Κλάους Όφφε: Αντιφάσεις του σύγχρονου κράτους πρόνοιας, μέρος ΙI: Η επίθεση εκ δεξιών

  
© PRAXIS International (τεύχος 3/1981, για το 2019 © CEEOL) - Claus Offe: Some Contradictions of the Modern Welfare State

  
Βλ. το εισαγωγικό σημείωμα  ← 
 

→ Το μέρος Ι: [Πολυλειτουργικός χαρακτήρας του κράτους πρόνοιας, ικανότητα να εξυπηρετεί ταυτόχρονα πολλούς αλληλοσυγκρουόμενους στόχους και στρατηγικές + Εισαγωγικό σημείωμα για το δοκίμιο του Offe και για το περιοδικό PRAXIS International]  ← 

    
   
  

Συνέχεια, μέρος ΙΙ:

[Βασικά επιχειρήματα της φιλελεύθερης-συντηρητικής κριτικής:  Το κράτος πρόνοιας προκαλεί «υπερφόρτωση της ζήτησης» στη σφαίρα της οικονομίας (πληθωρισμός κτλ) και στη σφαίρα της πολιτικής («ακυβερνησία»)

Η έντονη υποχώρηση της οικονομίας στα μέσα της δεκαετίας του 1970 προκάλεσε μιαν αναγέννηση των νεο-laissez faire και μονεταριστικών οικονομικών δογμάτων, εξίσου ισχυρή τόσο στο πεδίο της θεωρητικής σκέψης όσο και στο πεδίο της πολιτικής. Αυτά τα δόγματα ισοδυναμούν με μια θεμελιακή κριτική του κράτους πρόνοιας: Θεωρούν ότι το κράτος πρόνοιας είναι στην πραγματικότητα η ασθένεια, μολονότι αυτό ισχυρίζεται ότι είναι η θεραπεία της. Ισχυρίζονται ότι αντί να συμφιλιώνει με αρμονικό τρόπο και αποτελεσματικά τις συγκρούσεις που αναπτύσσονται εντός της κοινωνίας της αγοράς, το κράτος πρόνοιας τις επιδεινώνει και παρεμποδίζει τις δυνάμεις της κοινωνικής ειρήνης και της προόδου (και εννοούν, συγκεκριμένα, τις δυνάμεις της αγοράς) να λειτουργούν σωστά και ευεργετικά.

Αυτό συμβαίνει, λένε, για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, οι θεσμικοί μηχανισμοί του κράτους πρόνοιας επιβάλλουν επί του κεφαλαίου επιβαρύνσεις φορολογικές και κανονιστικών ρυθμίσεων, πράγμα που ισοδυναμεί με αντικίνητρο για επενδύσεις. Δεύτερον, ταυτόχρονα με τις επιβαρύνσεις αυτές, το κράτος πρόνοιας χορηγεί στους εργαζόμενους και στα συνδικάτα εργαλεία για να μπορούν να εγείρουν αξιώσεις, να διεκδικούν δικαιώματα και θέσεις συλλογικής ισχύος, πράγματα που ισοδυναμούν με αντικίνητρα για εργασία - ή τουλάχιστον με αντικίνητρα για να εργάζονται τόσο σκληρά και παραγωγικά, όσο θα αναγκαζόταν να κάνουν υπό συνθήκες ανεμπόδιστων δυνάμεων της αγοράς. Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων οδηγεί σε μια δυναμική μειούμενης οικονομικής ανάπτυξης και αυξανόμενων προσδοκιών, σε «υπερφόρτωση της ζήτησης» («demand overload») στη σφαίρα της οικονομίας - που είναι γνωστή ως πληθωρισμός, καθώς και σε υπερφόρτωση της ζήτησης στη σφαίρα της πολιτικής («μη κυβερνησιμότητα» ή «ακυβερνησία»), οι οποίες ολοένα και λιγότερο μπορούν να ικανοποιηθούν με τους διαθέσιμους οικονομικούς και πολιτικούς πόρους.
<Σημείωση Claus Offe: Ένα συναφές επιχείρημα που χρησιμοποιείται συχνά στις αναλύσεις της συντηρητικής πλευράς είναι το εξής: Το κράτος πρόνοιας αφενός υπονομεύει την ποιότητα της εργασιακής συμπεριφοράς [το λεγόμενο εργασιακό ήθος], με το να παρακινεί τους εργαζόμενους να είναι πιο «απαιτητικοί» και ταυτόχρονα λιγότερο πρόθυμοι να καταβάλουν ικανή προσπάθεια κατά την διεκπεραίωση της εργασίας τους κ.ο.κ. Όμως επιπρόσθετα, ισχυρίζονται, το κράτος πρόνοιας μειώνει και την ποσότητα της διαθέσιμης παραγωγικής εργασίας. Αυτό το στηρίζουν προβάλλοντας το επιχείρημα ότι η ιδεολογία του κράτους πρόνοιας δίνει μεγάλη έμφαση στις υπηρεσίες του δημόσιου τομέα και προωθεί τις σταδιοδρομίες σε τομείς γραφειοκρατικών απασχολήσεων, ιδίως δε στους τομείς της εκπαίδευσης και της εργασιακής κατάρτισης, με αποτέλεσμα να προκαλείται με ποικίλους τρόπους στενότητα προσφοράς στην αγορά «παραγωγικής» εργασίας>  

