Φιλελευθερισμός, λαϊκισμός, αλληλεγγύη και οι νέες προκλήσεις. Συζήτηση στο Γκντανσκ της «Αλληλεγγύης»

συζητούν οι Ντέιβιντ Έιμπραμ, Κλάους Όφφε, Σουάβομιρ Σερακόφσκι

© Res Publica Nowa Special Edition «Mobilizing for the Commons» 2016 (Βαρσοβία) / Eurozine - David Abraham, Claus Offe, Slawomir Sierakowski : Liberalism, populism and the challenges of post-transformation in eastern Europe and beyond, 16.12.2016  → pdf

Η προσφυγική κρίση έγινε αφορμή για μια αλλαγή στην πολιτική. Την απομακρύνει από την ηθική των τελικών σκοπών και την προσανατολίζει σε μια ηθική της ευθύνης. Τίθεται το εξής ερώτημα: Ποιό είναι το «εμείς» στο οποίο οφείλουμε αλληλεγγύη; Αυτό το ερώτημα επανεμφανίζεται με διαφορετικό τρόπο σε σύγκριση με το πρόσφατο παρελθόν. Συνδέεται τώρα με προ-πολιτικές ιδέες, όπως είναι η εθνοτική ένταξη του ατόμου και ο εθνικός πολιτισμός. 
Στο 10ο Συνέδριο για την Αλληλεγγύη, που έλαβε χώρα στα πλαίσια της 27ης Ευρωπαϊκής Συνάντησης Περιοδικών για τον Πολιτισμό στο Γκντανσκ της Πολωνίας (4-6 Νοεμβρίου 2016), ο Ντέιβιντ Έιμπραμ, ο Κλάους Όφφε και ο Σουάβομιρ Σερακόφσκι συζήτησαν για την άνοδο του δεξιού λαϊκισμού στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
 

David Abraham: Αυτούς τους μήνες, από τότε που η Άνγκελα Μέρκελ έγινε το πρόσωπο του περιοδικού Time για το έτος 2015, είδαμε μια στροφή δική της και ευρύτερα εντός της γερμανικής πολιτικής τάξης προς την ηθική της ευθύνης, η οποία αναγνωρίζει κάποιου είδους διεθνή νομική ευθύνη για την υποστήριξη των προσφύγων, ωστόσο ιεραρχεί ως πρώτο ζήτημα τις επιπτώσεις στην κοινωνία που δέχεται ένα εκατομμύριο ξένους, τις επιπτώσεις στις κοινωνίες καταγωγής των προσφύγων και στις ενδιάμεσες χώρες διέλευσης, καθώς και τα δημιουργούμενα κίνητρα για μελλοντικούς πρόσφυγες και μετανάστες.  Χωρίς αμφιβολία, αυτοί οι υπολογισμοί πρόκειται να στενέψουν τον κύκλο του «εμείς» και θα μας απομακρύνουν από το ενδιαφέρον για παγκόσμια δικαιοσύνη, το οποίο στην προηγούμενη γενιά βρισκόταν στο επίκεντρο της φιλελεύθερης σκέψης. Θα μας επαναφέρουν σε μια πιο ιστορική αντίληψη του «εμείς»· η λέξη «ιστορική» είναι βέβαια ένας από τους πιο ευγενικούς τρόπους για να το θέσουμε. 

Από αριστερά: David Abraham, Slawomir Sierakowski, Claus Offe. Φωτ.: Nadine Blanchard

Αυτές είναι οι ανησυχίες του πολιτικού κέντρου. Στη Δεξιά έχουμε δει μια πολύ λιγότερο ελκυστική κατάσταση. Η Φράουκε Πέτρυ (Frauke Petry) του κόμματος AfD πανηγύρισε την εκλογική επιτυχία της λέγοντας ότι είναι καιρός να γίνει επανεκτίμηση της λέξης völkisch, την οποία ο ναζισμός οδήγησε σε πλήρη ανυποληψία και όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι φορέας μιας πολύ εθνοτικής-εθνικιστικής αντίληψη περί λαού. Είδαμε την επιστροφή και άλλων λέξεων, οι οποίες είχαν για πολύ καιρό είχαν μάλλον εξοριστεί στο περιθώριο: Leitkultur [κυρίαρχος - οδηγητικός πνευματικός πολιτισμός] είναι ένας προφανής όρος αντί να μιλάμε για συντηρητικό πρόγραμμα, Zusammengehörigkeitsgefühl, ή η αίσθηση του συνανήκειν, μια έννοια που ανέπτυξε ο Μαξ Βέμπερ (Weber) εντός ενός θεωρητικού πλαισίου βαθιά κονστρουκτιβιστικού, η οποία όμως μετά συνδέθηκε πιο στενά με το είδος του εθνικισμού που οδηγεί στον πόλεμο. Και φιλελεύθεροι στοχαστές είχαν πρόσφατα αδυναμία να απαντήσουν σε μια ερώτηση σχετική με κάποιον που γεννήθηκε στο Μεξικό, σε δέκα μίλια απόσταση από τα σύνορα των ΗΠΑ: ποιά δικαιολογία θα μπορούσε να υπάρξει για να του απαγορευτεί να απολαμβάνει τα οφέλη που προσφέρουν οι Ηνωμένες Πολιτείες; Η έννοια του έθνους-κράτους ως φορέα κοινωνικής δικαιοσύνης είχε υποχωρήσει. Τώρα επιστρέφει και παίρνει την εκδίκησή της.

