O Τρίτος Δρόμος με τον Τρίτο Τομέα

του Γιάννη Μπουτάρη

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Καθημερινή" 29 Iουλίου 2013

αναδημοσιεύθηκε στις ιστοσελίδες "αριστερή στρουθοκάμηλος", "μεταρρύθμιση",  "dim/art"

αξίζει να  γίνει αντικείμενο προσεκτικής σκέψης και αναλυτικής συζήτησης

Πρόσφατα το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος οργάνωσε ένα υψηλού επιπέδου συνέδριο για τον ρόλο του μη-κερδοσκοπικού τομέα, γνωστού και ως Τρίτου Τομέα, στη δημιουργία μιας κοινωνίας πρόνοιας. Μιας κοινωνίας πρόνοιας που συμπληρώνει και συνυπάρχει με το κράτος πρόνοιας. Η συζήτηση αυτή όμως για την κοινωνία πρόνοιας ξεπερνά την πρωτοβουλία του συγκεκριμένου Ιδρύματος. Διότι είναι μια συζήτηση που αφορά τη συλλογική μας ικανότητα να παράγουμε, σε βιώσιμο κόστος και αποδεκτή ποιότητα, τα δημόσια αγαθά που τόσο έχουμε ανάγκη. Είναι μια συζήτηση που πρέπει να έχει τα χαρακτηριστικά του δημόσιου διαλόγου και της αναπόφευκτης πολιτικής αντιπαράθεσης.

Θα αρχίσω λέγοντας ότι ναι μεν έχουμε εμφανώς αποτύχει να κατασκευάσουμε ένα αποτελεσματικό κράτος πρόνοιας, έχουμε αποδείξει όμως στο πρόσφατο παρελθόν την ικανότητα να κατακτήσουμε υψηλό βαθμό συλλογικής πρόνοιας σε αναρίθμητες ελληνικές κοινότητες.

Για τη συνοχή της πολυσύνθετης κοινωνίας - "Προ­τε­ραιό­τη­τα στις δι­κές μας κα­τα­φά­σεις"

συνέντευξη του Νικόλα Σεβαστάκη

από την  εφημερίδα "Εποχή" , 7 Ιουλίου 2013 - Προ­τε­ραιό­τη­τα στις δι­κές μας κα­τα­φά­σεις

 αναδημοσιεύθηκε στις ιστοσελίδες  RED Notebook και LLS minor (αποσπάσματα)

Πρό­σφα­τα, στην εφημερίδα «Αυ­γή», με α­φορ­μή την ΕΡ­Τ, υ­πο­στή­ρι­ξες ό­τι πί­σω α­πό την πρά­ξη του Πρω­θυ­πουρ­γού διέ­κρι­νες την πρό­θε­ση μιας δε­ξιάς α­να­σύν­θε­σης με την «ερ­γα­λεια­κή χρή­ση» αν­θρώ­πων του «με­ταρ­ρυθ­μι­στι­κού κέ­ντρου» στο έ­δα­φος μιας νέ­ο-συ­ντη­ρη­τι­κής, κοι­νω­νι­κά και πο­λι­τι­σμι­κά, ατ­ζέ­ντας. Μπο­ρού­με να προσ­διο­ρί­σου­με λί­γο πε­ρισ­σό­τε­ρο το πε­ριε­χό­με­νο αυ­τής της ατ­ζέ­ντας; Υπάρ­χει ευ­νοϊκό έ­δα­φος να γί­νει α­πο­δε­κτή; 

Η α­πό­φα­ση για το μαύ­ρο στην ΕΡΤ μπο­ρεί να δια­βα­στεί με πολ­λούς τρό­πους. Για κά­ποιους το ό­λο ζή­τη­μα πε­ριο­ρί­ζε­ται σε έ­ναν «ά­κομ­ψο» χει­ρι­σμό, υ­πα­γο­ρευ­μέ­νο α­πό την ε­πι­τα­κτι­κή α­νά­γκη μιας προ­α­παι­τού­με­νης δρά­σης του Μνη­μο­νίου. Από ε­κεί η ε­ξή­γη­ση με­τα­το­πί­στη­κε στις κα­θυ­στε­ρή­σεις των με­ταρ­ρυθ­μί­σεων του δη­μό­σιου το­μέα, κα­θυ­στε­ρή­σεις οι ο­ποίες υ­πο­τί­θε­ται ό­τι ο­δη­γούν σε «α­πε­ρί­σκε­πτες» α­πο­φά­σεις αυ­τού του εί­δους. Κα­τά τη γνώ­μη μου, μια τέ­τοια προ­σέγ­γι­ση πα­ρα­βλέ­πει τις συμ­βο­λι­κές - ι­δε­ο­λο­γι­κές δεύ­τε­ρες σκέ­ψεις πί­σω α­πό τη συ­γκε­κρι­μέ­νη α­πό­φα­ση.

