Πετώντας πέτρες στο σκοτάδι - αυταπάτες αριστερών με τεμπέλικο μυαλό. Διαπιστώσεις με αφορμή τη Brexit

του Φλορίν Ποενάρου
  
© Lefteast - Florin Poenaru: Stones in the dark. The Brexit and the Left, 11.7.2016

 

Στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου και ενώ κλιμακώνονταν οι εντάσεις μεταξύ Ρωσίας και Κίνας, ένας ακροατής ρωτά το Ράδιο Ερεβάν: «Τι συμβουλεύετε; Να πίνουμε ρωσικό τσάι ή κινέζικο τσάι;» Η απάντηση έρχεται αμέσως: το πιο συνετό είναι μην μπλεκόμαστε με τις δουλειές των μεγάλων δυνάμων. Καλύτερα να πίνουμε καφέ. Το ίδιο ακούγεται τώρα και για τις διαθέσιμες επιλογές των αριστερών σε σχέση με την Brexit. Καλύτερα να πίνουν καφέ.

Η βρετανική και η ευρωπαϊκή Αριστερά, είτε ριζοσπαστική είτε μετριοπαθής, είναι διαχωρισμένη σε διάφορες ομάδες που ακολουθούν τόσο διαφορετικές κατευθύνσεις, ώστε η απλή αντιπαράθεση Lexit [η επιχειρηματολογία με αριστερή χροιά υπέρ της εξόδου του ΗΒ από την ΕΕ] εναντίον Remain δεν μπορεί να καλύψει όλο το φάσμα των απόψεων. Στο θέμα της Brexit η Αριστερά ξεπέρασε για μια ακόμη φορά τον κακό εαυτό της, τόσο που γίνεται όλο και πιο προφανές γιατί είναι διαρκώς σε κρίση. Ο Ζίζεκ έχει πει χαριτολογώντας, ότι η ευρωπαϊκή Αριστερά δεν χάνει καμμιά ευκαιρία να χάσει μια ευκαιρία. Σ' αυτή την περίπτωση, έχασε ακόμη και την «ευκαιρία» να μείνει σιωπηλή. 

Το πρώτο σήμα ότι κάτι δεν πάει καθόλου καλά, θα έπρεπε να είχε γίνει αντιληπτό όταν αριστεροί άνθρωποι όπως ο Τάρικ Άλι (Tariq Ali) και ο Στάθης Κουβελάκης [και εδώ] πανηγύριζαν για την Brexit με τρόπο που μοιάζει πολύ με τους πανηγυρισμούς του ηγέτη του UKIP. Αν και ίσως έχουν κίνητρα διαφορετικά, η στάση τους ήταν παρόμοια: έδειξαν το μεσαίο δάχτυλο. Αλλά δεν είναι σαφές σε ποιον το έδειξαν. Ό,τι και να συμβεί μετά την Brexit, ένα πράγμα είναι σαφές: οι μόνοι που δεν θα ωφεληθούν είναι οι άνθρωποι της εργατικής τάξης, οι μετανάστες, οι φτωχοί, αυτοί που υφίστανται τις φυλετικές διακρίσεις και ούτω καθεξής.