Η μεταναστευτική κρίση ανέδειξε το δύσκολο θέμα των ιστορικών κοινοτήτων. Όταν προσπαθούμε να διαχωρίσουμε τις διαφορετικές σημασίες που παίρνει ο όρος αυτός, συναντάμε αντιλήψεις που μας κάνουν να αισθανόμαστε λιγότερο άνετα ως φιλελεύθεροι. Συγκεκριμένα, προ-πολιτικά πράγματα, όπως η εθνικότητα υπό την έννοια της εθνοτικής καταγωγής (ethnicity), όπως η Leitkultur, όπως οι έντονες κοινές εμπειρίες που εξαφανίζονται σιγά-σιγά από την κοινωνία μαζί με τους μεγάλους βιομηχανικούς χώρους εργασίας, οι οποίοι ήταν από μόνοι τους ένα είδος κοινωνικού χωνευτηρίου [μετέτρεπε τους εργαζόμενους σε ένα κράμα, ανεξαρτήτως της εθνοτικής καταγωγής τους]. Αντί του τελευταίου, έχουμε αναπτυγμένες κοινωνίες στις οποίες αποτιμάται τώρα ως φιλελεύθερη αρχή η διαφορετικότητα. Όμως τώρα, αυτό επιστρέφει με έναν τρόπο που μας τρομάζει σαν φάντασμα, καθώς τα επίπεδα κοινωνικής αλληλεγγύης που συνέβαλαν άλλοτε στο να διατηρείται το κράτος πρόνοιας φαίνονται τώρα να δοκιμάζονται επίπονα. Οι δεσμοί της κοινής ιθαγένειας φαίνονται να εξασθενούν σε πολλές πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Πολλά στοιχεία που έρχονται από δεξιούς, κεντρώους και αριστερούς κοινωνιολόγους, φαίνεται να κάνουν αρκετά πειστικό το εξής επιχείρημα: ότι η προθυμία να μοιραζόμαστε πράγματα απο κοινού, μειώνεται σε τόπους  υποδοχής μεταναστών στους οποίους δεν δίνεται έμφαση στην ενσωμάτωσή τους. Κατά κάποιο τρόπο, το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε για τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ευκολότερο, δεδομένου ότι το καθεστώς του κράτους πρόνοιας που έχουμε είναι πολύ πιο αδύναμο. Η ευρωπαϊκή πραγματικότητα, στην οποία απαιτείται να μοιράζονται περισσότερα πράγματα από κοινού, είναι πιο ευπαθής σ' αυτές τις εξελίξεις. Βλέπουμε λαϊκίστικη εχθρότητα που βασίζεται σε ένα «προνόμιο της εθνικότητας», από το οποίο δεν είναι διατεθειμένοι να παραιτηθούν οι άνθρωποι που ανήκουν στο έθνος από το οποίο προκύπτει το όνομα της χώρας (titular nations). Αυτή η άλλη πτυχή που αναδείχτηκε με τη μεταναστευτική κρίση, είναι κάτι που πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη, αν θέλουμε να δώσουμε μάχες για να μην αποσυντεθεί η κοινωνική αλληλεγγύη, από την οποία τράφηκε το κράτος πρόνοιας και την οποία βοήθησε να ενισχυθεί. Η στάση της φιλελεύθερης Αριστεράς που αφορά την ενσωμάτωση και τη μετανάστευση χρειάζεται κάποιες αναθεωρήσεις.

 

[Αλληλεγγύη με ποιούς; Και σε ποιούς την οφείλουμε;]

Claus Offe: Θα ξεκινήσω με το ζήτημα της αλληλεγγύης· δηλαδή για την αλληλεγγύη ως fraternité, αδελφοσύνη, την μετάφραση που έδωσε η Ούλρικε Γκερό (Ulrike Guérot) στην εισήγησή της στο συνέδριο τούτο [Mobilizing for the Commons: The Solidarity of Europeans - βλ. το video της ομιλίας της στο τέλος τούτης της δημοσίευσης], ή, με άλλα λόγια, ως κανονιστική εντολή που πρέπει να συμμεριζόμαστε. Να τη συμμεριζόμαστε με ποιούς; Με τα μέλη της οικογένειάς μας (αυτό λέει η μεταφορική έκφραση αδελφοσύνη: να συμμεριζόμαστε με τους αδελφούς και τις αδελφές μας). Το έθνος είναι ανάλογο με την οικογένεια· οι δύο αυτοί θεσμοί είναι οι μόνοι που διαρκούν για πάντα. Αυτό είναι το μοντέλο των μελών μιας κοινότητας, τα οποία δεσμεύονται μεταξύ τους να συμμερίζονται κάποια πράγματα.