H θανάσιμη αυτοπαγίδευση της Eλληνικής αριστεράς

του Γιάννη Παρασκευόπουλου

Το δίλημμα «Μνημόνια ή ΣΥΡΙΖΑ» είχε κεντρική θέση στην εναρκτήρια ομιλία του Αλ. Τσίπρα στο πρόσφατο συνέδριο του κόμματός του, και φαίνεται να συμπυκνώνει όλη του την πολιτική. Σπάνια όμως τίθεται το ερώτημα, κατά πόσο η μόνιμη αυτή αντιμνημονιακή πλειοδοσία συνεισφέρει όντως στην ανατροπή των πολιτικών του Μνημονίου ή, αντίθετα, καταλήγει να τις ενισχύει.  

 

δημοσιεύθηκε στην TV Χωρίς Σύνορα, © 18 Ιουλ. 2013

Όταν η πλειοδοσία κατά του Μνημονίου καταλήγει να ευνοεί το Μνημόνιο

1.  Για πολύ καιρό μετά το πρώτο Μνημόνιο, μόνιμη επωδός της τότε κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ ήταν ότι δεν υπήρχε εναλλακτική λύση. Η πραγματικότητα ήταν διαφορετική: Στις 25 Μαρτίου 2010 η ολομέλεια του ευρωκοινοβουλίου είχε υιοθετήσει με συντριπτική πλειοψηφία, στο πλαίσιο της Έκθεσης Giegold για το ευρώ και την ευρωζώνη, εναλλακτική πρόταση εγγυήσεων δανεισμού με έκδοση ευρωομολόγων για τις χώρες με πρόβλημα στα spread όπως η Ελλάδα.

Η πρόταση του ευρωκοινοβουλίου δεν έγινε ποτέ ευρύτερα γνωστή στη χώρα μας: ΠΑΣΟΚ και ΛΑΟΣ είχαν ήδη προαποφασίσει την προσφυγή στο Μηχανισμό Στήριξης, η Νέα Δημοκρατία προτιμούσε να αποφύγει την ένταση με τα αδελφά συντηρητικά κόμματα, οι Οικολόγοι Πράσινοι μίλησαν αλλά η φωνή τους ελάχιστα μπόρεσε τότε να ακουστεί.

Και η Αριστερά; Η Eλληνική Αριστερά αδυνατούσε να επικαλεστεί ως εναλλακτική λύση κάτι που η ίδια ΔΕΝ είχε ψηφίσει: αντίθετα με το μεγαλύτερο μέρος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, η ψήφος του ΚΚΕ ήταν απορριπτική, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ απείχε με επιχείρημα ότι η έκθεση δεν καταδίκαζε το Σύμφωνο Σταθερότητας.  

