Ένα χρόνο μετά το δημοψήφισμα, Ελλάδα και ευρωζώνη. Μέρος Α': Λαϊκή κυριαρχία, δημοκρατία, παραβίαση των κανόνων

του Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ

© London Review of Books - Rule-Breaking. Jan-Werner Müller writes about the problems of the Eurozone, τόμ. 37, No. 16 · 27 Αυγούστου 2015, σελ. 3-7

Το άρθρο του Γ.-Β. Μύλλερ δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του Λονδίνου αμέσως μετά το τέλος της ελληνικής περιπέτειας του περσινού καλοκαιριού 2015, ως συνολική αποτίμησή της. Ωστόσο, ένα χρόνο μετά, παραμένει πολύ επίκαιρο. Από τις εκτιμήσεις του πολλές επιβεβαιώθηκαν, ενώ άλλες με ευρύτερο περιεχόμενο δείχνουν πιθανούς δρόμους στους οποίους ίσως οδεύσουν τα μελλούμενα.

[Λάθος πρόσωπα σε λάθος θέσεις και σε λάθος χρόνο στην Ελλάδα - Δομικά ελαττώματα στην ΕΕ]

Ποτέ προηγουμένως δεν έγιναν τόσο εμφανείς στην κοινή γνώμη οι διαμάχες μεταξύ των εθνικών ελίτ εντός της ΕΕ, όσο κατά τις πρώτες εβδομάδες του καλοκαιριού [του 2015], όταν η Ελλάδα παρολίγο να αποχωρήσει - ή να εξαναγκασθεί να αποχωρήσει - από την ζώνη του ευρώ. Ποτέ πριν, μια εκδήλωση της λαϊκής βούλησης σε ένα επιμέρους εθνικό κράτος, όπως αυτή που εκφράστηκε στο ελληνικό δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015, δεν καταπατήθηκε τόσο απόλυτα και τόσο γρήγορα από τους αρμόδιους για την επιβολή της ευρωπαϊκής οικονομικής ορθοδοξίας. Θυμίζω ότι μεταξύ του γαλλικού και του ολλανδικού «όχι» στη Συνταγματική Συνθήκη της ΕΕ την άνοιξη του 2005 και την έγκριση της Συνθήκης της Λισαβόνας (Δεκέμβριος 2007), η οποία διατήρησε το μεγαλύτερο μέρος του Συντάγματος που είχε απορριφθεί με τα δημοψηφίσματα στη Γαλλία και Ολλανδία,  μεσολάβησε ένα διάστημα δυόμισι ετών. Ποτέ πριν δεν εκτέθηκαν τόσο καθαρά σε κοινή θέα τα ελαττώματα της Ευρωζώνης. Ίσως πρέπει να αναμένουμε να συμβούν περισσότερα δράματα σαν το ελληνικό, πριν περάσει πολύς καιρός: η πραγματική διαμάχη για την ζώνη του ευρώ - και για την ΕΕ γενικότερα - μόλις τώρα αρχίζει.

Αν μη τι άλλο, το 2015 ο Αλέξης Τσίπρας απέδειξε στον κόσμο ότι η Ευρωζώνη δεν λειτουργεί σύμφωνα με ένα σύστημα κανόνων, αλλά με βάση ad hoc συμφωνίες μεταξύ των εθνικών κυβερνήσεων. Η συνέχιση ενός τέτοιου συστήματος δημιουργεί κινδύνους αναβίωσης εκείνου ακριβώς του εθνικισμού που σκόπευε να εξαλείψει η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 
Η εκτύλιξη του δράματος το καλοκαίρι του 2015, και μάλιστα με την εμπλοκή πολιτικών με τόσο εκρηκτικούς χαρακτήρες, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ατύχημα. Αν ο Αντώνης Σαμαράς είχε υπολογίσει σωστά και δεν είχε επιταχύνει την διεξαγωγή των πρόωρων εκλογών στην αρχή του 2015, ίσως ο Γιάνης Βαρουφάκης θα εξακολουθούσε και μέσα στο 2015 να δίνει μόνον διαλέξεις στο κανάλι TED και να περιγράφει τους Ευρωπαίους ως μη ηθικά αντάξιους μιας πραγματικής ομοσπονδίας. Η ριψοκίνδυνη κίνηση του Σαμαρά δεν ήταν κάτι εντελώς έξω από χαρακτήρα του: Αν και οι περισσότεροι μάλλον τον θυμούνται ως τον άνθρωπο που μετά τις εκλογές του 2012 στην Ελλάδα έγινε «υπεύθυνος ενήλικας» εντός της ΕΕ και διαχειρίστηκε από υποχρέωση το «πρόγραμμα» της τρόικας, ήταν ο ίδιος Σαμαράς, ο οποίος, ως υπουργός Εξωτερικών στη δεκαετία του 1990, έρριξε λάδι στη φωτιά των εθνικιστικών παθών για το νέο Μακεδονικό Ζήτημα. Όμως στη συνέχεια, η Ελλάδα συμφώνησε να μην παρεμποδίσει το αίτημα της πΓΔΜ για ένταξη στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ, με την προϋπόθεση ότι η χώρα αυτή δεν θα φέρει το όνομα Μακεδονία, δεδομένου ότι υπάρχει η Ελληνική περιοχή που ονομάζεται Μακεδονία. Μάλιστα, υπάρχουν κάποιοι Έλληνες που ισχυρίζονται ότι η κρίση στη ζώνη του ευρώ κλιμακώθηκε τόσο πολύ, απλά και μόνον για να ρυθμιστεί αυτό το ζήτημα κατά τρόπο αντίθετο με τα ελληνικά συμφέροντα.