Ωστόσο, ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία η συλλογικότητα δεν είναι δεδομένη αλλά αμφισβητείται. Με ποιούς, υποτίθεται, θα μοιραζόμαστε μαζί κάποια πράγματα; Στις κοινωνίες μας έχουμε ένα ολόκληρο σύνολο από ταυτότητες ή ομάδες αναφοράς, με τις οποίες ίσως θα θέλαμε να συμμεριστούμε κάποια πράγματα ή θα αρνούμασταν να συμμεριστούμε. Η συμμετοχή είναι προαιρετική και, ανάλογα με την ομάδα αναφοράς που επιλέγουμε να επικαλούμαστε και να ακολουθούμε, αλλάζουν και τα ενδιαφέροντα ή συμφέροντα που επιδιώκουμε να ικανοποιούμε. Κατά κάποιο τρόπο, όλοι είμαστε πολλαπλές προσωπικότητες. Καθένας από μας αποτελείται από τα τέσσερα άτομα τουλάχιστον που διέκρινε κάποτε ο Ρόμπερτ Ράιχ (Robert Reich). Δηλαδή, είμαστε ταυτόχρονα εργαζόμενοι, καταναλωτές, αποταμιευτές (ή επενδυτές) και πολίτες. Ανάλογα με τη ομάδα αναφοράς που επιλέξαμε προς στιγμήν, τα ενδιαφέροντα και συμφέροντά μας μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά και δεν υπάρχει σαφής ιεράρχηση του τι έρχεται πρώτο και τι είναι λιγότερο σημαντικό. Μπορούμε επίσης να πούμε ότι ανήκουμε σε μια συγκεκριμένη γενιά, είμαστε γονείς ή δεν είμαστε γονείς· υπάρχουν πολλές άλλες ταυτότητες στη διαθεσή μας για να επιλέξουμε και να φερόμαστε αλληλέγγυα ανάλογα με αυτή την επιλογή. 

Αυτή η αβεβαιότητα που έχει να κάνει με το ποιά συλλογικότητα είναι σημαντική, είναι κάτι που προκαλεί σύγχυση και συχνά πανικό. Το φιλελεύθερο μοντέλο του ατόμου είναι η ευθύνη για τον εαυτό μας· ο,τιδήποτε γίνομαι, οφείλεται σε δική μου προσπάθεια, στις δυνάμεις μου ή στις αδυναμίες μου. Πρέπει να είμαι υπεύθυνος για τον εαυτό μου και θεωρούμαι ότι φέρω την ευθύνη για τον εαυτό μου. Ωστόσο, στο ερώτημα ποιος είναι ο ισχυρότερος προγνωστικός δείκτης για το ποιό θα είναι το εισόδημα όλης της ζωής ενός ατόμου, η απάντηση είναι το πού γεννήθηκε. Προφανώς αυτό είναι μια μεταβλητή που προσδιορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, για την οποία κανείς δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος. Παρομοίως, η έννοια του καλώς ζην ή της ευημερίας [υπό την γενική της έννοια] εύλογα είναι απο-ατομικευμένη. Συνήθως η ευημερία ενός ατόμου θεωρείται εξαρτημένη μεταβλητή που εξαρτάται από το εισόδημά του. Δεν είναι έτσι. Πολλές πτυχές της ευημερίας μας υπό την γενική της έννοια προκύπτουν ως αποτέλεσμα συνθηκών για τις οποίες δεν φέρουμε ευθύνη· αυτές οι συνθήκες περιλαμβάνουν την κοινωνική ασφάλιση, την ασφάλεια των πολιτικών συνθηκών, τις υποδομές. Η παραπλανητική πρακτική που μετρά την ευημερία ενός ατόμου υπό το πρίσμα των εισοδημάτων του και μόνον πρέπει να ξεπεραστεί. Το καλώς ζην σε ελάχιστο βαθμό είναι συμ-παραγωγή του ατόμου. Υπάρχουν πολλές προϋποθέσεις και συνθήκες τις οποίες δεν έχουμε δημιουργήσει εμείς οι ίδιοι, αλλά από τις οποίες επωφελούμαστε, όπως είναι το κράτος πρόνοιας. 
Έτσι, με δεδομένο αυτό το σύνολο ταυτοτήτων και ομάδων αναφοράς, γίνεται κυρίαρχη στη ζωή η επίμονη αναζήτηση μιας βεβαιότητας: Ποιοι είμαστε; Η πιο πρωτόγονη και στοιχειώδης απάντηση, ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής που ξεχωρίζει τόσο στη σημερινή πολιτική και στα πολιτικά κινήματα, είναι η εθνοτική μας ένταξη. Η αποδιοργάνωση των ταυτοτήτων οδηγεί σε οπισθοδρόμηση στη φαινομενικά μοναδική ασφαλή θέση, στην εθνοτική ταυτότητα, πράγμα που τροφοφοτεί σήμερα τα δεξιά λαϊκιστικά κινήματα και την πολιτική τους. Αυτά τα κινήματα και η πολιτική τους έχουν εξαιρετικά έντονες τάσεις αποκλειστικότητας (exclusivist). Η αλληλεγγύη γίνεται πράξη μεταξύ ανθρώπων που συμμερίζονται την ίδια εθνοτική ταυτότητα και αποκλείεται για όλους τους άλλους. 