Το Μνημόνιο, οι «δωσίλογοι» και οι ανορθολογιστές της αγοράς

 του Γιώργου Σιακαντάρη

δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Books Journal

αναδημοσιεύθηκε στην Μεταρρύθμιση και στην  Πολιτική Επιθεώρηση

Σε πολύ παλαιές εποχές, τότε που ο ορθός λόγος προσπαθούσε να εξέλθει από τις φυλακές που τον είχαν κλείσει οι εξουσίες της μοναρχικής ή της εκκλησιαστικής αυθεντίας και τα στερεότυπα των παραδοσιακών συμπεριφορών, υπήρχαν κάποιοι στοχαστές που τολμούσαν να υποστηρίζουν ότι «η ορθοφροσύνη είναι στον κόσµο το πράγµα το καλύτερα µοιρασµένο» (1). Αν ζούσαν στη σηµερινή Ελλάδα της εποχής του διλήµµατος Μνηµόνιο - Αντιµνηµόνιο, του κλεισίµατος της ΕΡΤ, της απόλυτης αποδόµησης του κράτους πρόνοιας, της κίνησης του πολιτικού εκκρεµούς από το ένα άκρο στο άλλο, χωρίς καµία ισορροπία στο κέντρο και µε ελάχιστα δείγµατα µετριοπάθειας και προσπάθειας κατανόησης του αντίθετου λόγου, θα καταριούνταν την ώρα και τη στιγµή που ξεστόµισαν µια τέτοια φράση. Γιατί το µόνο πράγµα που δεν είναι καλύτερα µοιρασµένο στην Ελλάδα της κρίσης, είναι η ορθοφροσύνη. Η χώρα έχει χωριστεί σε «δωσίλογους» και «ανορθολογιστές». «Δωσίλογοι» αποκαλούνται αυτοί που θεώρησαν πως η χώρα χρειαζόταν χρηµατοδότηση για να συνεχίσει να υπάρχει. Το μείζον γι’ αυτούς ήταν, το 2010, η χώρα να βρει τρόπους να χρηµατοδοτήσει τη λειτουργία της, έστω και αν αυτοί οι τρόποι δεν ήσαν οι πιο κατάλληλοι για τη θεραπεία του προβλήµατός της. Η Ελλάδα, το 2010 είχε την ανάγκη ενός Μνηµονίου. Ακόµη και αυτό το τρισάθλιο Μνηµόνιο που υπογράφηκε τότε, ήταν πολύ καλύτερη λύση από τη χρεοκοπία.

Δεν θα επεκταθώ όµως εδώ στο θέµα των «δωσίλογων». Με ενδιαφέρουν οι «ανορθολογιστές». Αυτοί είναι δύο ειδών, οι «αριστεροί» και οι «φιλελεύθεροι». 

Τοπίο στην ομίχλη

Πολλή ομίχλη στο πολιτικό τοπίο εντός Ελλάδος

Δύο πολύ σημαντικοί (και αντιδιαμετρικoί) πολιτικοί στοχαστές του 20ού αιώνα, ο Γερμανός συνταγματολόγος Carl Schmitt και ο Ιταλός ηγέτης του Κομμουνιστικού κόμματος Antonio Gramsci, υποστήριξαν με το έργο τους ότι υπάρχουν δύο σαφώς διαφορετικοί δρόμοι προς την πολιτική ηγεμονία. 

• Ο Σμιττιανός δρόμος: Ο πολιτικός και το πολιτικό κόμμα καταδεικνύει - στοχοποιεί τον κυριότερο αντίπαλο και επιδιώκει να ηγεμονεύσει, συντρίβοντας, ή άν είναι δυνατόν και εξοντώνοντας τον αντίπαλο πολιτικά - είναι ο δρόμος της ωμής ισχύος, όπου όλα τα μέσα επιτρέπονται, ενώ η λέξη "συναίνεση" είναι άγνωστη, αν δεν θεωρείται αμαρτωλή. 
• Ο Γκραμσιανός δρόμος: Ο πολιτικός και το πολιτικό κόμμα, με προγραμματικά μέσα και δίνοντας σταθερά το παράδειγμα της αγωνιστικότητας, της χρηστότητας, της συνέπειας, της ευθύνης, αλλά εξίσου της ευφυίας και διορατικότητας ("βλέπει μακριά στο βάθος του δρόμου"), κατακτά "καρδιές και πνεύματα". Είναι ο δρόμος της ηθικο-πολιτικής ηγεμονίας, δηλαδή της διεργασίας ηθικής και πνευματικής καθοδήγησης και διοίκησης, μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η απόσπαση της συναίνεσης των πολιτών, αλλά και των κυριαρχούμενων ή υποτελών τάξεων, στη διακυβέρνησή τους από τις εκάστοτε κυρίαρχες τάξεις. "Και είναι τόσο περισσότερο εξασφαλισμένη, όσο λιγότερη είναι η χρήση ή η απειλή χρήσης βίας και εξαναγκασμού".*