[Ψευδαισθήσεις αριστερών με τεμπέλικο μυαλό: Ο νεοφιλελευθερισμός είναι «αλλοιώς»
Θα πρέπει να αποφεύγεται η υπερβολική δραματοποίηση της κατάστασης. Όμως η χαρά που εκφράζεται από κάποιους στην Αριστερά είναι αδικαιολόγητη. Η Brexit δεν έθεσε τέρμα στον καπιταλισμό στη Βρετανία, ούτε έβγαλε το Ηνωμένο Βασίλειο έξω από το διεθνές σύστημα των κρατών και ακόμη λιγότερο ήταν ψήφος υπέρ του κομμουνισμού. Η Brexit (πότε και πώς θα εφαρμοστεί μένει να το δούμε), δεν σημαίνει τίποτε άλλο, παρά μιαν αναπροσαρμογή στο υφιστάμενο παγκόσμιο σύστημα κρατών, χωρίς πολύ δραματικές συνέπειες γι' αυτό το σύστημα. Η πεποίθηση ότι η Brexit ανοίγει ένα νέο παράθυρο που προσφέρει ευκαιρίες για προοδευτική πολιτική, δεν βασίζεται σε κάτι συγκεκριμένο, αλλά είναι απλός ευσεβής πόθος.
Η χαρά για την Brexit συνοδεύτηκε και από άλλες εξίσου παράδοξες προσδοκίες. Κάποιοι ανέμεναν και ήλπιζαν ότι μετά την πολιτική κρίση που θα δημιουργούσε η Brexit, ένα Εργατικό Κόμμα με αριστερό προσανατολισμό θα ερχόταν στην εξουσία στο Ηνωμένο Βασίλειο υπό την ηγεσία του  Κόρμπιν (Corbyn). Όμως στην πραγματικότητα, μετά την Brexit ακολούθησε αμφισβήτηση της ηγεσίας Corbyn, πράγμα που πιθανότατα οδηγεί (κατά τη στιγμή της γραφής του παρόντος άρθρου) σε νέες εσωκομματικές εκλογές. Αντί να θέσει υποψηφιότητα για την εξουσία, ο Corbyn πρέπει τώρα να παλέψει για να σώσει τη θέση του ως ηγέτη του κόμματος. Αυτό είναι το είδος της νίκης που μπορεί να διεκδικεί μόνον μια Αριστερά που προσπαθεί διαρκώς να ηττάται. 
Οι υποστηρικτές της Lexit [βλ. παραπάνω] ισχυρίστηκαν επίσης, ότι η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ θα επιφέρει δύο σημαντικές συνέπειες: Από τη μία πλευρά, υπέθεσαν ότι αυτό ισοδυναμεί με απόσυρση του Ηνωμένου Βασιλείου από το εγχείρημα της νεοφιλελεύθερης λιτότητας της ΕΕ. Από την άλλη πλευρά, προσδοκούσαν ότι θα κατέφερε ένα θανατηφόρο χτύπημα σ΄ αυτή την ετοιμόρροπη εκδοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εδώ βλέπουμε μια μυθοποίηση που εκτείνεται σε διάφορα επίπεδα. Πρώτον, η παρατήρηση ότι η ΕΕ είναι ένα νεοφιλελεύθερο εγχείρημα έχει χάσει κάθε κριτική οξύνοια και έγινε ένα κλισέ και μια μορφή αναλυτικής τεμπελιάς. Ο Gareth Dale, σε μια εξαιρετική συνέντευξη, επέστησε την προσοχή στις ορντο-φιλελεύθερες ρίζες των πολιτικών της λιτότητας που επιβάλλει η ΕΕ υπό τον έλεγχο της Γερμανίας. Και όπως επισήμανε ο Richard Seymour, η πολιτική της λιτότητας δεν είναι συνώνυμη με το νεοφιλελευθερισμό. Στην πράξη, ούτε και η ιδέα της διατήρησης χαμηλών δημόσιων ελλειμμάτων είναι κεντρικής σημασίας για τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές.
Στην πραγματικότητα, άν τις εξετάσουμε ιστορικά, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές οδηγούν σε υψηλά ελλείμματα των κρατικών προϋπολογισμών και σε περικοπές των προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας, όχι όμως σε ένα κράτος συνολικά «λιτό» [το κατά τα θρυλούμενα «μικρότερο κράτος»]. Αυτό βέβαια, δεν κάνει την ΕΕ πιο ελκυστική ή λιγότερο νεοφιλελεύθερη (αντίθετα, η ΕΕ είναι ένα εγχείρημα στο οποίο η Αριστερά πρέπει να ασκεί έντονη κριτική), όμως η Αριστερά έχει ανάγκη από πιό πολλή αναλυτική αυστηρότητα και από λιγότερες ετοιματζίδικες προχειρότητες. 