[Η διαπραγμάτευση της κυβέρνησης Βαρουφάκη - Τσίπρα: Λογική οικονομική εναλλακτική πρόταση, αλλά λαϊκίστικη και ανεδαφική στρατηγική]

Σε αντίθεση με χαρακτηρισμούς που έχουν δημοσιευτεί, ιδίως στον γερμανικό Τύπο, το εκλογικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ δεν ήταν «λαϊκίστικο», με την έννοια ότι προέβαλλε δημαγωγικές υποσχέσεις και προωθούσε ανεύθυνες πολιτικές. Πολλοί οικονομολόγοι εκτός Ελλάδος έχουν από καιρό υποστηρίξει ότι μόνον με δαπάνες προσανατολισμένες στην ανάπτυξη θα μπορέσει η χώρα να σταθεί και πάλι στα πόδια της. Ωστόσο, από την αρχή ο Τσίπρας συνδύασε αυτό το μάλλον μετριοπαθές οικονομικό αίτημα με μια πολιτική στρατηγική πολύ υψηλού ρίσκου - μια στρατηγική που μπορεί να περιγραφεί ως λαϊκιστική: να συσπειρώσει και να συνταχθεί με τους πολύπαθους Έλληνες ενάντια στους εχθρούς τους, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Η απόφαση να συμπήξει κυβερνητικό συνασπισμό με το εθνικιστικό κόμμα Ανεξάρτητοι Έλληνες επιχειρούσε να στείλει το ισχυρότερο σήμα που μπορούσε να σταλεί, ότι η αντίθεση του ΣΥΡΙΖΑ στη λιτότητα ήταν πραγματική. Κατά τη γνώμη του ΣΥΡΙΖΑ, το Ποτάμι, το νέο κόμμα του αριστερού φιλελευθερισμού, που είχε ιδρύθηκε από έναν δημοφιλή δημιοσιογράφο της τηλεόρασης, ήταν υπερβολικά δεκτικό προς την ορθοδοξία της τρόικας. Οι ΑΝΕΛ οδηγούνταν από αντιδραστικούς, ρατσιστές και ομοφοβικούς και είχαν τάση για θεωρίες συνωμοσίας (μια από τις αγαπημένες τους ήταν ότι κάποιοι ψεκάζουν τη χώρα με ηρεμιστικά από ελικόπτερα για να κάνουν τους Έλληνες να συμμορφωθούν με τη λιτότητα). 
Αυτή η συμμαχία αποξένωσε την ελληνική κυβέρνηση από το ευρωπαϊκό αριστερό-φιλελεύθερο ρεύμα και απομάκρυνε μια καλή συνεργασία μαζί του. Η αντι-ολοκληρωτική τάση αυτού του ρεύματος έχει μετατραπεί σε ένα είδος αντι-λαϊκισμού, βασισμένου στον φόβο ότι les extrêmes - ο ΣΥΡΙΖΑ και οι ΑΝΕΛ - se touchent. Ο Τσίπρας έδωσε το Υπουργείο Άμυνας στον ηγέτη των ΑΝΕΛ Πάνο Καμμένο, πράγμα που δημιούργησε ακόμη μεγαλύτερες δυσκολίες για περικοπές στις αμυντικές δαπάνες, σε μια χώρα που έχει τον μεγαλύτερο στρατιωτικό προϋπολογισμό στην ΕΕ αναλογικά με το ΑΕΠ της (ακόμη και σε μια από τις τελευταίες συνεδριάσεις του Eurogroup στις οποίες συμμετείχε ο Βαρουφάκης, λέγεται ότι και αυτός,  ως υπουργός Οικονομικών αρνήθηκε μια περικοπή 200 εκατομμυρίων € από τις αμυντικές δαπάνες).
Ο Τσίπρας προσπάθησε να χτίσει μια πανευρωπαϊκή συμμαχία ήδη από τις αρχές Φεβρουαρίου 2015, όμως η πιθανότητα να απομονωθεί η Γερμανία μέσα στην ζώνη του ευρώ ήταν πάντα μικρή. Ο Ολάντ δεν έχει την δυνατότητα να κινηθεί ανοιχτά ενάντια στην Μέρκελ, την οποία ο Τσίπρας είχε επικρίνει για «λανθασμένες προτεσταντικές αρχές». Ο Ρέντσι ενδιαφερόταν περισσότερο να προβάλλει επίμονα την ιδέα ότι η Ιταλία είχε αλλάξει πορεία και ότι αυτό είναι δική του και μόνον επιτυχία: έχει εφαρμόσει διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις συμβατές με τις απόψεις της θεσμικής τρόικας [ΕΚΤ - Ευρωπαϊκή Επιτροπή - ΔΝΤ], χωρίς να χρειαστεί να του ζητηθεί. Το πιο σημαντικό: η Ιταλία είναι ο τρίτος μεγαλύτερος δανειστής της Ελλάδας και θέλει να πάρει τα ευρώ της πίσω. Ειδικά ο Μαριάνο Ραχόι (Mariano Rajoy), ο συντηρητικός πρωθυπουργός της Ισπανίας, υποστήριζε με αποφασιστικότητα ότι η ελληνική κυβέρνηση έπρεπει να αποτύχει: ο Ραχόι αντιμετώπιζε εκλογές στο τέλος του 2015 και μια επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ θα έγερνε την πλάστιγγα υπέρ του Podemos, ενός κόμματος που δημιουργήθηκε σχεδόν από το τίποτα πριν από δύο χρόνια, με ηγέτες νεαρούς καθηγητές της Πολιτικής Επιστήμης από τη Μαδρίτη. 