Το σημερινό εγχώριο μπλόκ εξουσίας (ό,τι απέμεινε από την NΔ και το ΠΑΣΟΚ), τελευταία δείχνει ότι διάλεξε τον Σμιττιανό δρόμο, βλέποντας μάλλον ότι τα ηθικοπολιτικά αποθέματα που του απόμειναν είναι πενιχρότατα. Και κυρίως, επειδή οι προκαθήμενοί του αναγνωρίζουν ότι η κατανάλωση άλλων, πολύ πιό υλικών αποθεμάτων, που σε αντίθεση με τα ηθικοπολιτικά είναι υπαρκτά και ανθηρά, κοστίζει. Κοστίζει με την εντελώς κυριολεκτική σημασία της λέξης. Το "για την Ελλάδα ρε γαμώτο", είναι ευλογία μόνον όταν αναφέρεται στην ευγενή, αφιλοκερδούς τύπου άμιλλα. Όταν προσπαθήσει (με CD και USB sticks - αυτά είναι "προιόντα παράνομων δραστηριοτήτων", βέβαια) να διεισδύσει σε εξωχώριους τραπεζικούς λογαριασμούς των εχόντων, είναι σαφώς κατάρα. Άς την χαίρονται οι "κουτόφραγκοι". Εμείς εδώ κάτω, ξέρουμε να αλληλοπροστατευόμαστε.

Ντράγκο Γιάντσαρ, ένας ακόμη Σλοβένος: Πτώση της Ευρώπης;

του Ντράγκο Γιάντσαρ

Ο Drago Jančar είναι Σλοβένος συγγραφέας.
Πρόκειται  για εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο, που δημοσιεύθηκε στη σειρά "Η Ευρώπη τώρα: Λογοτεχνική ασπίδα για την Ευρώπη", μια πρωτοβουλία του "Διεθνούς Φεστιβάλ Λογοτεχνίας του Βερολίνου" (Internationale Literaturfestival Berlin),

Der Fall Europas ? στην ιστοσελίδα Perlentaucher.de (29.09.2012)

  

Στο σύγχρονο κόσμο όπου συνυπάρχουν διαφορετικές αξίες και τρόποι ζωής, ερμηνεία  σημαίνει αναπόφευκτα και αντιπαράθεση. Αυτό όμως, φοβάται ο Σλοβένος συγγραφέας Drago Jančar, οι πραγματιστές των ανεξέλεγκτων αγορών δεν θέλουν να το αναγνωρίσουν. Και γι' αυτό σήμερα, είμαστε αντιμέτωποι με ένα αποκαλυπτικό όραμα: Αν καταστραφεί το Ευρώ, θα καταστραφεί και η Ευρώπη.

¨Οταν ο Νικολά Σαρκοζί είχε ισχυρισθεί πως η Ευρώπη θα εκραγεί αν το ευρώ εκραγεί, και προσέθετε ότι το να υπερασπιζόμαστε το Ευρώ σημαίνει να υπερασπιζόμαστε την Ευρώπη, μπορούσαμε κάλλιστα να μη παίρνουμε αυτές τις δηλώσεις κατά γράμμα.* Η ρητορική του γνωστού Γάλλου πολιτικού ανέχεται τόσο πολλά, αλλά και τόσο πολλά ανέχονται τα Ευρωπαϊκά αυτιά μας, που έχουν εξοικειωθεί με τόσα πολλά πράγματα τον τελευταίο καιρό, στα μονίμως προβληματισμένα Ευρωπαϊκά κεφάλια μας.  
Αλλά όταν η πραγματίστρια και ορθολογίστρια Άνγκελα Μέρκελ ομολόγησε κάτι ακόμη πιο δραματικό, και συγκεκριμένα είπε, άν καταστραφεί το Ευρώ, τότε θα καταστραφεί η Ευρώπη, τότε θα πρέπει επίσης να ανησυχούν και όσοι από εμάς δεν είναι αφοσιωμένοι στα μυστήρια των χρηματο-οικονομικών ροών και των τραπεζικών μαντείων. Δηλαδή, μέχρι τώρα πιστεύαμε πως η σημερινή Ευρώπη έχει ενσωματώσει στα θεμέλια της ένα συνδετικό υλικό ισχυρότερο από το αγαπητό χρήμα, που το έχουμε όλοι μας βαθειά μέσα στην καρδιά μας. Και μόνο για τον λόγο, ότι στο αεροδρόμιο, εδώ και καιρό, δεν χρειάζεται να τρέχουμε σε ανταλλακτήρια συναλλαγματος, ότι δεν πρέπει να υπολογίζουμε πιά  συναλλαγματικές ισοτιμίες, ότι δεν κουβαλάμε πιά στο πορτοφόλι μας χαρτονομίσματα που απεικονίζουν διάφορες διάσημες ιστορικές προσωπικότητες των μεγάλων  Ευρωπαϊκών εθνών και κρατών, και δεν ακούμε να κουδουνίζουν διαφορετικά κέρματα στις τσέπες των παντελονιών μας. Τώρα ξαφνικά μαθαίνουμε ότι το Ευρώ είναι κάτι περισσότερο από χρήμα, ότι κουβαλάμε στις τσέπες μας κάτι, κατά κάποιο τρόπο μοιραίο: To be or not to be. 

