρέχοντας από την Λεωφόρο, και μόλις που σώθηκε από τα ζευγάρια των ερωτευμένων που είχε ταράξει... 

Θυμάμαι, μια άλλη φορά, τα δύο πιτσουνάκια είχε κατέβει δίπλα στην όχθη του ποταμού. Καθισμένα στο γρασίδι, αγκαλιασμένα,  αντάλλασσαν φιλιά, νομίζοντας ότι είναι καλά κρυμμένα. Ήταν, από την πλευρά της παράπλευρης λωρίδας πεζών της λεωφόρου, αλλά όχι από την άλλη όχθη του ποταμού. Φαινόντουσαν, σαν να ήταν ηθοποιοί που έπαιζαν σε σκηνή θεάτρου. Σε λίγη ώρα, στα παράθυρα του κτιρίου απέναντί τους, είχαν εμφανισθεί τα κεφάλια κάποιων περίεργων που ζητωκραύγαζαν. Όταν τα δύο πιτσουνάκια συνειδητοποίησαν τι συμβαίνει, καθόλου ταραγμένα, χαιρέτισαν το κοινό τους κουνώντας τα χέρια τους και επέστρεψαν στο σημείο της παράστασης που είχαν μείνει. Τότε το κοινό αποχώρησε από τη σκηνή με αμηχανία.

  

Οι φλαμουριές της Vilsonovo επιβίωσαν και από τον πόλεμο του 1990. Οι άνθρωποι στο Σεράγεβο, ψάχνοντας απελπισμένα να βρούν καύσιμη ύλη για να ζεσταθούν, έκοβαν δέντρα, αλλά ακόμη και τότε δεν άγγιξαν τις φλαμουριές της Vilsnovo Šetalište. Μάλιστα, τις σεβάσθηκαν και τα δύο εμπόλεμα μέρη, ακόμη και όταν η Λεωφόρος ήταν η πρώτη γραμμή του πολέμου. Υπάρχουν 480 φλαμουριές στη λεωφόρο, και ούτε ένας από τους κορμούς τους δεν έχει χαράγματα με ονόματα ή με καρδιές, τυπικό των ερωτευμένων που το κάνουν παντού για να υποσχεθούν αθάνατη αγάπη. 
Μετά τις εφηβικές περιπέτειες μας, η Vilsonovo παρέμενε μέρος της ζωής μας. Συναντηθιόμασταν εκεί, πηγαίναμε εκεί για να ξεκουραστούμε, για να διαβάσουμε καθισμένοι σ' ένα παγκάκι. Πηγαίναμε εκεί τα παιδιά μας, και στη συνέχεια τα εγγόνια μας. Συνηθίζουμε να συναντιόμαστε εκεί με παλιούς συμμαθητές μας, για να γιορτάζουμε κάθε επέτειο την αποφοίτησής μας από το Λύκειο. Κάθε χρόνο, τον Μάιο και τον Ιούνιο, παρέες αποφοίτων Λυκείου συννατιούνται στην Vilsonovo. 
Ανελλιπώς, εδώ και δεκαετίες, συναντώ τους συμμαθητές μου κάθε Ιούνιο. Το 1991, ένα χρόνο πριν αρχίσει ο πόλεμος, είχα επιστρέψει από το Βελιγράδι. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, εκείνοι που είχαν παραμείνει στο Σεράγεβο συνέχισαν να συναντιούνται εκεί. Φυσικά, περισσότερο από τελετή ήταν μια προσπάθεια, μια «φάρσα», ένας τρόπος να προσποιούμαστε ότι η ζωή συνεχίζεται ως συνήθως. Αλλά ποτέ δεν σταμάτησαν να συναντιούνται εκεί.