Το πρόβλημα είναι, ποια είναι η σωστή συλλογικότητα; Μια πρώτη ατελής απάντηση που θέλω να συζητήσουμε εν συντομία εδώ, είναι η εξής: θα πρέπει να ξεχάσουμε τις παραδοσιακές ταυτότητες. Για να απαντηθεί το ερώτημα με τρόπο οιονεί-λειτουργιστικό (functionalist), μπορώ να πω ότι η κοινότητα αναφοράς που μοιραζόμαστε όλοι και της οφείλουμε αλληλεγγύη, περιλαμβάνει όλους εκείνους που εξαρτώνται από εμάς και όλους εκείνους από τους οποίους εξαρτώμαστε εμείς. Πρόκειται μάλλον για αλληλεξάρτηση και όχι για μια δεδομένη ταυτότητα. Η αρχή που ισχύει γι' αυτές τις κοινότητες είναι η εξής: Το δικό σας καλώς ζην φέρνει και εμένα σε καλύτερη κατάσταση, συνεπώς έχω ορθολογικούς λόγους για να συνεισφέρω και εγώ στην ευημερία σας. 
Αυτό που στο παρελθόν γινόταν πράξη μέσω του σοσιαλδημοκρατικού και, υπό μια ευρύτερη έννοια, επίσης του χριστιανοδημοκρατικού κράτους πρόνοιας, τώρα, σύμφωνα με την προπαγάνδα και τις προτάσεις της λαϊκίστικης Δεξιάς, πρέπει για να επιτευχθεί όχι μέσω της κρατικής ισχύος, αλλά μέσω των κρατικών συνόρων. Αυτοί βλέπουν τα κρατικά σύνορα ως ένα προστατευτικό όργανο εναντίον της εισροής διάφορων πραγμάτων: ξένων αγαθών, ξένων θεών, ξένων ανθρώπων, ξένων επενδύσεων, ξένων επιρροών ή εξουσιών και ξένων πληροφοριών. Πρέπει να εμποδίζεται η είσοδος όλων αυτών των πραγμάτων με την ενίσχυση των συνόρων, με την ανέγερση φραχτών, με την στέρεη συγκρότηση μιας συλλογικής ταυτότητας και αλληλεγγύης οχυρωμένης και προστατευμένης έναντι όσων για την ταυτότητα αυτή είναι «ξένο σώμα». Ίσως ακούγεται καλό προς στιγμήν, όμως έχουμε ήδη ξεπεράσει το κρίσμο σημείο, πέρα από το οποίο η οπισθοχώρηση σε μια εθνοτικού τύπου εθνική ταυτότητα [δηλαδή με βάση την εθνοτική καταγωγή και όχι την πολιτική - συνταγματική ένταξη του ατόμου σε ένα εθνικό κράτος], σε καμία περίπτωση δεν φαίνεται ευοίωνη σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, διότι τα έθνη εντός της ΕΕ, αλλά και πέρα ​​από αυτήν, δεν είναι πιά ανεξάρτητα μεταξύ τους. Είναι αλληλοεξαρτώμενα. 

 

[Οι εθνοτικές-ιστορικές πραγματικότητες είναι κάτι το υπαρκτό και δεν μπορούμε να τις αγνοούμε]

Slawomir Sierakowski: Τι είναι τόσο ανθεκτικό στον εθνικισμό, πράγμα που σημαίνει ότι αυτός δεν έχει περάσει από μια μετα-ιδεολογική στροφή, όπως όλες οι άλλες ιδεολογίες; Όλες οι άλλες ιδεολογίες, οποιαδήποτε άλλη ιδέα, υπάρχει μόνον σε μια μορφή μετα-ιδεολογική. Επικρατεί μια «μεταμοντέρνα απόσταση». Σήμερα, στη Δύση, δεν είναι εύκολο να είσαι φανατικός. Κοιτάξτε τον Τραμπ. Ο Τραμπ δεν έχει ως κίνητρο την ιδεολογία και αυτός είναι ο λόγος που μπορεί κάλλιστα να δημιουργεί ανησυχία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όχι όμως ένα ριζοσπαστικό κοινωνικό κίνημα εναντίον του. Όμως ο εθνικισμός εξακολουθεί να υπάρχει με εκείνη την [έντονα ιδεολογική] μορφή παλαιάς σχολής. Υποθέτω ότι συμφωνείτε μαζί μου· ποιός όμως είναι ο λόγος;

 

David Abraham: Πιθανώς είναι αλήθεια, κατά τη γνώμη μου, ότι ο εθνικισμός εθνοτικού τύπου είναι ένα είδος αταβιστικής οπισθοδρόμησης, η οποία πάντα μπορεί να συμβεί. Η ταυτότητα (identity) δεν είναι κάτι που μπορώ να επιλέξω τυχαία όπως εγώ θέλω. Δεν μπορώ να επιλέξω σε τυχαία βάση να είμαι άνδρας, Αμερικανός ή επενδυτής. Υπάρχουν κοινωνικές συνθήκες που κάνουν κάποια πράγματα δυνατά και άλλα πράγματα αδύνατα. Το γεγονός είναι ότι ζούμε σε εθνοτικές-ιστορικές κοινότητες, οι οποίες δεν είναι καθαρά εφευρημένες· δημιουργήθηκαν ως πολιτικές οντότητες, αλλά η εθνοτική-ιστορική πραγματικότητα είναι κάτι το υπαρκτό και μου φαίνεται ότι δεν μπορούμε να το αγνοούμε. Και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι μετανάστες θα διαμορφώσουν το μέλλον της χώρας· ωστόσο αυτοί, μεταναστεύοντας, επιβιβάζονται σε ένα σκάφος που έχει ήδη έρθει από κάπου και ταξιδεύει εδώ και πολύ χρόνο. Οι μετανάστες μπορούν να βοηθήσουν στο να προσδιοριστεί προς τα πού θα πλεύσει το σκάφος στο μέλλον. Αυτή η μελλοντική διαδρομή είναι ενδεχομενική και ανοικτή ιστορική σύνθεση, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι είναι μια ιστορική σύνθεση. Η κοινωνική τάξη ήταν μια πολύ χρήσιμη σύνθεση με οικουμενικές αξιώσεις, όπως επίσης ήταν ο συνταγματικός πατριωτισμός, και αυτά ήταν συμβατά με τον οικουμενικό, καθολικό εργαζόμενο, ο οποίος, άλλοτε, εκπροσωπούσε όλο και περισσότερο τη συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας. Όμως, αν βλέπουμε ότι η Σοσιαλδημοκρατία ζει το λυκόφως της, θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη και το λυκόφως αυτών των οικουμενικών ταυτοτήτων που την συνόδευαν και να δουλέψουμε με πράγματα που δεν είναι απλώς αταβιστικά, αλλά συνυπήρχαν.

