Κλάους Όφφε: Η δημοκρατία στην Ευρώπη σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης

© Social Europe - Claus Offe: European Democracy Is In A State Of Emergency, 6.3.2015 (συνέντευξη)

 
Ερώτηση: Από τις αρχές του 2015 η Ευρώπη εισήλθε πάλι σε ταραχώδη φάση. Η κρίση στην Ευρωζώνη είναι πάντα στην ημερήσια διάταξη, οι πόλεμοι συνεχίζονται στα όρια της ΕΕ και οι άνθρωποι σε όλη την ήπειρο δείχνουν όλο και περισσότερο δυσαρεστημένοι με τα πολιτικά τους συστήματα, πράγμα που οδηγεί στην άνοδο διαφόρων μορφών λαϊκισμού. Είναι υγιής η δημοκρατία στην Ευρώπη;

Ποιος θα διαφωνήσει ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά στη σημερινή Ευρώπη; Έχουν όμως κοινές ρίζες οι προκλήσεις και οι καταστροφές που αναφέρατε; Νομίζω ναί, αλλά σε ένα πολύ αφηρημένο επίπεδο. Την κοινή ρίζα του πολέμου στην Ουκρανία, της κρίσης στην Ευρωζώνη και της ανόδου του λαϊκισμού μπορούμε να την δούμε στην απουσία δίκαιων και αποτελεσματικών θεσμικών μηχανισμών, κατάλληλων για την πολιτική διαμεσολάβηση μεταξύ αντίθετων συμφερόντων, για την επίλυση συγκρούσεων και για τη διαχείριση κρίσεων. Αν υπάρχουν και λειτουργούν καλά, τέτοιοι θεσμικοί μηχανισμοί είναι χρήσιμοι για να ενοφθαλμίζουν στους δρώντες παράγοντες της πολιτικής, τόσο στις «ελίτ» όσο και στον «απλό λαό», την ικανότητα να προβλέπουν τις κρίσεις, να αναζητούν τρόπους κατευνασμού των συγκρούσεων και να τους κάνουν προσεκτικούς για ό,τι αφορά τα μείζονα διακυβεύματα, τις αβεβαιότητες και τους κινδύνους που σχετίζονται με τους σημερινούς συσχετισμούς των πολιτικών, οικονομικών και στρατιωτικών δυνάμεων. Αντίθετα, άν οι μηχανισμοί δεν υπάρχουν ή δεν λειτουργούν καλά, παρατηρούμε να διαδίδονται ψεύδη ευχάριστα στα αυτιά, βλέπουμε υπεροπτική και φαρισαϊκή επιμονή σε «μη διαπραγματεύσιμες» θέσεις, καθώς και όλες τις πολιτικές παθολογίες που φέρνει η κοντόφθαλμη και ανεύθυνη προσήλωση σε συμφέροντα και σε πάθη και η απόλυτη άρνηση να ληφθούν υπόψη οι σκληρές και πολύπλοκες πραγματικότητες. 

Δυό παραδείγματα: Δεκάδες ακαδημαϊκών και πολιτικών παρατηρητών είχαν προβλέψει ότι η εισαγωγή του ευρώ σε μια εξαιρετικά ανομοιογενή νομισματική ζώνη θα αποδειχθεί μια περιπέτεια μεγάλης επικινδυνότητας, εκτός αν αυτή η νομισματική στρατηγική ενταχθεί σε μια πολιτική ένωση με ισχυρή δημοσιονομική ικανότητα. Ωστόσο, η τελευταία δεν είναι υπάρχει ακόμη. Ομοίως, οι «έγχρωμες επαναστάσεις» που συνέβησαν στην ανατολική γειτονιά της ΕΕ στη δεκαετία του 2000, τα σήματα που στάλθηκαν στην περιοχή αυτή από την αναδυόμενη Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας, οι φανερές οικονομικές, πολιτικές, εδαφικές και πολιτισμικές διαιρέσεις εντός της Ουκρανίας (καθώς επίσης στη Μολδαβία και στις δημοκρατίες του Καυκάσου), αλλά και ο εξίσου φανερός και επιθετικός «παραπονούμενος εθνικισμός» (Γεωργία 2006) του ρωσικού καθεστώτος (στηριγμένος στην αρχαϊκή ιεροποίηση της εδαφικής επικράτειας, αντί να στηρίζεται στις συμβάσεις του διεθνούς δικαίου - Κριμαία 2014), θα έπρεπε να είχαν επιστήσει την προσοχή, ώστε να συγκροτηθούν προληπτικοί θεσμικοί μηχανισμοί· έπρεπε να στηθούν έγκαιρα αμοιβαία αποδεκτές τράπεζες διαπραγματεύσεων. 