[Η Βρετανία προήγαγε τον νεοφιλελευθερισμό στην ΕΕ. Όχι η ΕΕ στη Βρετανία]

Επίσης, η ιδέα ότι η Brexit θα επιτρέψει στο Ηνωμένο Βασίλειο να απαλλαγεί από τον νεοφιλελευθερισμό της ΕΕ είναι από μόνη της μια παραδοξότητα. Είναι εντελώς απίθανο (κάποιοι απαισιόδοξοι θα έλεγαν μάλλον αδύνατο) ότι βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο θα συμβεί σημαντική αλλαγή πορείας. Αντίθετα, η νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση και οι πολιτικές της λιτότητας θα συνεχιστούν στη χώρα αυτή με αμείωτο ρυθμό, ίσως και ακόμη πιο έντονες, ιδιαίτερα αν η Brexit οδηγήσει σε αναδιάρθρωση της συμφωνίας ΤΤΙΡ για το παγκόσμιο εμπόριο. Και κάτι πιο σημαντικό: Το Ηνωμένο Βασίλειο ανέπτυξε μια sui generis εκδοχή σκληροπυρηνικού νεοφιλελευθερισμού, πριν και ανεξάρτητα από την ΕΕ. Μήπως έχουμε ήδη ξεχάσει τον Θατσερισμό; Ή τον Τρίτο Δρόμο του Τόνι Μπλερ, ο οποίος είναι ο βασικός ένοχος που οδήγησε στην καταστροφή την ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία;
Το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ήταν ποτέ ένα αθώο θύμα του νεοφιλελευθερισμού της ΕΕ. Μάλλον, το αντίθετο συνέβη: Ήταν ένας από τους στιβαρούς πυλώνες του νεοφιλελευθερισμού και της συναίνεσης της Ουάσιγκτον εντός της ΕΕ. Ενώ απολύτως τίποτε σαφές δεν υπάρχει για το πώς θα μπορούσε η Brexit να κάνει το Ηνωμένο Βασίλειο λιγότερο νεοφιλελεύθερο, είναι αναμφισβήτητο ότι η ΕΕ έχει χάσει από τους κόλπους της έναν από τα πιο σταθερούς πυλώνες του νεοφιλελευθερισμού. Κατά ειρωνικό τρόπο, η Brexit ως αντίδοτο στον νεοφιλελευθερισμό έχει νόημα για την ΕΕ, ενώ δεν έχει για τη Βρετανία. 
Επιπλέον, φαίνεται ότι στην πράξη η Brexit θα έχει ως αποτέλεσμα μια ενίσχυση της ΕΕ και σε καμμιά περίπτωση δεν θα την σπρώξει στο γκρεμό όπως κάποιοι ήλπιζαν. Τώρα σχεδιάζουν να εμβαθύνουν την ενοποίηση και να δώσουν μεγαλύτερο ρόλο στα ευρωπαϊκά υπερκρατικά όργανα. Αυτοί οι αριστεροί που