[Η παρανόηση των ενδοευρωπαϊκών συσχετισμών -  Η απολιτική πρακτική Βαρουφάκη]

Δεν είναι έκπληξη το γεγονός, ότι κυβερνήσεις των οποίων οι πολιτικές τύχες στηρίζονται στη φιλοσοφία του «δεν υπάρχει βελτίωση χωρίς πόνο», ήταν αναγκασμένες να τονίζουν ότι και οι δικές τους δημοκρατικές εντολές [που έλαβαν μέσω των δικών τους εθνικών εκλογών] ήταν εξίσου ισχυρές όσο του ΣΥΡΙΖΑ. Η Μέρκελ επέμεινε στο εξής: ό,τι παραχωρήσεις αποσπάσει ο Τσίπρας, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να αποτελούν κίνητρο για να ενεργοποιηθούν σε όλη την Ευρώπη επιθετικές πολιτικές πρωτοβουλίες τύπου ΣΥΡΙΖΑ. Με αυτή την έννοια, που αφορά το Ενωσιακό επίπεδο, υπήρχε από την αρχή μια επιτακτική στρατηγική επιλογή να κάνουν τον  ΣΥΡΙΖΑ να αποτύχει. Αυτές οι πολιτικές συνθήκες και συσχετισμοί - ανεξάρτητα από το ύφος και το στύλ των εκατέρωθεν διαπραγματευομένων - αρκούν για να εξηγήσουν για ποιό λόγο οι δανειστές της ΕΕ και ο ΣΥΡΙΖΑ δεν σημείωσαν καμία πρόοδο στις διαπραγματεύσεις της άνοιξης του 2015. Όμως, ακόμη και το ύφος έπαιξε ρόλο. Το πρόβλημα δεν ήταν βέβαια ο γυρισμένος προς τα πάνω γιακάς στο πουκάμισο του Βαρουφάκη, ούτε το γεγονός ότι παρίστανε τον ιπτάμενο οικονομολόγο που πηγαινοέρχονταν με το σακίδιο του στις συνεδριάσεις του Eurogroup. Όπως παρατήρησε ο Βρετανός πολιτικός επιστήμονας Chris Bickerton, ο Βαρουφάκης παραβίασε την εθιμοτυπία του Eurogroup - του σώματος των υπουργών Οικονομικών της Ευρωζώνης - με μια πολύ βαθύτερη έννοια. Το σώμα αυτό αποτελεί μιαν άτυπη συλλογικότητα, χωρίς οποιοδήποτε status βασισμένο στο δίκαιο που διέπει την ΕΕ, και τα μέλη του βλέπουν τους εαυτούς τους ως ομάδα επικεντρωμένη στην επίλυση κοινών προβλημάτων. Ο Βαρουφάκης ενόχλησε τους πάντες, όχι μόνο γιατί παρέδιδε στους συναδέλφους του υπουργούς Οικονομικών ακαδημαϊκές διαλέξεις για την οικονομία, αλλά και επειδή επιχειρούσε κάνει δημόσια πολιτική χρησιμοποιώντας τις συνεδριάσεις τους. Και δεν φάνηκε ποτέ να αποφασίζει σαφώς αν ήταν ένας παράγοντας πολιτικά υπεύθυνος ή ένας ακαδημαϊκός αναλυτής. Κανένας άλλος υπουργός Οικονομικών δεν έχει χρησιμοποιήσει ποτέ το Twitter, όπως έκανε εκείνος, για να σχολιάζει τα γεγονότα και τις αποφάσεις, λες και ο ίδιος ήταν απ' έξω και δεν είχε εμπλακεί πραγματικά σ' αυτά. Κανένας άλλος υπουργός Οικονομικών δεν διατηρεί συνεχώς ανοιχτή την πρόσβαση στο ιδιωτικό ηλεκτρονικό ταχυδρομείο του και κανένας άλλος δεν δίνει συνεντεύξεις σε όλους ανεξαιρέτως. Κανένας άλλος υπουργός Οικονομικών δεν έχει καταγράψει διαπραγματεύσεις της Ευρωζώνης στο smartphone. Όλα αυτά, άν τα αναγνώσουμε με τον πιο ευνοϊκό τρόπο για τον ίδιο, δεν ήταν αυτοπροβολή και αυτοδιαφήμιση, αλλά μια προσπάθεια να ασκήσει πίεση στο Eurogroup μέσω του επηρεασμού μιας ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, η οποία, δυστυχώς, στο σημερινό στάδιο του γλωσσικού και πολιτισμικού κατακερματισμού της, απλά δεν υπάρχει. Το στυλ του Βαρουφάκη ήταν μια ρήξη με τη συνήθη μέθοδο στην ΕΕ, όπου οι συμφωνίες «σφυρηλατούνται» πίσω από κλειστές πόρτες. Συχνά μάλιστα, είναι εκ των προτέρων γνωστό και ανεκτό, ότι οι συμμετέχοντες, αφού κάνουν τους συμβιβασμούς τους, θα πάνε στη χώρα τους την επόμενη μέρα και θα παραπονούνται στους ψηφοφόρους τους ότι οι Βρυξέλλες τους  εξανάγκασαν. Κάποιοι είδαν τον Βαρουφάκη ως αναζωογονητική αλλαγή. Άλλοι, βετεράνοι της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όπως ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, τον είδαν ως βάνδαλο στο μηχανοστάσιο της ΕΕ, όπου το αναμενόμενο και προσδοκώμενο είναι, να μπορούν να γίνονται οι βρώμικες συμφωνίες άνετα και στα κρυφά. 