Είναι εντελώς προφανείς οι αντιδραστικές πολιτικές χρήσεις αυτής της ανάλυσης, τις οποίες αποσκοπεί να υποστηρίξει ή να προτείνει υπό την συνήθη, κανονική ερμηνεία της. Ωστόσο, είναι ενδεχόμενο ότι η αλήθεια της ανάλυσης αυτής καθεαυτής είναι ένα διαφορετικό και ευρύτερο ζήτημα από το πόσο επιθυμητά είναι τα πρακτικά της συμπεράσματα. Αν και η δημοκρατική Αριστερά συχνά μετρά και αξιολογεί το πρώτο ζήτημα με βάση το δεύτερο, εντούτοις αυτά τα δύο ζητήματα θα πρέπει να εξετάζονται και να αξιολογούνται ξεχωριστά. Εξάλλου, κατά την άποψή μου, το σφάλμα της ανωτέρω ανάλυσης δεν συνίσταται τόσο σ' αυτά που λέει, αλλά σε αυτά που αποσιωπά. 

Κλάους Όφφε: Αντιφάσεις του σύγχρονου κράτους πρόνοιας

© PRAXIS International (τεύχος 3/1981, για το 2019 © CEEOL) - Claus Offe: Some Contradictions of the Modern Welfare State