σκέφτηκαν ότι η Brexit θα προκαλέσει εξασθένηση της ΕΕ, ίσως βρούν στην πραγματικότητα μπροστά τους την προοπτική μιας ΕΕ που θα κυβερνάται όλο και περισσότερο από την γραφειοκρατία των Βρυξελλών, και με δικό της στρατό. Και πάλι, άλλη μια πύρρειος νίκη, από αυτές που μόνον η Αριστερά μπορεί να απολαμβάνει.
Πολλές από τις μυθοποιήσεις που ταλαιπωρούν μεγάλες μερίδες της Αριστεράς ως προς το θέμα της Brexit, οφείλονται στο γεγονός ότι κάποιοι εκλαμβάνουν την Brexit ως μια άλλη Grexit. Ωστόσο, όπως έγραψε ο Ετιέν Μπαλιμπάρ, η Brexit ήταν μια αντεστραμμένη Grexit. Αν υποθέσουμε ότι η Grexit είχε κάποιο νόημα στο πλαίσιο του ελληνικού προβλήματος και άν υποθέσουμε ότι θα μπορούσε όντως να απελευθερώσει τη χώρα αυτή από την μαζοχιστική τυραννία της πολιτικής της λιτότητας που ασκεί η ΕΕ (ίσως και να καταφέρει ένα μεγάλο πλήγμα στο ευρώ, τη ρίζα-αιτία αυτών των προβλημάτων), αυτό δεν ισχύει καθόλου στην περίπτωση της Brexit. Αντιθέτως! Το Ηνωμένο Βασίλειο είχε ήδη μια προνομιακή θέση στη σχέση του με την ΕΕ, δεν συμμετέχει στην ευρωζώνη όπως η Ελλάδα αλλά έχει δικό του νόμισμα, δεν πιέζεται από κράτη-δανειστές και ανήκει στον πυρήνα των χωρών του παγκόσμιου καπιταλισμού, πράγμα που του επιτρέπει πιο μεγάλα περιθώρια ελιγμών. Ακόμη και αν η Brexit προκαλέσει μια βραχυπρόθεσμη ύφεση, δεν είναι πιθανό να κακοπάθει από αυτό ο βρετανικός καπιταλισμός ως όλον. Στην πραγματικότητα, η Brexit θα μπορούσε ακόμη και να αποδειχθεί επικερδής για ορισμένους τομείς του βρετανικού καπιταλισμού. Συνακόλουθα, κανένα από τα προοδευτικά στοιχεία που θα υποτίθεται ότι θα συνόδευαν την Grexit δεν είναι παρόντα στην περίπτωση της εξόδου της Βρετανίας από την ΕΕ. Αντίθετα, η Brexit προκλήθηκε από συντηρητικές δυνάμεις, η εκστρατεία υπέρ της αφύπνισε, έδωσε δύναμη και κινητοποίησε την ενεργητικότητα των συντηρητικών και των δεξιών και το αποτέλεσμα διαμορφώθηκε με βάση την άποψη της δεξιάς.