[Η «μετα-δημοκρατία»: Βαρειά ανεπάρκεια της πολιτικής ικανότητας στην ΕΕ]

Όσον αφορά το ερώτημα για την «υγεία» της δημοκρατίας: στην Ευρώπη, έχει ανοίξει ένα θεσμικά αγεφύρωτο χάσμα, που είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της «μετα-δημοκρατίας». Είναι το χάσμα ανάμεσα στο πεδίο της πολιτικής αφενός (με τα πάθη της που κινητοποιούν τους πολίτες, με τις διαμαρτυρίες των επιμέρους ομάδων πολιτών, με τις παράπλευρες συνέπειές της για την ψυχαγωγία του φιλοθεάμονος κοινού, με την ηθικολογική και την προσωποποιημένη παρουσίαση των γεγονότων από τα Μέσα ενημέρωσης, αλλά και με τις ανάγκες της για νομιμοποίηση) και αφετέρου στο πεδίο όπου λαμβάνονται αποφάσεις για τις πολιτικές. Στο δεύτερο αυτό πεδίο, αποφασίζουν οι παράγοντες των εθνικών και ευρωπαϊκών τεχνοκρατικών ελίτ, εντός των παραμέτρων που τους υπαγορεύονται από τις χρηματοοικονομικές και τις άλλες αγορές, για κάθε τί που αφορά την κοινωνική και οικονομική ευημερία των πολιτών της ΕΕ και των κρατών-μελών της. Η δημοκρατική γέφυρα μεταξύ των δύο αυτών πόλων, δηλαδή τα θεσμικά όργανα που επιτρέπουν την μετά λόγου γνώσεως επιλογή εναλλακτικών λύσεων μετά από τον φωτισμό όλων των πλευρών του ζητήματος και την κατανόησή τους, την οργανωμένη συμμετοχή και εκπροσώπηση, την οικοδόμηση συμμαχιών καθώς και αντιτιθέμενων δυνάμεων συνεκτικών και με διάρκεια, σε μια διαρκή διαδικασία δημιουργίας και αμφισβήτησης αυτών των πολιτικών αποφάσεων, έχει καταστραφεί στο μεγαλύτερο μέρος της. Και καταστρέφεται όλο και περισσότερο, όσο πιο βαθιά επηρεάζουν (και συχνά παραβιάζουν) οι πολιτικές αυτές τα πρότυπα της κοινωνικής και οικονομικής δικαιοσύνης.
Με λίγα λόγια: Η ΕΕ εν γένει και η ζώνη του ευρώ ειδικότερα είναι ανησυχητικά ανίκανες να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που συνοδεύουν την ολοκλήρωση. Ταυτόχρονα, ο δρόμος της επιστροφής στην προηγούμενη κατάσταση, δηλαδή η επιστροφή σε ένα σύστημα (υποθετικά) αυτόνομων και κυρίαρχων ευρωπαϊκών εθνικών κρατών, δεν είναι μόνον μια λύση τρομακτική για λόγους κανονιστικούς. Κατά τη γνώμη μου, απλά δεν πρόκειται να συμβεί (και ευτυχώς), σε πείσμα όλης της ρητορικής του «Grexit» και του «Brexit». Η ΕΕ βρίσκεται λοιπόν μετέωρη σε μια κατάσταση βαρειάς ανεπάρκειας της πολιτικής της ικανότητας, χωρίς, ωστόσο, να έχει χαρτογραφηθεί ο «δρόμος προς τα εμπρός», χωρίς να έχουν έλθει στο προσκήνιο πολιτικές δυνάμεις και συμμαχίες που να πιέζουν προς την κατεύθυνση αυτή και να δείχνουν αυτόν τον δρόμο. Ταυτόχρονα, η συνεχιζόμενη κρίση της ευρωζώνης και του χρέους αποδεικνύει πέρα ​​από κάθε λογική αμφιβολία, ότι δεν είναι βιώσιμη η σημερινή θεσμική πραγματικότητα της ΕΕ με τη βαρειά πολιτική της ανεπάρκεια. Σ' αυτό το συσχετισμό (μη)δυνατοτήτων αναφέρεται ο μεταφορικός μου όρος «παγίδα».
Με έναν πιο αισιόδοξο τόνο,  θα μπορούσε επίσης κάποιος να υποστηρίξει το εξής: Υπό την επίδραση των χρηματοοικονομικών, δημοσιονομικών, οικονομικών και θεσμικών κρίσεων, αυτό που ήταν κάποτε ένα ουτοπικό όνειρο των ευρωπαϊστών στην προοπτική του μακρινού μέλλοντος, ξαφνικά μετατράπηκε σε μια κίνηση επείγουσα, υπαγορευμένη από τις ανάγκες μιας έκτακτης κατάστασης.