 

Claus Offe: Πρέπει να ερμηνεύσουμε γιατί το εθνοτικό στοιχείο είναι τόσο κυρίαρχο ως κατηγορία της συλλογικής δράσης και της αρνητικής συλλογικής δράσης (δηλαδή, της συλλογικής δράσης εναντίον ή προς ζημία αυτών που θεωρούνται «ξένο σώμα»). Έχουμε μια επιλογή. Μπορούμε να ενεργούμε ως πολίτες και όχι ως μέλη μιας εθνοτικά καθορισμένης κοινότητας. Μπορούμε να ενεργούμε ως εργαζόμενοι, μολονότι ακούσαμε σήμερα το πρωί ότι μόνον το 15 % των ανθρώπων στη Βρετανία θεωρούν τους εαυτούς τους ως μέλη της εργατικής τάξης. Έτσι, υπάρχει μια βαθιά σύγχυση και συχνά πανικός, σχετικά με το τι εννοούμε με τον όρο «εμείς». Τίποτε δεν είναι δεδομένο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, άνθρωποι σαν κι εμάς, μας περιγράφουν ως Ευρωπαίους μάλλον και όχι ως μέλη ενός έθνους-κράτους μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επίσης, το να είναι κανείς μετανάστης είναι ένα παροδικό φαινόμενο και είναι μόνον θέμα χρόνου το πότε αυτός και η κοινωνία υποδοχής θα αρχίσουν να αισθάνονται ότι αυτός είναι ήδη μέρος της κοινωνίας υποδοχής. Πρέπει να βρούμε μια εξήγηση γιατί η κατηγορία του μετανάστη, η οποία είναι τόσο exclusivist, επικίνδυνη και συγκρουσιακή, έχει γίνει τόσο κυρίαρχη και τι μπορούμε να κάνουμε για να μη γίνει ακόμη πιο κυρίαρχη.

 

[Μαζί με τους μεγάλους κοινούς χώρους εργασίας και το εργατικό κίνημα, χάνεται η αλληλεγγύη και η κοινωνική ενσωμάτωση]

Slawomir Sierakowski: Oι ψηφοφόροι εκλέγουν πολιτικούς σαν τον Τραμπ, επειδή παύουν να νοιώθουν οικειότητα, να αισθάνονται μέρη μιας ομοιογενούς κοινωνίας, η οποία κάποτε τους πρόσφερε ορισμένες βεβαιότητες.

David Abraham:  

Η κρίση ωθεί τους ανθρώπους στο να θέλουν να κάνουν πιό σαφή τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ του εντός και του εκτός. Η κρίση μας οδηγεί να ωθούμε κάποιον ή πολλά άτομα έξω. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνον στην Ευρώπη· στις Ηνωμένες Πολιτείες, μολονότι ήταν πάντα χώρα μεταναστών, το αντι-μεταναστευτικό αίσθημα σίγουρα καταγράφει ανόδους και καθόδους μέσα στο χρόνο, οι οποίες αντιστοιχούν με τις κυκλικές ανοδικές και καθοδικές κινήσεις της οικονομίας. Δεν θα δώσω έμφαση εδώ τόσο πολύ στη μετανάστευση, όσο στην ενσωμάτωση. Παλαιότερα, βάζαμε τους μετανάστες να εργάζονται στα ορυχεία και στα χαλυβουργεία και η διαδικασία της ενσωμάτωσής τους πραγματοποιούνταν σε πεδία γύρω από το εργατικό κίνημα, γύρω από την πορεία της ομογενοποίησης που τους μετέτρεπε σε πολίτες. Σήμερα αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο. Η Μέρκελ γρήγορα συνειδητοποίησε ότι οι περισσότεροι νεοφερμένοι είναι ξεριζωμένοι αγρότες, που δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα της έλλειψης εργατικού δυναμικού στη Γερμανία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τέτοια ζητήματα τα λύνει η ίδια η «αγορά». 

 

Slawomir Sierakowski: Η πορεία προς την Brexit ξεκίνησε όταν ήρθαν μετανάστες που δεν δημιουργούν ξεχωριστούς κοινωνικούς θύλακες, όπως έκαναν συνήθως οι Πακιστανοί και οι Ινδοί. Ήρθαν Πολωνοί και βρίσκονται παντού. Ίσως αυτό είναι ένα ζήτημα ομοιογένειας. Ίσως κάναμε λάθος, όταν σκεφτόμασταν ότι προηγουμένως υπήρχε ένα είδος κοινωνίας μεταναστών.

