Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν: Brexit, σύμπτωμα αναταραχής· χαοτικό και απρόβλεπτο παγκόσμιο σύστημα

Απόσπασμα από άρθρο στον προσωπικό ιστότοπο του © Immanuel Wallerstein : Brexit: Symptom, Not Cause, of Turmoil, 1.7.2016

[...] Ποια θέματα ορίζουν το βασικό υπόβαθρο της συζήτησης και της διαμάχης [στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ]; Τέσσερα είναι τα κυριότερα: Η λαϊκή οργή εναντίον του λεγόμενου Κατεστημένου και των κομμάτων του. Η γεωπολιτική υποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι πολιτικές της λιτότητας. Τέλος, οι πολιτικές της ταυτότητας. Όλα αυτά συνέβαλαν στην αναταραχή. Αλλά όλα αυτά έχουν μια μακρά ιστορία που είναι κατά πολύ παλαιότερη του δημοψηφίσματος για την Brexit. Η σειρά προτεραιότητας των τεσσάρων αυτών θεμάτων είναι διαφορετική για καθέναν από τους πολλαπλούς δρώντες παράγοντες, ένας από τους οποίους είναι οι Βρετανοί που ψήφισαν υπέρ της αποχώρησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η λαϊκή οργή εναντίον του Κατεστημένου αποτελεί δύναμη ισχυρή. Ξεσπάει συχνά όταν υπάρχει αβεβαιότητα στις οικονομικές συνθήκες, όπως ασφαλώς συμβαίνει σήμερα. Αν αυτό εμφανίζεται τώρα ως ισχυρότερο κίνητρο σε σύγκριση με το παρελθόν, αυτό πιθανώς συμβαίνει επειδή η οικονομική αβεβαιότητα είναι πολύ μεγαλύτερη σε σύγκριση με το παρελθόν.

© Lazarides: Ludo, The Chaos Theory

Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι τα κινήματα εναντίον του Κατεστημένου δεν ενισχύονται παντού και η άνοδός τους δεν είναι κάτι το σταθερό. Μερικές φορές επικρατούν, αλλά εξίσου συχνά δεν τα καταφέρνουν. Ως επιτυχίες τους μπορούμε να επισημάνουμε την Brexit, το κατόρθωμα του Ντόναλντ Τραμπ να επιβληθεί de facto ως προεδρικός υποψήφιος του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στις Ηνωμένες Πολιτείες, την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ ο οποίος κατάφερε να γίνει το κυβερνών κόμμα στην Ελλάδα και την εκλογή του Rodrigo Duterte ως Προέδρου των Φιλιππίνων. Από την άλλη πλευρά, παρατηρούμε την πρόσφατη εκλογική ήττα του Podemos στην Ισπανία ή ακόμη και ενδείξεις μιας μεταμέλειας των ψηφοφόρων στη Μεγάλη Βρετανία ήδη από τώρα. Η διάρκεια ζωής αυτών των κινημάτων φαίνεται να είναι σχετικά σύντομη. Έτσι, παρόλο που είναι σήμερα ισχυρότερα σε σύγκριση με το παρελθόν, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι τέτοια κινήματα αποτελούν ένα κύμα με μέλλον. 
Οι γεωπολιτικές συνέπειες της Brexit είναι ίσως πιο σημαντικές. Η απόσυρση της Μεγάλης Βρετανίας από την ΕΕ επιφέρει ένα ακόμη πλήγμα στην ικανότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να διατηρούν την κυριαρχία τους στο παγκόσμιο σύστημα. Η Μεγάλη Βρετανία, με πολλούς τρόπους, υπήρξε η απαραίτητη γεωπολιτική σύμμαχος (ή και «πράκτορας»;) των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ευρώπη, στο ΝΑΤΟ, στη Μέση Ανατολή, καθώς και έναντι της Ρωσίας. Δεν υπάρχει υποκατάστατο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Πρόεδρος Ομπάμα υποστήριξε έντονα και δημόσια την ψήφο υπέρ της παραμονής της Μεγάλης Βρετανίας στην ΕΕ και, μετά το δημοψήφισμα, προσπάθησε να πείσει τη Μεγάλη Βρετανία να παραμείνει μια στενή σύμμαχος της Ένωσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Χένρι Κίσινγκερ, σε ένα κύριο άρθρο της Wall Street Journal (28 Ιουνίου 1016) κάλεσε τις Ηνωμένες Πολιτείες να επιδιώξουν «τη μετατροπή της οπισθοδρόμησης (δηλαδή της αναταραχής λόγω Brexit) σε ευκαιρία». Πώς; Ενισχύοντας την «ειδική σχέση» των ΗΠΑ με τη Μεγάλη Βρετανία και επαναπροσδιορίζοντας το ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών προς «ένα νέο είδος [παγκόσμιας] ηγεσίας, με τη μετάβαση από την κυριαρχία στην πειθώ». Ο Κίσινγκερ είναι σαφώς ανήσυχος. Αυτά που λέει, ακούγονται σαν να σφυρίζει μέσα στο μαύρο σκοτάδι για να ενισχύσει το δικό του θάρρος. 