[Πρός μια νέα ισορροπία. Αναδιανεμητική σύγκρουση εν μέσω «μακροχρόνιας στασιμότητας»;]

Στην ΕΕ του 2015, το χάσμα που κυριαρχεί όλων των άλλων είναι το χάσμα μεταξύ των κερδισμένων και των χαμένων από το κοινό νόμισμα που χωρίζει την ευρωζώνη σε «πυρήνα» και σε «περιφέρεια». Ο πυρήνας εκλαμβάνεται ως αυτός που υπαγορεύει τους όρους υπό τους οποίους υποβοηθείται η περιφέρεια, ενώ στην περιφέρεια ενισχύονται πολιτικές δυνάμεις που θεωρούν ότι εξαναγκάζονται να συμμορφώνονται με κανόνες και με Σύμφωνα, υπό όρους που ισοδυναμούν με αποδοχή αυτοκτονίας. Τα δύο φάρμακα που χορηγεί ο πυρήνας, οι «πολιτικές της λιτότητας» και οι «διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις», έχουν αποδειχθεί δηλητηριώδη. Φαίνεται τώρα να συνειδητοποιούν οι πολιτικές ελίτ και των δύο πλευρών, ακόμη και του Βερολίνου ή των Βρυξελλών, ότι αυτό που θα αποκαταστήσει ένα είδος νέας ισορροπίας, ό,τι και άν είναι, θα έχει ως τίμημα μια εκετεταμένη αναδιανομή (μεταξύ χωρών, κοινωνικών τάξεων και γενεών), το μέγεθος της οποίας αναγκαστικά θα επισκιάσει την αναδιανομή που έχει ήδη πραγματοποιηθεί: την αναδιανομή εις βάρος των φορολογούμενων και προς όφελος των «συστημικών» τραπεζών. 
Θα βοηθούσε, αν είχαμε ένα σαφώς διαρθρωμένο ευρωπαϊκό κομματικό σύστημα (μαζί με μια διακρατική εκλογική νομοθεσία), ικανό να διαχειριστεί πολιτικά αυτή την αναδιανεμητική σύγκρουση, αλλά το σημερινό υπάρχον σύστημα κομμάτων είναι απίθανο να κάνει μεγάλες προόδους όσο βρίσκεται υπό την σκιά αυτής ακριβώς της σύγκρουσης. Εν τω μεταξύ, ο δεξιός λαϊκισμός ανέρχεται σε όλες τις χώρες του πυρήνα. Έχει καθιερωθεί ως αποτελεσματική δύναμη εκλογικού βέτο που εμποδίζει τις υπερβολικά «φιλοευρωπαϊκές» παραχωρήσεις των εθνικών κυβερνήσεων. Επίσης, όλες οι πλευρές συμφωνούν ότι η διαφυγή από την παγίδα προϋποθέτει μια αναζωογόνηση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης. Αλλά καθώς απουσιάζει η ζήτηση που θα μπορούσε να τονώσει τις επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα (ενώ ταυτόχρονα οι δημοσιονομικοί περιορισμοί και τα «φρένα χρέους» εμποδίζουν τις επενδύσεις του δημόσιου τομέα, παρόλο που η ΕΚΤ έχει υιοθετήσει ακραίες εκδοχές νομισματικής πολιτικής), η πραγματική απόδοση των επενδυτικών αγορών και της αγοράς εργασίας κάνει όλο και πιο αξιόπιστη  την υπόθεση της «μακροχρόνιας στασιμότητας»: τους υψηλούς ρυθμούς αύξησης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ θα πρέπει να τους αναμένουμε σε άλλα μέρη του κόσμου, όχι στην Ευρώπη και, για τον ίδιο λόγο, όχι στον κόσμο του ΟΟΣΑ ως σύνολο.