Αυτό το παλιό μικρό δοκίμιο του Κλάους Όφφε είχε δημοσιευτεί το 1981 στο περίφημο περιοδικό PRAXIS International. Δυστυχώς το PRAXIS, μαζί με την ομώνυμη υψηλού διεθνούς κύρους «Θερινή Σχολή» στο νησί Κόρτσουλα της Δαλματίας, άν και πνευματικά προϊόντα υψηλού επιπέδου της δικής μας γειτονιάς, ήταν για τη ντόπια διανόηση (και της εγχώριας Αριστεράς) γη εξίσου άγνωστη με τη Νόβαγια Ζέμλια. Στις ελάχιστες τιμητικές εξαιρέσεις ανήκε προπαντός ο κύκλος γύρω από το εξαίρετο περιοδικό Λεβιάθαν (1988-1991), στο οποίο μεταφράστηκαν αξιόλογα δημοσιεύματα του PRAXIS. Το περιοδικό εκείνο και η «Θερινή Σχολή» ήταν δημιουργήματα ενός κύκλου Γιουγκοσλάβων στοχαστών, κριτικών της Τιτοϊκής διακυβέρνησης από τα χρόνια του '60 & ΄70, σε συνεργασία με άλλους Ευρωπαίους αλλά και Αμερικανούς στοχαστές, πολλούς συνδεδεμένους με την Κριτική Θεωρία της «Σχολής της Φρανκφούρτης» αλλά όχι μόνον. Ήταν εποχή ανθοφορίας ενός μαρξισμού αποκαλούμενου τότε αντιδογματικού, ανθρωπιστικού ή Δυτικού, στα χνάρια του Αντόνιο Γκράμσι και του πρώιμου Γκέοργκ Λούκατς.
Στη δεύτερη περίοδο (1981 και μετά) το PRAXIS, εξαιτίας και εσωτερικών κυβερνητικών πιέσεων στη Γιουγκοσλαβία μετά την εξασθένηση του γερασμένου πια Τίτο, μετέφερε την έδρα του από το Βελιγράδι και το Ζάγκρεμπ στο Λονδίνο (εκδοτικός οίκος Basil Blackwell). 
Ως αρχισυντάκτες θήτευσαν μεταξύ άλλων οι Σέρβοι Svetozar Stojanović και Mihailo Marković, ο Αμερικανός Richard J. Bernstein, ο Ούγγρος Ferenc Fehér και η εβραϊκής καταγωγής Κωνσταντινουπολίτισσα καθηγήτρια πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Γέηλ Seyla Benhabib. Στη συντακτική του επιτροπή συμμετείχαν ονόματα όπως οι Πολωνoί Zygmunt Bauman και Leszek Kolakovski, οι Αμερικανοί David Riesman και Norman Birnbaum, ο Καναδός Charles Taylor, οι Γερμανοί Jürgen Habermas, Oskar Negt, Αlbrecht Wellmer, επίσης, ενόσω ζούσαν, οι Ernst Bloch, Erich Fromm (στο Μεξικό τότε) και Herbert Marcuse, οι Ούγγροι Agnes Heller, Andras Hegedüs, György Markus και ο ίδιος ο Georg Lukács όσο ήταν εν ζωή, ο Ουγγρο-Αμερικανός Andrew Arato, ο Ιταλός Franco Ferrarotti, ο Τσέχος Karel Kosik, οι Γάλλοι Henri Lefebvre, André Gorz, Serge Mallet, o Γαλλο-Βραζιλιάνος Michael Löwy, ο Ρουμανο-Γάλλος φιλόσοφος Lucien Goldmann, οι Βρετανοί Tom Bottomore, Ralph Miliband, Edward P. Thompson, Antony Giddens, ο Γαλλο-Αιγύπτιος Samir Amin, o δικός μας Κώστας Αξελός, μαζί με Γιουγκοσλάβους του αρχικού πυρήνα όπως η Zagorka Golubović και ο Ljubomir Tadic. Στον στενό κύκλο του PRAXIS και στους τακτικούς αρθρογράφους διακρίνονται μεταξύ άλλων οι Ιταλoί Lucio Lompardo Radice και Umberto Cerroni, οι Γάλλοι Claude Lefort και Pascal Bruckner, η Βελγίδα Chantal Mouffe, οι Γερμανοί Karl-Otto Apel, Helmut Dubiel, Iring Fetscher, Johano Strasser, Hauke Brunkhorst, η Αμερικανίδα Nancy Fraser και οι συμπατριώτες της Τhomas McCarthy, Martin Jay, Joel Whitebook και ο Richard Rorty, ο Πολωνός Wlodzimierz Brus, πολλοί Σέρβοι στοχαστές όπως ο Ivan Vejvoda, η Κροάτισσα Dunja Melčić και ομοεθνείς της όπως οι Gajo Petrović, Milan Kangrga, Žarko Puhovski, Rudi Supek, Predrag Vranicki, Βόσνιοι όπως ο Ivan Lovrenović, o Ivan Focht και ο Muhamed Filipović, στοχαστές από τη Σλοβενία όπως οi Veljko Rus και Božidar Debenjak, τη Βόρεια Μακεδονία όπως ο Μίτκο Ιλίεφσκι κ.ά. 
Όλα τα τεύχη του PRAXIS International της Β' περιόδου ← (1981-1993) με το περιεχόμενο τους ψηφιοποιημένο είναι σήμερα διαθέσιμα μέσω της Central and Eastern European Online Library (CEEOL). Τα τεύχη της Α' περιόδου (1965-1973, έκδοση στο Πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ) υπάρχουν εδώ ←.