    

[Το δημοψήφισμα και η αγνόησή του: «Πραξικόπημα» και πραγματική απειλή Grexit; Ή Μέρκελ, Ολάντ, Σόιμπλε εφάρμοσαν πιστά τη Θεωρία Παιγνίων;]

Ο χρόνος δεν ήταν με το μέρος των Ελλήνων. Τα φορολογικά έσοδα είχαν αρχίσει να καταρρέουν από τον Φεβρουάριο του 2015 και η έκταση που πήρε η φυγή κεφαλαίων ήταν πρωτοφανής. Στο τέλος, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, η ροή έφτασε το ένα δισεκατομμύριο ευρώ την ημέρα. Η ισχνή ανοδική τάση του ΑΕΠ του 2014 μετατράπηκε σε ύφεση. Οι σωρευτικές απώλειες για την ελληνική οικονομία κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2015 έφθασαν στο ύψος των 63 δισ €. Το δημοψήφισμα ήταν μια κίνηση υψηλού ρίσκου και το κίνητρό του ήταν η πολιτική απελπισία. Η εκστρατεία υπέρ του «όχι» του ΣΥΡΙΖΑ και των ANEΛ λειτούργησε κατά μεγάλο μέρος ως απόηχος ιστορικών γεγονότων του 20ού αιώνα, όπως είναι λόγου χάρη η άρνηση του Μεταξά το 1940 να ικανοποιήσει το αίτημα του Μουσολίνι να επιτραπεί η διάβαση του ιταλικού στρατού μέσω της Ελλάδας, η οποία γιορτάζεται κάθε Οκτώβριο ως «Ημέρα του Όχι». Δημοσιεύτηκαν αφίσες που απεικόνιζαν τον Σόιμπλε ως «Νεοναζί εγκληματία πολέμου» και ο Βαρουφάκης κατήγγειλε τους δανειστές ως «τρομοκράτες». 
Αυτό που επακολούθησε ήταν μια από τις πιο παράξενες εβδομάδες στην πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία. Η ψήφος υπέρ του «όχι» ήταν μια μεγάλη συμβολική νίκη, αλλά άφησε και ένα κενό, δεδομένου ότι κανείς δεν είχε ορίσει εκ των προτέρων τι θα ακολουθούσε μετά από αυτή την έκβαση. Οι δανείστριες χώρες επανέλαβαν ότι μια αναδιάρθρωση του χρέους δεν μπορεί να γίνει ως απλό αποτέλεσμα μιας μονομερούς δημοκρατικής απόφασης των οφειλετών (ένας γερμανός κωμικός δήλωσε το εξής: «η οικογένειά μας ψήφισε δημοκρατικά, το ενυπόθηκο δάνειο δεν πρέπει να αποπληρωθεί, θρίαμβος της λαϊκής βούλησης!»). Ήταν σαφές ότι τουλάχιστον ο Βαρουφάκης δεν μπορούσε πια να επιστρέψει ως υπουργός και να παραστεί σε μια συνεδρίαση του Eurogroup, προκειμένου να διαπραγματευτεί με αυτούς που είχε αποκαλέσει «τρομοκράτες». Ήταν επίσης σαφές, ότι η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να παραμείνει στη ζώνη του ευρώ χωρίς μια συμφωνία και ότι ο Τσίπρας δεν είχε κανένα αξιόπιστο σχέδιο εξόδου από την Ευρωζώνη που θα μπορούσε να το χρησιμοποιήσει ως μοχλό διαπραγμάτευσης. Με τις τράπεζες κλειστές και την Ελλάδα να είναι ήδη η πρώτη χώρα της ΕΕ που έχει παραλείψει μιαν εμπρόθεσμη αποπληρωμή δόσης προς το ΔΝΤ, ο Τσίπρας δεν μπορούσε να συνεχίσει να διαπραγματεύεται για πολύ.