 

[Η οικοδόμηση κατάλληλων θεσμών με δημοκρατική νομιμοποίηση διευρύνει την αλληλεγγύη]

Claus Offe: Μπορούμε να ξεπεράσουμε τα επικίνδυνα και καταστροφικά κινήματα με βάση την εθνοτική ταυτότητα, οικοδομώντας τους κατάλληλους θεσμούς και θεσμικά όργανα. Το έθνος-κράτος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για την προθυμία των ανθρώπων να πληρώνουν φόρους. Στη Γερμανία πρόθυμα δεχόμαστε να επιδοτούμε τους Βαυαρούς γαλακτοπαραγωγούς μέσω των φόρων που πληρώνουμε ή μέσω υψηλότερων τιμών. Γνωρίζουμε ότι αυτοί οι αγρότες είναι λίγο ή πολύ μέρος της κοινότητάς μας, τους ξέρουμε και έχουμε επισκεφθεί τα βουστάσια και τα αγροκτήματά τους. Αλλά όταν πρόκειται για Ισπανούς ελαιοκαλλιεργητές, το αίσθημα της αλληλεγγύης ή η προθυμία να μοιραστούμε πράγματα μαζί τους είναι πολύ μειωμένη. Ωστόσο, αν είχαμε έναν Ευρωπαίο υπουργό Οικονομικών, εξοπλισμένο με νομιμοποιημένες εξουσίες επιβολής φόρων σε Κοινοτική κλίμακα, τότε ο γνωστικός και συνειδησιακός ορίζοντας των ανθρώπων που ωφελούνται από τα οικονομικά μέσα που δημιουργούνται μέσω αυτής τη φορολόγησης και που πληρώνουν αυτούς τους φόρους, θα ήταν εντελώς διαφορετικός. Έτσι, όλο αυτό εξαρτάται πιό πολύ από το πώς είναι ρυθμισμένο  το θεσμικό πλαίσιο, παρά από την ιστορία και από την βαθιά ριζωμένη αίσθηση του συνυπάρχειν και του συνανήκειν. Αυτή η ρύθμιση έχει ευελιξία· επίσης, η «ομάδα αναφοράς» μπορεί να επεκταθεί και πέρα ​​από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο, αυτό μπορεί να αγνοηθεί από τους πολίτες, σε περίπτωση που απουσιάζουν οι θεσμοί και θεσμικά όργανα που ρυθμίζουν την κατανάλωσή μας υπό το πρίσμα των επιπτώσεών της στον μακροπρόθεσμο ορίζοντα και στη μεγάλη γεωγραφική κλίμακα (όταν, λόγου χάρη, τίθεται επί τάπητος η σχέση μεταξύ της κατανάλωσης στη Δύση αγαθών που παράγονται από το βαμβάκι αφενός, και της διάβρωσης του εδάφους στο Ουζμπεκιστάν αφετέρου). Αυτά είναι πράγματα που μας κάνουν να αποτυγχάνουμε στο καθήκον μας να επιδεικνύουμε αλληλεγγύη έναντι των ανθρώπων που πλήττονται από τις αρνητικές «εξωτερικότητες» μας [δηλαδή από αρνητικές επιπτώσεις της δραστηριότητάς μας, τις οποίες δεν υπολογίζουμε στο κόστος των προϊόντων ή υπηρεσιών που παράγουμε, αλλά τις «εξάγουμε» και  επηρεάζουν αρνητικά άλλους, που βρίσκονται εκτός της δικής μας μονάδας αναφοράς, ως «παράπλευρες ζημίες»]. Έτσι, όλα είναι πιό πολύ ζήτημα οικοδόμησης θεσμών, παρά παραδοσιακών ταυτοτήτων.  

David Abraham: Είναι επίσης ζήτημα εξασφάλισης δημοκρατικής νομιμοποίησης γι' αυτά τα θεσμικά όργανα, πράγμα που μέχρι στιγμής έχει αποδειχθεί πρόβλημα μάλλον σημαντικό.

  

[Τον δεξιό λαϊκισμό τον παράγει ένα μίγμα των πολιτισμικών «πολέμων» αφενός, της επισφάλειας και των ζημιών από τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης αφετέρου]

Slawomir Sierakowski: Στην Πολωνία είχαμε δύο σχολές για ό,τι αφορά την εξήγηση του λαϊκισμού. Στην Αριστερά, σκεφτόμασταν ότι η άνοδος του λαϊκισμού συνδέεται με το κόστος που προκαλεί ο νεοφιλελευθερισμός. Οι περισσότερο κεντρώοι ερμήνευαν τον δεξιό λαϊκισμό ως απλά εθνικιστικό, σύμφωνα με ό,τι θεωρούνταν ένα είδος εθνικισμού «γενετικής» φύσης [κοινωνική και πολιτισμική κληρονομιά παλιότερων εθνικισμών]. Πολλοί άνθρωποι είναι τώρα λίγο πεπεισμένοι από τα επιχειρήματα που βασίζονται απλά και μόνον σε διαρθρωτικούς οικονομικούς λόγους. Ωστόσο, έστω και άν η Δύση δεν είναι έτοιμη να καταρρεύσει αμέσως, αυτοί οι διαρθρωτικοί λόγοι είναι εδώ και θα μείνουν μαζί μας. Εδώ και χρόνια ξέρουμε πολύ καλά ότι η ανισότητα αυξάνει, ξέρουμε και τα συνακόλουθα προβλήματα, όμως δεν κάνουμε τίποτε γι' αυτό. Πώς λοιπόν να εξηγήσουμε την άνοδο του λαϊκισμού το 2016 στη Δύση;