Αυτό το δοκίμιο είναι γραμμένο στην αρχή της δεκαετίας του 1980, δηλαδή σε εποχή που η επίθεση εκ δεξιών εναντίον του κράτους πρόνοιας είχε ξεκινήσει πρόσφατα· τότε, το μοντέλο πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής διαχείρισης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής που σήμερα αποκαλείται «νεοφιλελευθερισμός» ήταν στη νηπιακή του ηλικία. Ακόμη δεν είχε όνομα. Και μολονότι οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές επιστήμες, ακριβώς επειδή φιλοδοξούν να είναι επιστήμες, δεν έχουν την ικανότητα της Πυθίας, έχει ενδιαφέρον να ξαναδούμε τώρα πώς έβλεπε τότε ο Κλάους Όφφε τη φύση, τις γενεσιουργές δυνάμεις και την πορεία του κράτους πρόνοιας, την αντιφατική λειτουργία του εντός της ισχύουσας τάξης πραγμάτων, την αρχόμενη αμφισβήτησή του, τις εναλλακτικές προοπτικές ή τα διαφορετικά «σενάρια» για το μέλλον του - δηλαδή για το σήμερα. 
Νέες πραγματικότητες με τεράστια επίδραση, όπως είναι οι αλλαγές στις εργασιακές συνθήκες με πολιτικά προωθούμενη εισβολή και εξάπλωση της εργασιακής επισφάλειας, η διχοτόμηση της αγοράς εργασίας σε προνομιούχο και επισφαλή τομέα, η αποβιομηχάνιση σε πολλές ισχυρές χώρες της Δύσης, η διόγκωση του (απορρυθμισμένου) χρηματοπιστωτικού τομέα σε βαθμό που οι πιο πολλές από τις ισχυρές πρώην βιομηχανικές κοινωνίες μεταλλάχθηκαν σε κεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς που βασίζονται κυρίως στη δράση των υπερτροφικών και πλανητικής εμβέλειας χρηματοοικονομικών επιχειρήσεων, όλα αυτά συνειδητοποιήθηκαν και μελετήθηκαν ως βασικοί παράγοντες του παγκόσμιου γίγνεσθαι αρκετά μετά την εποχή εκείνη. Το ίδιο ισχύει βέβαια για την ψηφιακή επανάσταση, για τη γενικευμένη χρήση της ρομποτικής και της αυτοματοποίησης στην παραγωγική διαδικασία που εκτοπίζουν το είδος του βιομηχανικού εργάτη που ξέραμε παλιά, για την ανάδυση του Κινεζικού οικονομικού, επενδυτικού και τεχνολογικού γίγαντα, για το φάσμα της κλιματικής αλλαγής και για πολλά άλλα. 
Ωστόσο, το ευρύ αναλυτικό πλαίσιο του Όφφε με την έμφαση στους δομικούς και λειτουργικούς παράγοντες, φωτίζει με άλλο φώς καταστάσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Π.χ. η παρατήρησή του για τις αντοχές του κράτους πρόνοιας στην επίθεση που ήδη δεχόταν, εν μέρει επιβεβαιώθηκε μόνον για εκείνες τις χώρες της ανεπτυγμένης Δύσης στις οποίες δεν συνέβη πλήρης αποβιομηχάνιση: Το κράτος πρόνοιας εξακολουθεί σήμερα να αντέχει σε κάποιο βαθμό στη Βόρεια και Δυτική ηπειρωτική Ευρώπη, δηλαδή μόνον εκεί όπου αφενός είχε ήδη αναπτυχθεί επαρκώς και αφετέρου επιβίωσε μέχρι σήμερα σε συνύπαρξη με την ρομποτική και αυτοματοποίηση ένα μέρος της παλιάς βιομηχανικής εργατικής τάξης (Γαλλία, Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες, Βέλγιο). Αντίθετα, δεν άντεξε και είναι σε πλήρη υποχώρηση στην πλήρως αποβιομηχανισμένη Βρετανία (μολονότι και εκεί ήταν τότε «πλήρως ανεπτυγμένο», παρατηρούσε ο Όφφε), καθώς και σε χώρες όπου ήταν και έμεινε ημιτελές, όπως στις ΗΠΑ που αναφέρει ο Όφφε. Επίσης, το κράτος πρόνοιας συρρικνώθηκε  - ή δεν βελτιώθηκε - όπου ανέκαθεν ήταν υποτυπώδους μορφής ή πελατειακά στρεβλωμένο, όπως σε όλο το μεσογειακό Νότο της ΕΕ, από Ιβηρική μέχρι Ιταλία, Ελλάδα, Βουλγαρία και Ρουμανία.

Γ. Ρ.