[Η λαϊκή δυσαρέσκεια: Οι ψευδείς εξιδανικεύσεις και οι εσφαλμένες δαιμονοποιήσεις της]

Για κάποιους εντός της Αριστεράς, η ψήφος υπέρ της αποχώρησης του ΗΒ από την ΕΕ ήταν ένα πολιτικό μήνυμα που έστειλαν οι αποστερημένοι και οι ανίσχυροι, ήταν μια ψήφος διαμαρτυρίας εναντίον των ελίτ που αποκαλύπτει δυσαρέσκεια εναντίον της σημερινής κατάστασης πραγμάτων. Η Brexit, κατ' αυτούς τους αριστερούς, ήταν μια μια έκφραση απογοήτευσης και απόρριψης των νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Ωστόσο, για άλλους εντός της Αριστεράς, η Brexit δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ψήφος των αντιδραστικών, ρατσιστικών και φασιστικών μερίδων των φτωχών λαϊκών στρωμάτων. Αξίζει να σημειωθεί εδώ και πάλι, ότι ένα τμήμα της Αριστεράς μιμήθηκε την άκρα Δεξιά: Ενώ η Δεξιά έρριχνε το φταίξιμο για όλα τα δεινά στους μετανάστες και στους ξένους, η αυτοαποκαλούμενη προοδευτική και κοσμοπολίτικη Αριστερά μετέτρεψε σε αποδιοπομπαίους τράγους τις χαμηλής μόρφωσης, φτωχές και ρατσιστικές μερίδες των λευκών εργαζόμενων τάξεων της Βρετανίας. 
Είναι φανερό ότι όλες οι ψήφοι υπέρ της Brexit δεν μπορούν να καταλογισθούν στο ρατσισμό και στο φασισμό και ότι η δυσαρέσκεια του λαού είναι πραγματική. Η δαιμονοποίηση tout court [του συνόλου] όσων ψήφισαν υπέρ της Brexit ως ρατσιστών, φασιστών και στενόμυαλων, καθιστά στα μάτια αυτών των ανθρώπων την Αριστερά εξίσου ένοχη με το κοσμοπολίτικο, νεοφιλελεύθερο «κεντρώο» κατεστημένο, αυτό που κατά πρώτο λόγο τους αποστέρησε από τα κοινωνικά δικαιώματα, πράγμα που θα έχει ως μοναδικό αποτέλεσμα την ενίσχυση των ακροδεξιών αισθημάτων. 
Ωστόσο, την ίδια στιγμή, η σημασία της ψήφου υπέρ της Brexit είναι πολύ πιο διφορούμενη από όσο είναι πρόθυμη να αποδεχτεί μια άλλη μερίδα της Αριστεράς και αυτό θα έπρεπει να την αναγκάζει να είναι τουλάχιστον πιο προσεκτική. Άν και η δυσαρέσκεια του λαού είναι κάτι πραγματικό, δεν εκφράζεται πάντοτε ως προοδευτική άποψη, ούτε το αποτέλεσμά της είναι πάντα κάτι προοδευτικό. Για παράδειγμα, εκείνοι που ψήφισαν υπέρ του Χίτλερ το 1933, επίσης εξέφραζαν βαθιά αισθήματα δυσαρέσκειας, ήταν εναντίον του status quo και αντιδρούσαν στη δεινή οικονομική τους κατάσταση, όμως αυτό δεν έκανε τη χειρονομία τους πολιτικά προοδευτική ή χειραφετητική. Είναι ψευδαίσθηση να πιστεύει κανείς ότι όλα όσα πράττουν οι εργαζόμενες τάξεις είναι κατ' ανάγκη προοδευτικά ή έχουν ως κίνητρα αξίες αριστερές και να συμπεραίνει ότι η Αριστερά πρέπει να τα υποστηρίζει άκριτα. Αυτές οι κοινωνικές τάξεις δεν είναι ομοιογενείς, αλλά κατακερματισμένες σε τμήματα με αποκλίνοντα συμφέροντα και με διαφορετικές μορφές πολιτικής έκφρασης. Μερικά τμήματά τους μπορεί να είναι ρατσιστικά και φασιστικά, ενώ άλλα μπορεί να υποστηρίζουν προοδευτικές πολιτικές.
Δεν είναι μυστικό ότι μετά τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές της αποβιομηχάνισης και την συνακόλουθη αποσύνθεση της ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας, οι εργαζόμενες βιομηχανικές τάξεις της Ευρώπης, τόσο στο Δυτικό όσο και στο Ανατολικό της τμήμα, έχουν μετακινηθεί σε μεγάλο βαθμό προς τα δεξιά και έχουν γίνει πολιτική βάση για λαϊκιστικές και αντιδραστικές δυνάμεις. Βεβαίως, γι' αυτό το αποτέλεσμα ευθύνεται επίσης και η αποτυχία της Αριστεράς τα τελευταία 40 χρόνια. Όμως, το να ξεχνάμε αυτή την ιστορική στροφή, όταν αναλύουμε την εκλογική έκφραση της λαϊκής δυσαρέσκειας, είναι ένα ακόμη κολοσσιαίο λάθος. Επομένως, το να θεωρούμε κατηγορηματικά την Brexit ως μια μορφή ταξικής εξέγερσης, είναι ερμηνευτικό σφάλμα και πολύ μεγάλο πολιτικό faux pas [ολίσθημα], ειδικά άν λάβουμε υπόψη (όπως επισήμανε ο Gareth Dale) ότι η ψηφοφορία χώρισε γενικά τους ψηφοφόρους σε δύο σχεδόν ίσα μέρη. Η μόνη πραγματικά ομοιογενής ψήφος δόθηκε από τις κοσμοπολίτικες ελίτ που ζούν σε μεγάλες πόλεις και υποστήριξαν την παραμονή σην ΕΕ.