Ήταν άραγε ένα «πραξικόπημα» (όπως αμέσως αποκλήθηκε στα social media), το αποτέλεσμα που προέκυψε στο τέλος μιας πρωτοφανούς Συνόδου Κορυφής 17 ωρών; Άν το δούμε ψύχραιμα (ή, για όσους το προτιμούν, από την σκοπιά της Θεωρίας Παιγνίων), ο Σόιμπλε σωστά εισήγαγε την εναλλακτική λύση Grexit ως μέρος των διαπραγματεύσεων. Δεδομένου μάλιστα ότι το Ηνωμένο Βασίλειο είχε ήδη αρχίσει να βλέπει χωρίς φόβο την πιθανότητα της αποχώρησής του από την ΕΕ, μια συζήτηση περί αντιστροφής της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης δεν ήταν πια ταμπού. Φαίνεται ότι και η ίδια η Μέρκελ ήταν ανοιχτή ακόμη και στην επιλογή του εκβιασμού ως πολιτικού όπλου, ήδη από τον καιρό που δήλωσε στο γερμανικό κοινοβούλιο (το 2011) ότι «αν αποτύχει το ευρώ θα αποτύχει η Ευρώπη». Εκείνη η δήλωσή της του 2011 ήταν μια από τις σπάνιες περιπτώσεις κατά τις οποίες η Μέρκελ πήρε σαφή θέση. Οποιοσδήποτε είχε τώρα τη δύναμη να κάνει το ευρώ να αποτύχει - εσκεμμένα ή όχι - ήταν πλέον σε θέση να καταστρέψει την θητεία της ως καγκελαρίου. Θεωρητικά, η Μέρκελ είχε χρησιμοποιήσει τα τελευταία πέντε χρόνια για να κάνει τη ζώνη του ευρώ ανθεκτική και ασφαλή, ή τουλάχιστον ασφαλή από τον «ελληνικό κίνδυνο»: είχε υψωθεί ένα τείχος προστασίας για να προστατευθούν χώρες όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία και, το πιο σημαντικό, η Ιταλία, σε περίπτωση που μια άλλη χώρα χρεοκοπήσει. Όμως, στην πράξη, οι κίνδυνοι ήταν ακόμη τεράστιοι· αυτό, εκτός των άλλων, ήταν ισχυρό κίνητρο για τον Τσίπρα να εισάγει την Ελλάδα στη διαπραγμάτευση  ως ένα κατά το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του όλου «συστημικού κινδύνου». Ταυτόχρονα, η Μέρκελ είχε να καταπολεμήσει την αντίσταση που αναπτύσσονταν μέσα στο δικό της Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα αλλά και μεταξύ των Βορειοευρωπαίων συμμάχων της, της Φινλανδίας ειδικότερα, εναντίον της ιδέας ότι θα πρέπει να «δείξουν έλεος» προς την Αθήνα για μια ακόμη φορά (λες και δεν αντλούσαν κέρδη οι δανείστριες χώρες του Βορρά από το όλο σύστημα δανεισμού). Η απειλή με Grexit την βοήθησε να ηρεμήσει τους επικριτές της. Την βοήθησε επίσης να αυξήσει [τότε, αλλά μόνον προσωρινά] τη δημοφιλία της στη Γερμανία (τον Σόιμπλε τον βοήθησε ακόμη περισσότερο). 