Ερώτηση: Κατά τη γνώμη σας, τί πρέπει να αλλάξει μελλοντικά στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή; Είναι η αλλαγή εφικτή και τι θα χρειαστεί για να γίνει;
Υποθέτω ότι δεν με ρωτάτε για την προσωπική λίστα επιθυμιών μου, αλλά για το τί εποικοδομητικές δυνατότητες προσφέρονται μέσα στη σημερινή κατάσταση. Φοβάμαι ότι δεν υπάρχουν πολλές, με δεδομένη την αδυναμία πολιτικής δράσης που παρατηρούμε στα επίπεδα της ΕΕ και της Ευρωζώνης. Κυκλοφορεί ευρέως η ιδέα ότι η νομισματική ένωση πρέπει να συμπληρωθεί με μια πολιτική ένωση, αλλά προς το παρόν είναι μόνον λόγια.  Όπως είναι γνωστό, η υιοθέτηση νέων Συνθηκών που θα κατοχυρώσουν μια τέτοια πολιτική ένωση είναι υπόθεση χρονοβόρα και πολύ αβέβαιη ως προς την έκβασή της. Το βασικό στοιχείο μιας «πολιτικής» ένωσης είναι μια οντότητα εξουσιοδοτημένη να επιβάλλει φορολογία, να δαπανά και να (ανα)διανέμει. Για να γίνει πραγματικότητα μια τέτοια εξουσία, θα πρέπει να είναι δημοκρατικά υπόλογη, διότι «δεν υπάρχει φορολογία χωρίς αντιπροσώπευση». Υπάρχουν αμέτρητες προτάσεις για το πως μπορεί να σχεδιαστεί και ποιά θεσμική μορφή να έχει μια εκδημοκρατισμένη ΕΕ. Μία ομάδα τέτοιων προτάσεων επικεντρώνεται στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο θα πρέπει να αναβαθμιστεί σε «κανονικό» νομοθετικό σώμα, με πλήρη δικαιώματα για νομοθετικές πρωτοβουλίες και για τον έλεγχο μιας εκλεγμένης «κυβέρνησης». Αλλά πριν από αυτό, πρέπει να επιλυθεί συναινετικά το ακανθώδες ζήτημα της «φθίνουσας αναλογικότητας». Δηλαδή, πόση απόκλιση είναι επιτρεπτή και εφικτή από τον κανόνα «ένα άτομο, μία ψήφος». Και άλλα τέτοια ζητήματα. 

[Η αμφίρροπη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε νέα διαφιλονικούμενη και «άτακτη» φάση]

Μέχρι τώρα, στις περισσότερες περιπτώσεις η ευρωπαϊκή ενοποίηση επωφελήθηκε από τις κρίσεις της. Κάθε φορά που οι εξελίξεις οδηγούσαν σε αδιέξοδο, οι ευρωπαϊκές ελίτ υιοθετούσαν μια θεσμική επανάσταση που άνοιγε το δρόμο για νέες πολιτικές επιλογές. Ίσως αυτή η λογική ανήκει πιά στο παρελθόν. Ίσως, αντίθετα, αντιμετωπίσουμε μια νέα κατάσταση, στην οποία τα αποφασιστικά βήματα προς τα εμπρός και οι καινοτομίες δεν θα ενεργοποιούνται μέσω μιας ομαλής διαδικασίας εύρεσης λύσεων κατόπιν διαπραγμάτευσης, αλλά με μορφές πολιτικοποίησης εκτός των «γραπτών» θεσμών, με κινητοποιήσεις και με αντιπαραθέσεις, με επακόλουθο αντιδράσεις που θα αλλάζουν τους κανόνες του παιχνιδιού. Ίσως αυτές οι αντιδράσεις θα είναι άτακτες, αυτοσχέδιες, μονομερείς, κινήσεις της τελευταίας στιγμής που θα προκαλούν έκπληξη. Ίσως οι γραμμές που οριοθετούν τις αρμοδιότητες θα γίνουν ασαφείς, διαφιλονικούμενες και αμφισβητούμενες. Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται πάρα πολύ πρόωρο να ξεγράψουμε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ως έναν μηχανισμό αδιαμφισβήτητης νεο-φιλελεύθερης ενσωμάτωσης στις αγορές. Αντίθετα, παραμένει μια διαδικασία αμφίρροπη, οι δυνατότητες της οποίας δεν έχουν ακόμη εξαντληθεί.