[Οι δεξιοί λαϊκιστές έχουν καταλάβει το κέντρο της πολιτικής σκηνής στην Ευρώπη] 
Ενώ οι αντιμαχόμενες βρετανικές και ευρωπαϊκές μερίδες της Αριστεράς εξακολουθούν να φιλονικούν περί την Brexit, προσπαθώντας να κερδίσουν πόντους η μία εναντίον της άλλης, ο αριθμός των ρατσιστικών και ξενοφοβικών επιθέσεων στη Βρετανία έχει αυξηθεί, σύμφωνα με τις αναφορές της αστυνομίας. Δεν θα ήταν σωστό όλα αυτά να τα χρεώσουμε στην Brexit, όμως το γεγονός ό,τι συμβαίνουν προδίδει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση: μια κατεύθυνση που δεν φαίνεται να ευνοεί την Αριστερά, ούτε τις ριζοσπαστικές, ούτε τις μετριοπαθείς εκδοχές της. Η αισιοδοξία κάποιων αριστερών, ότι η Brexit θα ανοίξει νέες πολιτικές δυνατότητες, τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ευρώπη, φαίνεται να είναι θεμελιωμένη σε αέρα κοπανιστό. Αν μη τι άλλο, στην πραγματικότητα ίσως η Brexit βάλει ένα φρένο στην προσδοκώμενη αναβίωση κάποιων εναλλακτικών αριστερών δυνάμεων στην Ευρώπη, όπως φαίνεται ήδη να δείχνουν και τα ισχνά αποτελέσματα του Podemos στις πρόσφατες ισπανικές εκλογές.
Το κέντρο της πολιτικής σκηνής σήμερα στην Ευρώπη δεν είναι κατειλημμένο από αριστερές δυνάμεις που ετοιμάζονται να καταλάβουν την κρατική εξουσία, αλλά από λαϊκιστές που δίνουν συγχαρητήρια στον εαυτό τους και είναι έτοιμοι να ενισχύσουν και να χρησιμοποιήσουν για δικό τους όφελος τους φόβους και την αναταραχή που δημιουργεί η Brexit. Εκτός αυτού, η Brexit προκάλεσε και προκαλεί ακόμη περισσότερες διαιρέσεις μέσα στην ήδη διαιρεμένη ευρωπαϊκή Αριστερά, τόσο πριν, όσο και περισσότερο μετά την ψηφοφορία και δεν υπάρχει ούτε ένα παράδειγμα αριστερής πολιτικής δύναμης που ωφελείται από αυτά τα γεγονότα.
Ο Αντόνιο Γκράμσι έγραψε κάποτε γι' αυτούς που ρίχνουν πέτρες μέσα στο σκοτάδι, εννοώντας ότι είναι βλακεία να χρησιμοποιείς πολύτιμη πολιτική ενέργεια εναντίον απροσδιόριστων στόχων ή σε αγώνες άγονους και ασυνεπείς. Με την ευκαιρία της Brexit, μερικοί εντός της βρετανικής και ευρωπαϊκής Αριστεράς έκαναν κάτι ακόμη χειρότερο: και πέταξαν πέτρες στο σκοτάδι, και έσπασαν τα τζάμια μερικών παραθύρων, χωρίς λόγο και χωρίς δικό τους όφελος. Για να διορθωθεί αυτό το λάθος, δεν ωφελεί τώρα να κάνουν τον ουδέτερο και αδιάφορο τρίτο και «να παραγγέλνουν καφέ» αντί να μπουν στον κόπο να επιλέξουν το ένα ή το άλλο «τσάι».
  
[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση]

O Florin Poenaru, από την Ρουμανία, είναι διδακτορικός σπουδαστής και ερευνητής στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Κεντρικής Ευρώπης (Βουδαπέστη).

Συμμετέχει στη ρουμανική CriticAtac και αρθρογραφεί στην (αγγλόγλωσση) ηλεκτρονική επιθεώρηση LeftEast

   

  

Λαϊκισμός ελληνικού τύπου και οι ιδέες ΠΑΣΟΚ. Πόσο παγερά αδιάφορος να μένει κανείς;
  
Helmut Dubiel: Λαϊκισμός στη σύγχρονη δημοκρατία. Η ώρα του γητευτή με το μαγικό αυλό
   
Jan-Werner Müller: Αντιπροσωπευτική δημοκρατία στη μεταπολεμική Ευρώπη & λαϊκισμός ως «σκιά» της

   
  

Περί Brexit:

Colin Crouch

Jürgen Habermas

Jan-Werner Müller

Etienne Balibar

Immanuel Wallerstein

  

Ο νεοφιλελευθερισμός και η ιστορία του - εδώ στο Νότο 
  

Γυρίζοντας τον Κέυνς ανάποδα: Η κραιπάλη στην άνοδο και η λιτότητα στην πτώση - Το πολιτικό «κεφάλαιο» Καραμανλή του Νεότερου