[Βοήθησαν και τον Τσίπρα «κάνοντάς του ματ»; Ή τον «σταύρωσαν»; Θυρίδα διαφυγής από την παγίδα Λατινοαμερικανικού τύπου]

Όσο και να φαίνεται αυτό μάλλον διεστραμμένο, το γεγονός ότι τέθηκε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων η Grexit, ήταν καλό και για τον Τσίπρα. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων θέλει να παραμείνει στη ζώνη του ευρώ. Ο πρωθυπουργός εξαναγκάστηκε να επιστρέψει στην Αθήνα με μια χειρότερη συμφωνία από εκείνη που είχε απορρίψει το ελληνικό εκλογικό σώμα στο δημοψήφισμα. Έτσι, η υποστήριξή του στη χώρα κινδύνευε να καταρρεύσει· η μόνη άμυνα που θα μπορούσε να προβάλλει ήταν ο ισχυρισμός του ότι χάρις τη συμφωνία που έκλεισε, αποφεύχθηκε η Grexit. Και τελικά, όπως ήρθαν τα πράγματα, κατάφερε ακόμη και τότε να αντλήσει δυνάμεις από τη μεγάλη επίδειξη αυτοπεποίθησης και αυτοδυναμίας των Ελλήνων στο δημοψήφισμα και να κερδίσει στο κοινοβούλιο την παροδική υποστήριξη της απόφασής του από σχεδόν όλα τα κόμματα της χώρας - όχι όμως από την αριστερή πτέρυγα του δικού του κόμματος. Ο Τσίπρας κατάφερε να στήσει μια ισχυρή δημόσια εικόνα: είχε αγωνιστεί μέχρι τέλους για την «αξιοπρέπεια» και για τη «δημοκρατία» στην Ευρώπη ως όλον· τον αγώνα έπρεπε τώρα να τον συνεχίσει το Podemos της Ισπανίας. 

Η μετατροπή της Νότιας Ευρώπης σε ένα είδος «Λατινικής Αμερικής» παραμένει ως πιθανότητα, αν και απομακρύνεται όλο και περισσότερο. Σ' αυτό το σενάριο, υποτίθεται ότι νέα ριζοσπαστικά αριστερά κόμματα με χαρισματικούς ηγέτες θα συνεχίσουν να συγκρούονται με τις ολιγαρχίες του Νότου, με στόχο να αναμορφώσουν τα διεφθαρμένα πολιτικά συστήματα. Οι ιδρυτές του Podemos έχουν μελετήσει την πρόσφατη ιστορία της Βενεζουέλας, της Βολιβίας και του Ισημερινού. Επίσης αυτοί, μαζί με μερικά από τα σημαντικά πρόσωπα του ΣΥΡΙΖΑ, ακολουθούν ως φιλοσοφικό οδηγό τον Ερνέστο Λακλάου (Ernesto Laclau). Ο Laclau επιχείρησε να χρησιμοποιήσει τον όρο «λαϊκισμός» ως μέρος ενός θετικού προγράμματος της Αριστεράς, υποστηρίζοντας ότι μια πραγματικά λαϊκιστική δύναμη δεν επιδιώκει μόνον να γίνει πλειοψηφικό κόμμα, αλλά και να οξύνει έναν βασικό ανταγωνισμό, τον ανταγωνισμό μεταξύ «του λαού» και αυτών που χλευάζονται στην Ισπανία και στην Ιταλία ως «η κάστα», δηλαδή, το πολιτικό κατεστημένο. Μια τέτοια δύναμη έχει την ικανότητα να συσπειρώσει πολίτες με διαφορετικά συμφέροντα και ταυτότητες πίσω από ένα συμβολικό, ίσως όμως υπερβολικά ασαφές αγωνιστικό σύνθημα - όπως ήταν το «όχι». Ο κίνδυνος είναι, ότι σ΄ αυτή την ιδέα ενός ομοιογενούς «λαού» μπορεί επίσης να δοθεί και μια εθνικιστική, ακόμη και ρατσιστική ροπή: άν φανεί ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ή το Podemos αποτυγχάνουν, τότε οι δεξιοί λαϊκιστές ίσως βρουν έτοιμη τη σκηνή - και μάλιστα στημένη από άλλους - για να παίξουν το δικό τους «έργο». 