  

[Οι μεσότιτλοι ανάμεσα στα ερωτήματα προστέθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση]

Ο Claus Offe εργάστηκε στην Hertie School of Governance του Βερολίνου (2005-2015) και δίδαξε Πολιτική Επιστήμη και Πολιτική Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου (1995-2005), στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης (1989-1995) και στο Πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ (1975-1989). Διετέλεσε συνεργάτης και επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου μεταξύ των οποίων του Stanford (Institute for Advanced Study), στο Princeton, στην Βιέννη και στο Αυστραλιανό Εθνικό Πανεπιστήμιο, καθώς επίσης στο Harvard, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Berkeley) και στην New School for Social Research. Ο Offe διετέλεσε βοηθός και συνάδελφος του Jürgen Habermas στη δεκαετία του 1960 και θεωρείται μέλος της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης.
Ανάμεσα στις πολλές δημοσιεύσεις του περιλαμβάνονται: Europe Entrapped (Polity 2015). Strukturprobleme des kapitalistischen Staates: Aufsätze zur politischen Soziologie (Suhrkamp 1972, αναδημοσίευση Campus Verlag και σε αγγλική μετάφραση του MIT Press, 2006 ως Contradictions of the Welfare State. Επίσης, Reflections on America: Tocqueville, Weber and Adorno in the United States (Polity 2005).

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση:

Ευρώπη, 2015 και 2016. Που θα καταλήξει το αδιέξοδο; Συνέντευξη του Κλάους Όφφε

  
Ακυβερνησία, ενδογενής θεσμική ανεπάρκεια, κράτη αποτυχημένα είτε στο χώρο, είτε στο χρόνο. Συντηρητική και σοσιαλδημοκρατική απάντηση
 

 

   

Claus Offe, Europe Entrapped (Cambridge: Polity Press, 2015).

Το κείμενο του Claus Offe «Η Ευρώπη στην παγίδα» που αποτέλεσε τη βάση του εν λόγω βιβλίου, δημοσιεύτηκε πρώτα στο περιοδικό «Blätter für deutsche und internationale Politik» (Γερμανικά, Europa in der Falle). Στη συνέχεια συμπεριλήφθηκε στο συλλογικό έργο Demokratie oder Kapitalismus? - Europa in Krise των εκδόσεων Blätter, ως μέρος μιας ευρείας συζήτησης για την κρίση.
Περιλαμβάνεται στον Β' τόμο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου, με επιμέλεια και εισαγωγή της Ρούλας Γκόλιου. Ο Β' τόμος περιέχει επίσης εργασίες για την κρίση στην ευρωζώνη των Elmar Altvater, Peter Bofinger, Jürgen Habermas, Rudolf Hickel, Paul Krugman, Isabell Lorey, Stephan Schulmeister, Wolfgang Streeck, Hubert Zimmermann, Karl Georg Zinn. Τα περιεχόμενα του Β' Τόμου.

 Στον Α' τόμο της ελληνικής έκδοσης Δημοκρατία ή καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε κρίση περιέχονται κείμενα ή συζητήσεις των Ulrich Beck, Hauke Brunkhorst, Christian Calliess, Henrik Enderlein, Joschka Fischer, Claudio Franzius, Ulrike Guérot, Jürgen Habermas, Oskar Negt, Ulrich Κ. Preuss, Hans-Jürgen Urban.
Για τη δίτομη ελληνική έκδοση του βιβλίου Δημοκρατία ή καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε κρίση (biblionet):  Παρουσίαση του Άρη Στυλιανού, Πολλά και καλά φιλοσοφικά βιβλία (Εφημερίδα των Συντακτών). Άρθρο του Τάσου Τσακίρογλου, Ευρώπη, Quo Vadis?