O Ernst Bloch (1885-1977) και ο Herbert Marcuse (1898-1979)
το 1968 στο νησί Korčula (Κροατία) - «Θερινή Σχολή» της ομάδας Praxis

Μέρος Ι: [Πολυλειτουργικός χαρακτήρας του κράτους πρόνοιας - Η ικανότητα να εξυπηρετεί ταυτόχρονα πολλούς αλληλοσυγκρουόμενους στόχους και στρατηγικές]
  
Στην εποχή μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το κράτος πρόνοιας χρησίμευσε ως η βασική, πρότυπη διευθέτηση για την εσωτερική ειρήνευση στις δημοκρατίες του προηγμένου καπιταλισμού. Αυτό το μοντέλο εσωτερικής ειρήνευσης ουσιαστικά συνίσταται στα εξής: Πρώτον, στην ρητή δεσμευτική υποχρέωση του κρατικού μηχανισμού να παρέχει βοήθεια και υποστήριξη (είτε σε χρήμα είτε σε είδος) σε εκείνους τους πολίτες που μαστίζονται από συγκεκριμένες ανάγκες και κινδύνους, χαρακτηριστικούς κοινωνιών με κυριαρχία της αγοράς· η βοήθεια αυτή παρέχεται στους πολίτες ως απόρροια νομικών δικαιωμάτων που έχουν χορηγηθεί στους πολίτες. Δεύτερον, το κράτος πρόνοιας στηρίζεται στην αναγνώριση του επίσημου ρόλου των εργατικών συνδικαλιστικών φορέων, τόσο στις συλλογικές διαπραγματεύσεις όσο και στη σύννομη διαμόρφωση της πολιτικής του κράτους. Και οι δύο αυτές δομικές συνιστώσες του κράτους πρόνοιας θεωρούνται ότι θέτουν όρια στις ταξικές συγκρούσεις, τις μετριάζουν, εξισσορροπούν την ασύμμετρη σχέση ισχύος μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας· συνεπώς, θέτουν ένα τέλος στην εκτός ελέγχου κατάσταση οξείας σύγκρουσης που ήταν το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του καπιταλισμού στην εποχή του κράτους-πριν-το-κράτος-πρόνοιας (με άλλα λόγια, στην εποχή του φιλελεύθερου καπιταλισμού) και στις συνακόλουθες αντιφάσεις. Εν ολίγοις, σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο αναγνωρίστηκε η αξία του κράτους πρόνοιας ως η πολιτική λύση στο πρόβλημα των κοινωνικών αντιφάσεων.

Μέχρι πρόσφατα, αυτή φαινόταν να είναι η άποψη στην οποία συνέκλιναν οι πολιτικές ελίτ, τόσο στις χώρες εκείνες όπου το κράτος πρόνοιας είναι πλήρως ανεπτυγμένο (π.χ. Μεγάλη Βρετανία, Σουηδία), όσο και εκεί όπου, ακόμη και τώρα, εξακολουθεί να βρίσκεται στο στάδιο της ατελούς εφαρμογής!

Οι αντιφάσεις μιας ελπιδοφόρας πορείας. Προεκλογική πόλωση και μιζέρια, παράγοντες πισωγυρίσματος

του Νίκου Καϊμάκη

© Αναζητήσεις για την Αριστερά - Νίκος Καϊμάκης: Οι αντιφάσεις μιας ελπιδοφόρας πορείας, 28.1.2019

[Γεύση απελευθέρωσης από το λεγόμενο πολιτικό κόστος - «Έξω πάμε καλά»]

Η επικρατούσα διαπίστωση για την πορεία της Ελλάδας στη μεταμνημονιακή περίοδο, στην Ευρώπη, την Ευρωζώνη και στο διεθνές στερέωμα, είναι ενθαρρυντική και ελπιδοφόρα, παρά τις διαπιστωμένες πολιτικές συγκρούσεις που τη χαρακτηρίζουν για μια μακρά περίοδο.