Λίμνη Μπλέντ, καμάρι της Σλοβενίας και των Αλπεων,

ονειρική Ευρώπη, τόπος των vile (νεράιδες),
 škrati (ξωτικά),  kobolde (στοιχειά)

Μέχρι πρόσφατα μας έλεγαν ακόμη, ότι μετά από όλες τις ιδεολογικές και εθνικιστικές δοκιμασίες και ταλαιπωρίες του 20ου αιώνα στην Ευρώπη, έχουμε φθάσει τελικά στο ασφαλές καταφύγιο της συνεργασίας, της γνώσης, της ευημερίας και της ανοχής. 
Βέβαια, δεν είναι ακριβώς η Γη της Επαγγελίας, αλλά τουλάχιστον είναι το μεγάλο, παλιό και ταυτόχρονα νέο μας σπίτι, στο οποίο οι άνθρωποι δεν επιτίθενται ο ένας εναντίον του άλλου,  απλά και μόνον επειδή μιλούν διαφορετικές γλώσσες, έχουν πίσω τους τους μεγάλους πολιτισμούς τους, ή επειδή σκέφτονται διαφορετικά για τα κοινωνικά θέματα και την κοινωνική τάξη.  

Σλάβοϊ Ζίζεκ: Πρόβλημα στον παράδεισο - για την πλανητική αναστάτωση και τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας σε Τουρκία και Ελλάδα (London Review of Books)

Ο Slavoj Žižek είναι στοχαστής αντιφατικός και αμφιλεγόμενος. Σφοδρός αντιρρησίας εναντίον των ισχυρών του κόσμου, αλλά σε στενή επαφή με την παντοδύναμη μαζική κουλτούρα. Με κοφτερή σκέψη, αλλά με όλους τους πλατειασμούς, τα φάλτσα και επιφανειακότητες μιας διανοητικής υπερπαραγωγής. Με συναρπαστική ρητορική και ειρωνικό λόγο, αλλά με χιούμορ όχι πάντοτε ακριβώς αγγλοσαξωνικά κοφτερό και εύστοχο. Κριτικός και ριζοσπαστικός, αλλά στην λογική όχι ασυμβίβαστα Αριστοτελικός. Υπερκινητικός, ζεί πολλή από τη ζωή του σε αεροπλάνα, για να δώσει διαλέξεις από τον Άγιο Φραγκίσκο μέχρι τη Σιγκαπούρη και από την Αθήνα μέχρι την Ισλανδία. 
Συγκεντρώνει προτερήματα των αρνητών του συστήματος, που ίσως μας έλειψαν μετά το 1980, αλλά κουβαλάει και όλα τα αδύνατα σημεία των συνεχιστών του μετα-στρουκτουραλισμού, του μετα-μοντερνισμού και της Λακανικής ψυχανάλυσης από τα αλησμόνητα απλοϊκά seventies, στην δύσκολα εποπτεύσιμη δεκαετία 2010 - 2020. Τα φαντάσματα του Λουί Αλτουσέρ, του Ζακ Λακάν, του Μισέλ Φουκώ (κι από πίσω τους, θολές σκιές, του Μάρτιν Χάιντεγκερ και του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου) συνεχίζουν να μας επισκέπτονται, σε όνειρα και εφιάλτες. Έτσι είναι ο κόσμος, έτσι ήταν πάντοτε. Το παρελθόν δεν πεθαίνει ποτέ, δεν είναι κάν παρελθόν, πόσο σοφά το έγραψε ο Ουίλιαμ Φώκνερ !
Δίκαια ίσως, ο John Grey γράφει ότι  