Claus Offe: Υπάρχει μεγάλη συζήτηση για το αν ο δεξιός λαϊκισμός είναι κατάλοιπο των πολιτισμικών «πολέμων» ή αποτέλεσμα της οικονομικής επισφάλειας και των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης. Είναι οι δεξιοί λαϊκιστές χαμένοι της παγκοσμιοποίησης; Τα αποδεικτικά στοιχεία που έχω υπόψη μου τον τελευταίο χρόνο είναι αρνητικά. Είναι ένα μίγμα των πολιτισμικών «πολέμων» αφενός, της επισφάλειας και των ζημιών από τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης αφετέρου. Μπορούμε επίσης να πούμε ότι είναι συνέπεια της εξαφάνισης του κράτους πρόνοιας και της Σοσιαλδημοκρατίας. Δεν έχουμε ακόμη στη διάθεσή μας μια πλήρη ανάλυση του φαινομένου, αλλά αυτό που ξέρουμε είναι ότι αλλάζει όχι μόνο τις κοινωνίες, τα κομματικά τους συστήματα, τους τρόπους εκπροσώπησής τους, τον πολιτισμό της δημόσιας σφαίρας τους και την υλοποίηση των ατομικών δικαιωμάτων της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά επίσης και τις διεθνείς σχέσεις, με πολύ σοβαρό τρόπο, με επικίνδυνες και καταστροφικές συνέπειες.

Συμπέρασμα:

Ένα χρόνο μετά την έναρξη της μεταναστευτικής κρίσης, η πολιτική μετατοπίζεται από την ηθική των τελικών σκοπών προς την ηθική της ευθύνης. Το ερώτημα ποιό είναι το «εμείς» στο οποίο οφείλουμε αλληλεγγύη, επανεμφανίστηκε με τη μορφή προ-πολιτικών ιδεών, όπως η εθνοτική ένταξη του ατόμου, ο κυρίαρχος εθνικός πολιτισμός (Leitkultur) και οι εμπειρίες που μοιραζόμαστε απο κοινού. Η ταυτότητα της εργατικής τάξης έχει ξεθωριάσει, πράγμα που αφήνει ένα κενό· το κενό αυτό καταλαμβάνεται από μια εθνική ταυτότητα με περιεχόμενο τον δεξιό λαϊκισμό. Μία διέξοδος είναι ίσως η δημιουργία νέων παγκόσμιων θεσμών και θεσμικών οργάνων που θα στηρίζουν την αλληλεγγύη στην αλληλεξάρτηση: Ενωνόμαστε με δεσμούς αλληλεγγύης και οφείλουμε αλληλεγγύη σε όλους εκείνους που εξαρτώνται από εμάς και όλους εκείνους από τους οποίους εξαρτώμαστε εμείς. Ωστόσο, το πρόβλημα της δημοκρατικής νομιμοποίησης αυτών των θεσμών και θεσμικών οργάνων απαιτεί περαιτέρω συζήτηση.

Αυτό το κείμενο βασίζεται στη συζήτηση (6η Συνεδρία με θέμα Liberalism, Populism and the Challenges of Post-Transformation in Eastern Europe and Elsewhere), που έγινε στα πλαίσια του 10ου Συνεδρίου για την Αλληλεγγύη, που έλαβε χώρα στα πλαίσια της 27ης Ευρωπαϊκής Συνάντησης Περιοδικών για τον Πολιτισμό (10th Conference on Solidarity / 27th European Meeting of Cultural Journals) στο Γκντανσκ της Πολωνίας, 4-6 Νοεμβρίου 2018. Επεξεργασία και περίληψη από τον Vojtech Bohác. Το συνολικό πρόγραμμα του Συνεδρίου (pdf)

Το Συνέδριο οργανώθηκε απο κοινού από το διαδικτυακό περιοδικό Eurozine, το Ινστιτούτο Επιστημών του Ανθρώπου της Βιέννης (Institute for Human Sciences), το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αλληλεγγύης στο Γκντανσκ (European Solidarity Centre in Gdańsk) και από το Ίδρυμα Res Publica (Res Publica Foundation), σε συνεργασία με τον Δήμαρχο του Γκντανσκ.

Συνχρηματοδότηση:  Υπουργείο Εξωτερικών, Δημοκρατία της Πολωνίας, Foundation for Polish-German Cooperation, Connected action for the Commons, European Cultural Foundation.

Πρώτη δημοσίευση: Res Publica Nowa, Special Edition «Mobilizing for the Commons» (Original in English).

[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση]

O David Abraham, σήμερα ομότιμος καθηγητής της νομικής στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, Φλόριντα, σπούδασε νομικά και ιστορική επιστήμη στα πανεπιστήμια της Πενσυλβάνια και του Σικάγο. Δίδαξε για πολλά χρόνια στο τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πρίνστον. Ως νομικός άσκησε τη δικηγορία και χρημάτισε μέλος του δικαστικού σώματος. Από το 1991 δίδαξε και έκανε ερευνητικό έργο στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι. Κύρια αντικείμενα το ιδιοκτησιακό δίκαιο, μετανάστευση, δίκαιο της ιθαγένειας, κοινωνική θεωρία, το δίκαιο στη μετάβαση στον καπιταλισμό. Εκτός από τις επιστημονικές δημοσιεύσεις του στα αντικείμανα αυτά, αρθρογραφεί συχνά στον αμερικανικό, γερμανικό και ισραηλινό Τύπο.