Τις πολιτικές της λιτότητας προφανώς δεν τις θέλει κανείς, εκτός από τους υπερ-πλούσιους, οι οποίοι είναι οι μόνοι που επωφελούνται από αυτές. Ο φόβος της ακόμη πιο έντονης λιτότητας, η οποία είχε εξαγγελθεί από τη βρετανική κυβέρνηση, σίγουρα συνέβαλε σημαντικά στην μετακίνηση ψηφοφόρων υπέρ της Brexit. Οι προπαγανδιστές της Brexit την παρουσίασαν ως έναν τρόπο για να μειωθεί η λιτότητα και για να εξασφαλισθεί ένα καλύτερο μέλλον για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Οι πολιτικές της λιτότητας είναι ένα άλλο ζήτημα παγκόσμιας εμβέλειας σήμερα - τόσο ως πρακτική που εφαρμόζεται παντού, όσο και ως γενεσιουργός αιτία φόβου και οργής. Ως προς το ζήτημα αυτό, τίποτε το ιδιαίτερο δεν υπάρχει στην κατάσταση της Βρετανίας. Εκεί, όπως παντού στη Δύση, το μέσο εισόδημα μειώνεται διαρκώς εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα ή και περισσότερο.

Η οικονομική αναστάτωση και οι φόβοι που προκαλεί έχουν ως αποτέλεσμα να αναδεικνύονται παντού στο προσκήνιο οι πολιτικές της ταυτότητας: «η Βρετανία στους Βρετανούς» (στην πραγματικότητα στους Άγγλους), «η Ρωσία στους Ρώσους», «η Νότια Αφρική στους Νοτιοαφρικανούς» και φυσικά, «η Αμερική (του Donald Trump) στους Αμερικανούς». Αυτό είναι η βάση της απαίτησης για τον έλεγχο ή και την εξάλειψη της μετανάστευσης. Ως φόβητρο, δεν υπάρχει τίποτα πιο εύχρηστο και κατάλληλο για χειρισμό από τη μετανάστευση. Αλλά οι πολιτικές της ταυτότητας επιδέχονται πολλαπλές χρήσεις. Δεν είναι απαραίτητο να επικεντρώνονται στο πεδίο της μετανάστευσης. Μπορούν να επικεντρωθούν και στην απόσχιση - π.χ. στη Σκωτία, στην Καταλονία, στην επαρχία Τσιάπας του Μεξικού. Ο κατάλογος είναι μακρύς. 

Τι να συμπεράνουμε από όλα αυτά τα ρεύματα και τα αντίρροπά τους; Η Brexit είναι σημαντική ως σύμπτωμα της αναταραχής, αλλά δεν είναι η ίδια αιτία αναταραχής. Η αναταραχή αυτή είναι μέρος μιας διαρθρωτικής κρίσης χαοτικού τύπου στο σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα, συνεπώς είναι αδύνατο να προβλέψουμε τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να εξελιχθεί στα επόμενα λίγα χρόνια αυτό το παγκόσμιο σενάριο. Η βραχυπρόθεσμη εξέλιξη είναι πολύ ασταθής. Δεν δίνουμε αρκετή προσοχή και σημασία στη μεσοπρόθεσμη εξέλιξη, όμως αυτή θα κρίνει και σ' αυτήν θα «ληφθεί η απόφαση» για το ποιό θα είναι το διάδοχο παγκόσμιο σύστημα (ή τα συστήματα) μακροπρόθεσμα. Και αυτή η «απόφαση» για το μακροπρόθεσμο, εξακολουθεί να εξαρτάται από το τι κάνουμε στους μεσοπρόθεσμους αγώνες.

Ο Immanuel Wallerstein δίδαξε κοινωνιολογία στα Πανεπιστήμια McGill και Binghamton (SUNY). Επικεφαλής στο Fernand Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems and Civilizations μέχρι το 2005. Διετέλεσε Directeur d' études associé στην École des Hautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι, πρόεδρος της International Sociological Association και της Gulbenkian Commission on the Restructuring of the Social Sciences, για μια νέα κατεύθυνση της κοινωνικής επιστημονικής έρευνας τα επόμενα 50 χρόνια. Senior Research Scholar στο τμήμα Κοινωνιολογίας - Πανεπιστήμιο Yale. Το 2003 έλαβε το βραβείο Career of Distinguished Scholarship Award από την American Sociological Association. Συνεχίζοντας, μεταξύ των άλλων, την ιστορική και κοινωνιολογική παράδοση που ξεκίνησε από το έργο του Fernand Braudel, στρέφει πάντα τη μεθοδολογική του προσέγγιση στη μακρά διάρκεια του χρόνου και στην ευρύτητα του γεωγραφικού και γεωοικονομικού συνόλου.

     

Ο προσωπικός του ιστότοπος

Βιβλία του Immanuel Wallerstein στα Ελληνικά και βιογραφία

Περί Brexit:

Colin Crouch

Jürgen Habermas

Jan-Werner Müller

Etienne Balibar

  

Άρθρα του Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν στον ιστότοπο Μετά την κρίση:
  

Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πεδίο πολιτικής σύγκρουσης, εσωτερικής και πλανητικής, αλλά δεν κινδυνεύει να καταρρεύσει 

     

Η Αριστερά και το Έθνος, άλυτες αμφισημίες
    

«Το κέντρο δεν αντέχει» - «Οι καλύτεροι χωρίς πεποίθηση, ενώ οι χειρότεροι / Είναι γεμάτοι από την ένταση του πάθους»
     
Η γεωπολιτική του σχίσματος στην Ουκρανία, απόκλιση ΗΠΑ και «Γαλλο-Γερμανικού άξονα»
   

Πανικός για παγκόσμιο αποπληθωρισμό