Ωστόσο, τουλάχιστον προς το παρόν, δεν έχει αποδειχτεί ότι ο ΣΥΡΙΖΑ απέτυχε. Ενώ οι δανειστές συνεχίζουν να επιμένουν ότι η «ονομαστική» μείωση του χρέους είναι αδύνατη, το ζήτημα της ρύθμισής του θα παραμείνει στο τραπέζι προς διαπραγμάτευση και τυλιγμένο μέσα σε κατάλληλη «συσκευασία» θα γίνει πραγματικότητα πριν περάσει πολύς καιρός. Στο κάτω-κάτω, το ΔΝΤ δηλώνει ότι το χρέος της Ελλάδας είναι μη βιώσιμο και ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Mario Draghi, λίγο-πολύ συμφωνεί. Οι ΗΠΑ που πιστεύουν το ίδιο, μένουν για λόγους διακριτικότητας στο παρασκήνιο. Και κάτι περισσότερο: ο Τσίπρας έχει ως σύμμαχο Ολάντ, ο οποίος [τον Ιούλιο του 2015] είχε δώσει εντολή στους Γάλλους γραφειοκράτες να συντάξουν την κρίσιμης σημασίας ελληνική αίτηση για νέα χρηματοδότηση. Ο ίδιος πρόθυμα παρουσίασε τον εαυτό του (αν μη τι άλλο, για να ικανοποιήσει την αριστερά του δικού του κόμματος) ως τον άνθρωπο που εμπόδισε την Grexit. Τον Ιούλιο του 2015, κάποια στιγμή που κράτησε λίγο, το Παρίσι και η Ρώμη συνασπίσθηκαν υπέρ της ελληνικής υπόθεσης· φάνηκε ότι εκείνη τη στιγμή, η στρατηγική του Τσίπρα να διαιρέσει την Ευρώπη - και μάλιστα να σπάσει τον ιδιαίτερο δεσμό μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας - είχε λειτουργήσει αποτελεσματικά. 

Ωστόσο, σύμφωνα με το ρεπορτάζ ενός καλού γνώστη των τεκταινομένων της ΕΕ, τη νύχτα της συνόδου κορυφής, η Μέρκελ και ο Ολάντ «σταύρωσαν» τον Τσίπρα. Ανεξάρτητα από το τι αποδέχτηκε εκείνος, οι ηγέτες των δύο μεγάλων χωρών, σε ρόλους «καλού μπάτσου και κακού μπάτσου», απάντησαν ότι αυτό δεν ήταν αρκετό για να αποκατασταθεί η «εμπιστοσύνη». Σε ένα πρώτο επίπεδο, το έγγραφο της συμφωνίας που προέκυψε τελικά ως αποτέλεσμα εκείνη τη νύχτα - και το οποίο ήταν μόνον η αρχή, όχι το τέλος των διαπραγματεύσεων για ένα νέο πρόγραμμα - σηματοδοτούσε μια συμβολική (ή ακριβέστερα μια σημασιολογική) ήττα: η τρόικα επέστρεψε, τόσο ως όρος που σηματοδοτεί τους εμπλεκόμενους θεσμούς, όσο και με τη μορφή του προσωπικού (των υπαλλήλων των θεσμών) που θα έχουν πρόσβαση στα ελληνικά υπουργεία. Επέστρεψε επίσης ο μισητός όρος «μνημόνιο». Η πώληση περιουσιακών στοιχείων του ελληνικού δημοσίου με τη βοήθεια ενός θεσμικού οργάνου ηχεί απαίσια (όπως παλαιότερα η περιβόητη Treuhandanstalt, η οποία προέβη στην εκκαθάριση της βιομηχανίας της Ανατολικής Γερμανίας μετά την ένωση των δύο Γερμανιών) και αφήνει μια γεύση αποικιοκρατίας. Επίσης, το γεγονός ότι δίνεται στους δανειστές η δυνατότητα να ασκούν έλεγχο στην ελληνική νομοθετική δραστηριότητα, φαίνεται σαν να αιτείται ξανά η Ελλάδα την ένταξη στην ΕΕ: συνήθως, ο έλεγχος αυτός εφαρμόζεται σε χώρες που επιθυμούν να ενταχθούν στην Ένωση. Οι υποψήφιες χώρες το ανέχονται αυτό, επειδή στο τέλος της διαδικασίας περιμένει ένα μεγάλο βραβείο για να το παραλάβουν. Για την Ελλάδα δεν θα υπάρξει τέτοια ανταμοιβή. Και στην Ελλάδα, αυτοί που έχουν περισσότερα να χάσουν εξαιτίας των κανόνων του μνημονίου είναι οι νέοι (οι οποίοι ψήφισαν «όχι» στο δημοψήφισμα με συντριπτική πλειοψηφία), ενώ στις χώρες που ελπίζουν να ενταχθούν στην ΕΕ, οι έφηβοι και οι εικοσάρηδες είναι αυτοί που έχουν να κερδίσουν τα περισσότερα με την ένταξη.