Η οικονομική πορεία της, μετά την έξοδο από την επιτήρηση της οικονομίας της και τη βαθιά μεταρρυθμιστική προσπάθεια που τις επιβλήθηκε από τους δανειστές της, θεωρείται διεθνώς ως ικανοποιητική. Η Ελλάδα κατά γενική εκτίμηση σημαντικών κρατικών οντοτήτων, διεθνών Οργανισμών, θεσμών, επιστημονικών φορέων και οικονομικών τεχνοκρατών διεθνούς εμβέλειας, προφανώς για διάφορους λόγους ο καθένας από αυτούς που δεν μπορούν να αναλυθούν στο πλαίσιο του παρόντος σημειώματος, συγκλίνουν στην εκτίμηση ότι η Ελλάδα εξέρχεται των μνημονίων με την κοινωνία της πληγωμένη αλλά όρθια, με έναν τολμηρό και χαρισματικό ηγέτη στο τιμόνι της χώρας που δεν υπολογίζει το πολιτικό κόστος και είναι ο μοναδικός ευρωπαίος ηγέτης που τολμάει, ενώ αναδύεται στο πολιτικό προσκήνιο μια διαφαινόμενη ήδη τάση ανακατάταξης του πολιτικού σκηνικού της χώρας.

Για την Ελλάδα όλοι οι διεθνείς παράγοντες, διαπιστώνουν ότι είναι μία ασφαλής χώρα, μέλος της Ευρωζώνης και του ΝΑΤΟ, η οποία παρά τα εσωτερικά οικονομικά προβλήματα που κληρονόμησε από την οκταετή δημοσιονομική κρίση, ορθώνει το ανάστημά της και προβάλλεται ως ο αδιαμφισβήτητος σταθεροποιητικός παράγοντας στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, στα Βαλκάνια και τη Μεσόγειο. Επιπροσθέτως είναι ειρηνική χώρα, δεν υποφέρει από τη διεθνή τρομοκρατία, έχει σχετικά ικανοποιητικές υποδομές και καταρτισμένο εργατικό δυναμικό, παρά το brain drain που την κτύπησε στην περίοδο της κρίσης. Το κλίμα και το περιβάλλον της είναι από τα καλύτερα και οι επενδυτικές προοπτικές, υπό προϋποθέσεις, διαφαίνονται ελπιδοφόρες.

Βόλφγκανγκ Μυνχάου: Οι ευρωεκλογές και ο Μακρόν. Μπορεί η ΕΕ να στηριχτεί στον εαυτό της;

Financial Times - Wolfgang Münchau: A Macron failure would bode ill for the EU’s future, 30.12.2018

  

Εμείς οι Ευρωπαίοι δεν επενδύουμε στο μέλλον. Μένουμε όλο και πιο πίσω στην καινοτομία και γερνάμε. Οι ευρωεκλογές τον Μάιο θα καθορίσουν εάν ο συσχετισμός των δυνάμεων εντός της Ένωσης θα «γείρει» προς τους μεταρρυθμιστές της ΕΕ, προς τα διάφορα είδη λαϊκιστών ή προς τη νέα «βόρεια» ομάδα επιβραδυντών της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το ουσιαστικό θέμα αυτών των ευρωεκλογών είναι εάν η ΕΕ μπορεί να σταθεί στα πόδια της και να στηριχτεί στον εαυτό της, σε έναν κόσμο που γίνεται πιο εχθρικός.

 

Το 2019 προοιωνίζεται ως έτος σημαντικών αποφάσεων για την ΕΕ. Ίσως η πιο μεγάλη απόφαση δεν θα σχετίζεται με την Brexit, αλλά με τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Μάιο και με τις αποφάσεις για τη μελλοντική κατεύθυνση της ΕΕ, στις οποίες οι εκλογές αυτές και το αποτέλεσμά τους θα βάλουν τη σφραγίδα τους. Οι ευρωπαϊκές εκλογές θα καθορίσουν εάν ο συσχετισμός των δυνάμεων θα «γείρει» προς αυτούς που επιθυμούν τη μεταρρύθμιση της ΕΕ ή προς τα διάφορα είδη λαϊκιστών ή προς μια νέα ομάδα συνασπισμένων επιβραδυντών της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, προερχόμενων κυρίως από χώρες της Σκανδιναβικής Χερσονήσου και άλλες χώρες γύρω από τη Βόρεια Θάλασσα ή γενικά του Βορρά της Ένωσης. Αυτός ο συνασπισμός είναι επίσης γνωστός με το παρατσούκλι της «νέας Χανσεατικής Ένωσης» και καθοδηγητής του είναι ο κ. Μαρκ Ρούτε (Mark Rutte), πρωθυπουργός της Ολλανδίας.

© Green European Journal