“...το όραμα του Ζίζεκ είναι καλά προσαρμοσμένο σε μια οικονομία που βασίζεται στη συνεχή παραγωγή νέων αγαθών και εμπειριών, το καθένα από τα οποία υποτίθεται πως διαφέρει από ό,τι προηγούμενο έχει υπάρξει.. Το ότι υπάρχει αυτός ο ισομορφισμός ανάμεσα στη σκέψη του Ζίζεκ και τον σύγχρονο καπιταλισμό δεν αποτελεί έκπληξη. Στο κάτω κάτω, μόνο μια οικονομία σαν αυτή που υφίσταται σήμερα θα μπορούσε να παραγάγει έναν διανοητή σαν τον Ζίζεκ. Ο ρόλος που παίζει ο Ζίζεκ ως διανοούμενος με δημόσια παρουσία και παγκόσμια απήχηση, έχει προκύψει στο πλαίσιο ενός μιντιακού συστήματος και μιας κουλτούρας διασημότητας, τα οποία είναι αναπόσπαστα μέρη του μοντέλου καπιταλιστικής επέκτασης που επικρατεί σήμερα...”

Φαίνεται μάλιστα, ότι η μικρή και όμορφη Σλοβενία, τυχαία ή από ανεξήγητους λόγους, δημιουργεί μια μικρή παράδοση αμφιλεγόμενων πνευμάτων πλανητικής εμβέλειας. Που αρέσκονται να προκαλούν, έως και να βρίζουν το κοινό τους και φυσικά να προξενούν έντονα κύματα υποστήριξης και απέχθειας. Παλιότερα ήταν ένα άλλο άτακτο παιδί της Ένατης Χώρας, ο Αυστριακο-Σλοβένος Peter Handke: Πρώτα με το συγγραφικό και θεατρικό του έργο, μετά με την μη ορθή πολιτικά στάση του απέναντι στις βαλκανικές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1990 και στην διάλυση της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Φρόντιζε για την ανορθόδοξη φήμη της Κεντροευρωπαικής και Βαλκανικής, της “σοσιαλιστικής” με τον τρόπο του όψιμου Αψβούργου Τίτο, ωστόσο πάντα μοντερνιστικής κοινωνίας των Άλπεων. Μιας χώρας με ισχυρό τοπικό πολιτισμό, που έφτιαξε για πρώτη φορά στην ιστορία της εντελώς ανεξάρτητο κράτος το 1992, αφού κράτησε επί δεκαπέντε αιώνες αλώβητη την εθνική της ταυτότητα χάρις στη γλώσσα και στην λογοτεχνία της, άν και σταθερά ενσωματωμένη σε μια ισχυρή δυναστική Αυτοκρατορία.
Μπορεί κανείς (και πρέπει!), ν' απορρίπτει τα αδιέξοδα που είναι πλέον ολοφάνερα στον τρόπο ύπαρξης και στην διαδρομή, στην οποία είναι σήμερα παγιδευμένος ο κόσμος. Μπορεί κανείς και πρέπει, ν' απορρίπτει το καταστροφικό πνεύμα της εποχής, με τις πολυσχιδείς, δύσκολα εξερευνήσιμες μορφές του - και οι “στάρ-στοχαστές-επαναστάτες” όπως ο Ζίζεκ είναι αναπόσπαστο μέρος του. Αλλά δεν μπορεί να το κάνει, αγνοώντας αυτό το πνεύμα της εποχής, σαν αυτό να μην υπάρχει και προπάντων είναι αδύνατο να στέκεται έξω από την παγιδευμένη διαδρομή της εποχής μας. Δεν υπάρχει “έξω". Ακριβώς επειδή ο Ζίζεκ είναι γνήσιος εκφραστής αυτού του πνεύματος της εποχής, για την ακρίβεια εκφραστής μιας οριακής και ακραίας, δηλαδή αυθεντικής έκφρασης αυτού του πνεύματος, ακριβώς γι' αυτό είναι παράλειψη και μη ορθολογική συμπεριφορά, ν' αγνοεί κανείς φωνές όπως η δική του. 
Και ασφαλώς θα ήταν προτιμότερο, αντί για Ζίζεκ και Μπαντιού, η εποχή μας να είχε τους δικούς της Γκράμσι, τους δικούς της Μαξ Βέμπερ, Τέοντορ Αντόρνο, Τζώρτζ Όργουελ, Χάνα Άρεντ και Αντρέ Γκόρζ, ή ν' αναδείκνυε  καινούργιους, νεαρούς Γιούργκεν Χάμπερμας για να πάρουν τη σκυτάλη από τους παλιούς. Αλλά  ο κόσμος είναι ζόρικος και μείς ασθενικοί, η εποχή είναι αδιαφανής, δύσκολα εποπτεύσιμη και μας φαίνεται πολύ ανοίκεια, εκτός των άλλων και επειδή δεν έχει την τύχη (ή επειδή δεν μπορεί) να διαθέτει τέτοιους ερμηνευτές, εκπαιδευτές και οδοδείκτες. Πρέπει λοιπόν να τα βγάλουμε πέρα με ό,τι έχουμε, με ό,τι μπορούμε να έχουμε. Ποιός μιλάει για νίκες;/Ν' αντέχεις, είναι το πάν (Ρίλκε).
Να τα βάλουμε με τον Ζίζεκ, να πολεμήσουμε την επιφανειακή, αντιφατική πολυπραγμοσύνη του σταρ της διανόησης, αλλά πρώτα άς τον ακούσουμε. Ακούγοντάς τον, κάτι παραπάνω θα καταλάβουμε για τον σημερινό ανοίκειο κόσμο μας, μιας και εκείνος, αντίθετα με άλλους, έχει βρεί τρόπο να εκφράζει εύγλωττα κάποιες πλευρές του.