[Θα πληρώσουν πάλι οι ευάλωτοι και το ελληνικό κράτος θα παραμείνει δυσλειτουργικό. Εκτός εάν η κυβέρνηση Τσίπρα το μεταρρυθμίσει σε βάθος]

Όπως συνέβη και υπό την προηγούμενη κυβέρνηση Σαμαρά, το πιό πιθανό είναι, οι «διορθώσεις» που απαιτούνται από την τρόικα να πλήξουν τους πιο ευάλωτους (λόγου χάρη, μέσω της αύξησης του ΦΠΑ). Θα καταστραφούν θεσμικά όργανα, όπως τα συνδικάτα, τα οποία θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην πρόληψη μελλοντικών κρίσεων μέσω του συντονισμού των μισθολογικών διαπραγματεύσεων, ενώ το κράτος θα παραμείνει εξίσου δυσλειτουργικό όπως ήταν πριν. Ή μπορεί και όχι; 

Στο κάτω-κάτω, ο Τσίπρας, πριν από τον πρώτο εκλογικό του θρίαμβό τον Ιανουάριο του 2015, είχε υποσχεθεί και πολλά λογικά πράγματα: δεν υποσχέθηκε μόνον το τέλος της πολιτικής της λιτότητας, αλλά επίσης, σχεδίαζε να λάβει σκληρά μέτρα κατά της φοροδιαφυγής (σύμφωνα με μια εκτίμηση, 60 δισεκατομμύρια € που προέρχονται από την Ελλάδα είναι κατατεθειμένα σε λογαριασμούς ελβετικών τραπεζών, ενώ σύμφωνα με άλλη μελέτη, το ένα τρίτο των πρόσφατων πιστώσεων που έχουν δοθεί στην Ελλάδα μέσω Κοινοτικών προγραμμάτων έχει κατατεθεί εκτός της χώρας). Επίσης είχε υποσχεθεί να περικόψει τα προνόμια της Ορθόδοξης Εκκλησίας και να αντιμετωπίσει τους ολιγάρχες που ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος των Μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα. Με δεδομένη τη μεγάλη υποστήριξη που απολάμβανε μεταξύ των πολιτών το 2015 και την κατάρρευση της συντηρητικής Νέας Δημοκρατίας του Σαμαρά και του ΠΑΣΟΚ, στον Τσίπρα δόθηκε μια ευκαιρία να γίνει ένας μεγάλος μεταρρυθμιστής. Θα μπορούσε επίσης να εδραιώσει τον εαυτό του ως σημαντικός πολιτικός, ή ακόμη και και να αποκτήσει πολλούς φίλους μεταξύ των ηγετών της Ευρώπης με την επίλυση του λεγόμενου μακεδονικού ζητήματος άπαξ και δια παντός. Ή αντίθετα, θα μπορούσε να επιλέξει να συνεχίσει να υπονομεύει στην πράξη τις πολιτικές, τις οποίες η κυβέρνησή του είναι πλέον νομικά υποχρεωμένη να εφαρμόσει, και να μείνει έτσι στην ιστορία ως ένα θύμα της, ως ένας μάρτυρας που τον θυσίασαν στον βωμό του ευρώ.

* 

[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση  → Tο Β' Μέρος του άρθρου, με τίτλο: Η ΕΕ θα έχει μέλλον άν ανακτήσει τη δημοκρατία σε Ενωσιακό επίπεδο ← ]

Ο Jan-Werner Müller είναι καθηγητής στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Princeton University, ΗΠΑ. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο IWM, Βιέννη. Εκτενές βιογραφικό (Princeton)
Πρόσφατο βιβλίο: Was ist Populismus? (Τι είναι λαϊκισμός, Suhrkamp, 2016), δοκίμιο από τα μαθήματα στο IWM (Lectures in Human Sciences).
Άλλα: Another Country: German Intellectuals, Unification and National Identity (Yale 2000), A Dangerous Mind: Carl Schmitt in Post-War European Thought (Yale 2003), Constitutional Patriotism (Princeton Univ. Press, 2007)

Επιλεγμένη αρθρογραφία του Γ. Β. Μύλλερ (Αγγλικά)

Blätter für deutsche und internationale Politik (γερμ.): Αρθρογραφία J.-W.Müller

 
Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση:
   
Jan-Werner Müller: Αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην μεταπολεμική Ευρώπη και ο λαϊκισμός ως «σκιά» της
  
Jan-Werner Müller: H νέα Δεξιά στη Γερμανία και οι διανοούμενοί της
   

Jan-Werner Müller: Βρετανία, το δύστροπο παιδί της Ευρώπης
Α΄ Μέρος: Η μακροχρόνια δύσκολη συμβίωση
Β'  Μέρος : Η αποχώρηση της Βρετανίας δεν θα κάνει την ΕΕ πιο σταθερή