Οι φλαμουριές ανθίζουν πάλι, και ετοιμάζομαι να επιστρέψω στο Σεράγεβο. Θα πάω να επισκεφθώ τα «αρχέτυπα των εχθρών», «τα μέλη της φυλής που πάντα μισούσες», «τους ανθρώπους που δεν μπορούν να συνυπάρξουν». Πάντα γελάω με τις τυπικές δηλώσεις που εξαπέλυαν πολιτικοί κατά τη διάρκεια του πολέμου και αναπαρήγαγαν οι δημοσιογράφοι. Οι διπλωμάτες επειδή δεν ενδιαφέρονταν να σταματήσουν τον πόλεμο στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, αλλά μόνο να περιορίσουν εκεί την πυρκαγιά, οι δημοσιογράφοι εξαιτίας της άγνοιας. Αν ήμασταν πραγματικά άνθρωποι γεμάτοι μίσος, «που κουβαλούν την προκατάληψη στα γονίδιά τους», δεν θα συνεχίζαμε να τρέφουμε δεσμούς και φιλίες, δεν θα είχαμε συνεχίσει να νοιαζόμαστε για τον άλλον και να συναντιόμαστε. Ο πόλεμος μάς επιβλήθηκε εκ των άνω, από τα υψηλά επίπεδα της εξουσίας. Το μίσος ενθαρρύνθηκε και προκλήθηκε. Δεν ήταν, όπως ποτέ δεν είναι, ένα συναίσθημα γεννημένο με φυσικό τρόπο. 
Πάω να συναντήσω την Μεντίχα, μεγαλόσωμη και ψηλή, πάντα σε δίαιτα, πάντα με μερικά επιπλέον κιλά. Ο Μλάντεν θα είναι εκεί: Ήταν ο σπασίκλας της τάξης, ένας μηχανικός που μετανάστευσε στον Καναδά, όπου και κατοχύρωσε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας κάποιες εφευρέσεις, και ο οποίος έχει επιστρέψει, επειδή «δεν ανήκει σ' εκείνον τον κόσμο». Η Βίνκα, έφυγε πρόσφυγας κατά τη διάρκεια του πολέμου με το μικρό γιο της, και τόσο της έλειπαν οι δικοί της, ώστε προτίμησε να γυρίσει πίσω στην πολιορκημένη πόλη. H Μιρσάντα επιστρέφει από τις ΗΠΑ: Δεν έχουμε δει η μιά την άλλη σχεδόν 20 χρόνια. Η Nάντα έρχεται από την Αυστραλία: είναι και αυτή μηχανικός, και έχει κάνει καλή καριέρα στη νέα ήπειρο. Ήμουν νονά στο πρώτο γιο της, ο οποίος πήρε ένα πράσινο  μάτι από τον πατέρα του Μπεσίμ και ένα μπλε μάτι από τη μητέρα του. Ο Αχμέντ θα είναι κι αυτός εκεί : Ήταν από τους πιο έξυπνους, τώρα είναι ο Πρωθυπουργός της χώρας και πλούσιος. 
Μπορεί να κάνει πραγματικότητα αυτό που είχαμε όλοι ονειρευτεί: Να προσφέρει στους φίλους ένα εορταστικό δείπνο. Και ο Γιόβα θα είναι εκεί. Ήμουν τρελά ερωτευμένη μαζί του, τώρα δεν μπορώ καν να θυμηθώ το επίθετό του. Η Μαγκνταλένα είναι η διοργανώτρια της φετινής συνάντησης. Κατά τη διάρκεια του πολέμου παρέμεινε στο Σεράγεβο. Ήταν η  πρώτη που έφαγε ξύλο μέσα στο διαμέρισμά της στη συνοικία Grbavica, την κατειλειμμένη από τους Σέρβους εθνικιστές. Στη συνέχεια, όταν μετακόμισε στο κέντρο, χτυπήθηκε από σφαίρα ελεύθερου σκοπευτή, που πέρασε μόλις ένα εκατοστό δίπλα από την καρδιά της. Η Βέσνα θα είναι εκεί, η Μπράνκα και η Γκορντάνα έρχονται από τον Καναδά, ο Σάβο και η Σβιέζντανα από την Πράγα, ο Ντάριο από το Ισραήλ, η Ράνκα και ο Ντράγκαν από την Bileća, μια πόλη στην καρδιά της Republika Srpska. 

Το τελετουργικό είναι πάντα το ίδιο: Συναντιόμαστε στην Λεωφόρο Vilsonovo, όλοι ντυμένοι με τα καλά μας και όμορφοι - θέλουμε να κάνουμε καλή εντύπωση. Στη συνέχεια πηγαίνουμε στο εστιατόριο και είμαστε λίγο αγχωμένοι, στην αρχή. Ξεκινάμε με grappa για ν' «ανοίξει η όρεξη μας», μετά συνεχίζουμε με κρασί και με μπύρα, μιλάμε όλο και πιο δυνατά, διακόπτουμε ο ένας τον άλλο, γελάμε, διαρκώς κάνουμε προπόσεις, όλοι μιλάμε ταυτόχρονα. Στη συνέχεια, οι άνδρες χαλαρώνουν τις γραβάτες, βγάζουν τα σακάκια, οι γυναίκες χαλαρώνουν τις ζώνες τους, όλες είναι πάρα πολύ σφιχτές, μερικές απ' αυτές βγάζουν τα καινούρια παπούτσια τους, γιατί τα πόδια τους πονούν. «Είμαστε μεταξύ μας», συνεχίζουμε να επαναλαμβάνουμε. «Θυμάστε...», διηγούμαστε παλιά αστεία, υπενθυμίζουμε τις κοινές περιπέτειές μας. 
Μετά αρχίζει η μουσική: Πρώτα η τυπική, ακούμε την ορχήστρα. Μετά αρχίζουμε να τραγουδάμε όλοι μαζί «od Vardara pa do Triglava» [από τον ποταμό Βαρδάρη μέχρι το όρος Τρίγκλαβ - στις Άλπεις], το τραγούδι όλων των λαών που ζούσαν κάποτε μαζί στη Γιουγκοσλαβία. Και όταν φθάσουμε στο απαραίτητο «Lipe cvatu» («Οι φλαμουριές ανθίζουν», από το συγκρότημα του Σεράγεβο «Bijelo Dugme»), ουρλιάζουμε, οι φλέβες μας φουσκώνουν, τα πρόσωπά μας κοκκινίζουν επικίνδυνα, τα μάτια μας μοιάζουν σαν να είναι έτοιμα να εκραγούν από στιγμή σε στιγμή. 