Δίδαξε επίσης στα πανεπιστήμια του Τύμπιγκεν (Γερμανία), Deakin (Αυστραλία), στην École des Hautes Études(Παρίσι) και στο Transitional Justice Institute, Μπέλφαστ, Βόρεια Ιρλανδία. Το 2010 ως εταίρος της Αμερικανικής Ακαδημίας στο Βερολίνο, ερεύνησε τους μετασχηματισμούς του δικαίου της ιθαγένειας στην εποχή της νεο-φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Ο Claus Offe δίδαξε Πολιτική Επιστήμη και Πολιτική Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου (1995-2005), του οποίου είναι ομότιμος καθηγητής, στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης (1989-1995) και στο Πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ (1975-1989). Εργάστηκε στην Hertie School of Governance του Βερολίνου (2005-2015) και  διετέλεσε συνεργάτης ή επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου μεταξύ των οποίων του Stanford (Institute for Advanced Study), στο Princeton, στην Βιέννη και στο Αυστραλιανό Εθνικό Πανεπιστήμιο, καθώς επίσης στο Harvard, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Berkeley) και στην New School for Social Research. Ο Offe διετέλεσε βοηθός και συνάδελφος του Jürgen Habermas στη δεκαετία του 1960 και θεωρείται μέλος της δεύτερης γενιάς της Σχολής της Φρανκφούρτης.
Ανάμεσα στις πολλές δημοσιεύσεις του περιλαμβάνονται: Europe Entrapped (Polity 2015). Strukturprobleme des kapitalistischen Staates: Aufsätze zur politischen Soziologie (Suhrkamp 1972, αναδημοσίευση Campus Verlag και σε αγγλική μετάφραση του MIT Press, 2006 ως Contradictions of the Welfare State. Επίσης, Reflections on America: Tocqueville, Weber and Adorno in the United States (Polity 2005).

Κλάους Όφφε, στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:
 

Η δημοκρατία στην Ευρώπη σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης 
 

Ευρώπη, 2015 και 2016. Που θα καταλήξει το αδιέξοδο; Συνέντευξη του Κλάους Όφφε
 
Ακυβερνησία, ενδογενής θεσμική ανεπάρκεια, κράτη αποτυχημένα είτε στο χώρο, είτε στο χρόνο. Συντηρητική και σοσιαλδημοκρατική απάντηση 
  
Rainer Forst, Bernd Ulrich: Δικαιοσύνη & αλληλεγγύη - Καθήκοντα της Αριστεράς, Σοσιαλδημοκρατικής ή άλλης 
  
Ο αφανισμός της λίμνης Αράλη, Ουζμπεκιστάν

Claus Offe, Europe Entrapped (Cambridge: Polity Press, 2015).

Το κείμενο του Claus Offe «Η Ευρώπη στην παγίδα» που αποτέλεσε τη βάση του εν λόγω βιβλίου, δημοσιεύτηκε πρώτα στο περιοδικό «Blätter für deutsche und internationale Politik» (Γερμανικά, Europa in der Falle). Στη συνέχεια συμπεριλήφθηκε στο συλλογικό έργο Demokratie oder Kapitalismus? - Europa in Krise των εκδόσεων Blätter, ως μέρος μιας ευρείας συζήτησης για την κρίση.
Περιλαμβάνεται στον Β' τόμο της ελληνικής έκδοσης του έργου, με επιμέλεια και εισαγωγή της Ρούλας Γκόλιου. Ο Β' τόμος περιέχει επίσης εργασίες για την κρίση στην ευρωζώνη των Elmar Altvater, Peter Bofinger, Jürgen Habermas, Rudolf Hickel, Paul Krugman, Isabell Lorey, Stephan Schulmeister, Wolfgang Streeck, Hubert Zimmermann, Karl Georg Zinn. Τα περιεχόμενα του Β' Τόμου.
Στον Α' τόμο της ελληνικής έκδοσης του έργου Δημοκρατία ή καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε κρίση περιέχονται κείμενα ή συζητήσεις των Ulrich Beck, Hauke Brunkhorst, Christian Calliess, Henrik Enderlein, Joschka Fischer, Claudio Franzius, Ulrike Guérot, Jürgen Habermas, Oskar Negt, Ulrich Κ. Preuss, Hans-Jürgen Urban.
Για τη δίτομη ελληνική έκδοση του έργου Δημοκρατία ή καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε κρίση (biblionet): Παρουσίαση του Άρη Στυλιανού: Πολλά και καλά φιλοσοφικά βιβλία (Εφημερίδα των Συντακτών). Άρθρο του Τάσου Τσακίρογλου: Ευρώπη, Quo Vadis? 

Ο Sławomir Sierakowski (1979 Βαρσοβία) είναι η «ψυχή» της Krytyka Polityczna (Political Critique), κινήματος πολιτών και περιοδικού στην Πολωνία (με παραρτήματα στην Ουκρανία, Γερμανία και Ρωσία) και διεθυντής του Institute for Advanced Study στη Βαρσοβία. Σπούδασε στη Βαρσοβία κοινωνιολογία, οικονομία και φιλοσοφία. Εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου ως συνεργάτης του Ulrich Beck. Μεταπτυχιακές σπουδές ως υπότροφος των Collegium Invisibile- Βαρσοβία, του Goethe Institute, του Marshall Fund (ΗΠΑ) και του and Open Society Institute. Επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ Princeton, Yale και Harvard και στο Institut für die Wissenschaften vom Menschen στη Βιέννη. Γράφει στις πολωνικές εφημερίδες Polityka, Wprost, Newsweek, στη διεθνή έκδοση των New York Times, στον βρετανικό Guardian, και στην γερμανική Tageszeitung.

Video της 1ης Συνεδρίας της Συνάντησης, με θέμα: The Solidarity of Europeans? 

(ομιλητές: Ulrike Guérot, Marek Cichocki, Wojciech Przybylski)