Γ. Ρ.  

Παναγιώτης Κονδύλης: Το έθνος στην πλανητική εποχή - Tο μέλλον του έθνους στην Eυρώπη του αύριο

Ο Π. Κονδύλης (1943 - 1998), με σπουδές φιλοσοφίας και κλασικής φιλολογίας, συγγραφέας και  μεταφραστής, είναι - μαζί με λίγους άλλους, με πρώτους τους Κορνήλιο Καστοριάδη, Κώστα Παπαιωάννου και Νίκο Πουλαντζά - από τους σημαντικούς πολιτικούς στοχαστές που ανέδειξε η νεότερη Ελλάδα. Δεν ακολούθησε πανεπιστημιακή σταδιοδρομία. Παρά τον πρόωρο θάνατό του, το συγγραφικό και μεταφραστικό του έργο, στην Ελληνική και Γερμανική γλώσσα είναι τεράστιο. Οι απόψεις του για την φιλοσοφία, την κοινωνία και την πολιτική προκάλεσαν έντονες συζητήσεις, δημιούργησαν πιστούς οπαδούς και σκληρούς αντιπάλους.*

Δύο άρθρα δημοσιευμένα στην εφημερίδα Καθημερινή το 1996, με θέμα το παρόν και το μέλλον των εθνών στα Ευρωπαϊκά και πλανητικά πλαίσια, παραμένουν επίκαιρα και πολύ ενδιαφέροντα, ακόμη και σήμερα. Αξίζει να αναδημοσιευθούν ολόκληρα. Ανεξάρτητα από το τελικό συμπέρασμα που βγάζει κανείς, οι σκέψεις του θέτουν υπό επίμονη εξέταση, με έγκυρο τρόπο, τις πιό διαφορετικές καθιερωμένες αντιλήψεις. 
  

Το έθνος στην πλανητική εποχή

 

Αποτελεί η πολιτική αυτή μονάδα βιώσιμη οντότητα στο τέλος της χιλιετίας; 

Ποιοι παράγοντες καθορίζουν τη μοίρα της; 

   

Αν επιβιώσει, θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες και να υπηρετεί νέους σκοπούς

  
            

   