Οι φλαμουριές ανθίζουν                        Lipe cvatu
Όλα είναι ίδια όπως πριν                      Sve je isto k'o i lani, hej
Μόνο η καρδιά σου και η καρδιά μου    Samo srce moje i srce tvoje
Δεν είναι πιά μαζί                                U ljubavi više ne stoje

 

Οι πρώην μαθητές Λυκείου συνεχίζουν να συναντιώνται, μετά τον τελευταίο πόλεμο, για να γιορτάσουν τα 20, 30, 40, 50, ακόμη και τα 60 χρόνια από την αποφοίτησή τους. Ωστόσο, εκείνοι που τελείωσαν το σχολείο μετά τον τελευταίο πόλεμο, δεν είναι εκεί. Τους σκέφτομαι και με κυριεύει η θλίψη, γιατί ακόμη και όταν γιορτάζουν, δεν τραγουδούν «από τον Βαρδάρη μέχρι το Τρίγκλαβ». Δεν μεγαλώνουν μαζί, αλλά ο ένας δίπλα στο άλλο, μέσα σε ψυχικά σύνορα που δημιουργούν παράλληλους κόσμους, που είναι εχθρικοί ο ένας προς τον άλλο. Δεν τραγουδούν «από τον Βαρδάρη μέχρι το Τρίγκλαβ», αλλά «Noz, zica, Srebrenica»(«Μαχαίρι, συρματόπλεγμα, Σρεμπρένιτσα»), ή «ubij, zakolji, da  Srbin postoji ne» («σκοτώστε, κόψτε τον λαιμό τους, να μην υπάρχουν Σέρβοι») .

Νέες γενιές μεγαλώνουν, αμιγείς, καθαρές γενιές. Η καθαρότητά τους όμως είναι αηδιαστική, γιατί απαιτούν κρατική, θρησκευτική και εθνοτική αποκλειστικότητα.

Η Azra Nuhefendić, δημοσιογράφος και συγγραφέας από το Σεράγεβο, εργάσθηκε στην Ραδιοτηλεόραση του Βελιγραδίου (1980 - 1992), από το 1995 ζεί και εργάζεται στην Ιταλία και στην Βοσνία - Ερζεγοβίνη. Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων το 1986 της Ραδιοτηλεόρασης Βελιγραδίου  (για την δημοσιογραφία της γύρω από τους ανθρακωρύχους στο Κοσσυφοπέδιο), το 1989 το εθνικό βραβείο για το ρεπορτάζ περί της επανάστασης στη Ρουμανία, το 2004 το διεθνές Ιταλικό βραβείο Dario d' Angelo και το 2010 το διεθνές βραβείο «Writing for Central and Eastern Europe», που απονέμεται απο το Εθνικό Πρακτορείο Ειδήσεων της Αυστρίας - ΑPA (Austria Press Agenture).

Βιβλίο της στα ιταλικά Le stelle che stanno giù, ένα χρονικό για τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία.

 

Λόγος που εκφώνησε η Άζρα Νουχεφέντιτς κατά την απονομή του Αυστριακού βραβείου (Βιέννη 22 Νοεμβρίου 2010):  «Constructing the Other»
Στoν ιστότοπο Μετά την Κρίση: Ο λόγος της σε Ελληνική μετάφραση:  «Η κατασκευή του Άλλου»  

Azra Nuhefendić: 1914-2014, μια ιστορία για τα 100 χρόνια, που δεν τα στοχαστήκαμε - Ο παππούς Αλία πάει στον πόλεμο  

Azra Nuhefendić: Ο Αμερικανός Φίλος - Ο πατέρας μου, ο Τίτο και οι Αμερικανοί - Μια ματιά “από χαμηλά” στις πονηριές της ιστορίας, 1940 -2010
  

Η Azra Nuhefendić στο Osservatorio Balcani Caucaso (Αγγλικά)

«od Vardara pa do Triglava»  - Youtube 

Bijelo Dugme (συνθ. Goran Bregovic): «Ima neka tajna veza» - Live Concert, Sarajevo, Zetra Stadion, 1987 youtube video
  

Bijelo Dugme: «Ružica si bila, sada više nisi» («Mικρό τριαντάφυλλο ήσουν, τώρα πια δεν είσαι») - Sarajevo, Zetra Stadion, 1987
  

Bijelo Dugme: «Lipe cvatu» («Οι φλαμουριές ανθίζουν»)  

Στο Σεράγεβο, πρίν και μετά τον πόλεμο (1992-1995): Bijelo Dugme - Jer Κad ostariš - Ο αγώνας με τον χρόνο, «που όλους θα μας νικήσει»