Το να μιλάει κάποιος για το έθνος κατά τρόπο μεροληπτικό και ιδεολογικό είναι ο κανόνας και θα παραμείνει ο κανόνας. Ωστόσο δεν βλάπτει αν κάπου - κάπου παραβιάζεται ο κανόνας αυτός, έστω και με κίνδυνο να βρεθεί όποιος το κάνει ανάμεσα σε δύο πυρά. Στη μία άκρη του πεδίου της μάχης βρίσκεται η εθνικιστική «δεξιά», η οποία θεωρεί το έθνος ως το φυσικό πλαίσιο ζωής του ανθρώπου, όμως δεν εξηγεί πώς στάθηκε δυνατή η συλλογική ζωή και επιβίωση επί αιώνες και χιλιετίες δίχως έθνη με τη νεότερη έννοια του όρου. Επιπλέον η «δεξιά» συγχέει το δικαίωμα ζωής του έθνους με την έννοια της κυριαρχίας του κράτους, μη θέλοντας να εμπιστευθεί το πεπρωμένο του έθνους σε ένα πολυεθνικό κράτος, μολονότι πολλά ιστορικά παραδείγματα πιστοποιούν ότι κάτω από παρόμοιες συνθήκες τα έθνη μπορούν θαυμάσια να κρατηθούν στη ζωή και μάλιστα να ακμάσουν.

Προφανώς η «δεξιά» δεν πιστεύει τόσο ακλόνητα στον ακατάλυτο χαρακτήρα του έθνους ώστε να αδιαφορεί για τη μοίρα του (λίγο - πολύ εθνικού) κράτους. H έννοιά της περί έθνους γίνεται τόσο πιο αφηρημένη, τόσο περισσότερο αισθητική ή πολιτισμική κατασκευή, όσο οι εθνικοί πολιτισμοί ατονούν. Δεν μπορεί να μη μειδιάσει κανείς όταν βλέπει σήμερα στην Eυρώπη ότι μερικοί «δεξιοί» εθνικιστές, οι οποίοι επιπλέον αυτοαποκαλούνται «συντηρητικοί», χρησιμοποιούν εναντίον του «Mάαστριχτ» εν μέρει τα ίδια επιχειρήματα που χρησιμοποιούσαν οι κλασικοί συντηρητικοί του 18ου και του 19ου αι. εναντίον της διαμόρφωσης των σύγχρονων εθνικών κρατών. Γιατί ακριβώς οι εκπρόσωποι του κλασικού συντηρητισμού απέρριπταν το εθνικά ομοιογενές κράτος και έδιναν την προτίμησή τους στο πολυεθνικό, του οποίου συνεκτικός δεσμός ήταν η νομιμοφροσύνη προς μια δυναστεία και ένα στέμμα (π.χ. Aυστροουγγαρία). Στην αντίπερα όχθη φωνασκεί η κοσμοπολιτική και ειρηνιστική «αριστερά», η οποία ελπίζει ότι η έκλειψη των εθνών θα φέρει τη μόνιμη ειρήνη. Tο λογικό σφάλμα είναι προφανές: πόλεμοι γίνονταν και προ της δημιουργίας των εθνών και καμιά στατιστική δεν στηρίζει τη θέση ότι η εμφάνιση του εθνικισμού πολλαπλασίασε τους πολέμους. Πριν από λίγα χρόνια ακόμη η ανθρωπότητα βρισκόταν στο χείλος της πυρηνικής καταστροφής όχι εξαιτίας αχαλίνωτων εθνικισμών αλλά λόγω του ανταγωνισμού δύο στρατοπέδων, που και τα δύο τους επικαλούνταν οικουμενικές ιδεολογίες. Βεβαίως, οι εθνικές συγκρούσεις ξαναέγιναν επίκαιρες. Όμως αποτελεί οπτική απάτη να θεωρεί κανείς την πηγή αναταραχής, η οποία είναι αυτή τη στιγμή ενεργός, ως τη μοναδική ή ως την τελευταία. Όπως μέχρι σήμερα έγιναν συχνότατα πόλεμοι εντός των εθνών, δηλαδή εμφύλιοι πόλεμοι, έτσι και τίποτε δεν αποκλείει τους πολέμους στους κόλπους μιας ενιαίας ανθρωπότητας έπειτα από μια υποθετική κατάργηση των εθνών.

Μολονότι τώρα η «αριστερά» επιθυμεί να εξουδετερώσει ή μάλλον να εξαλείψει από προσώπου γης τους προφανώς σφριγηλούς εθνικισμούς, ωστόσο προσπαθεί ταυτόχρονα να αποδείξει ότι καθαρά έθνη δεν υπάρχουν, επομένως ότι χύνεται ιδρώτας και αίμα για το τίποτε και η παραφροσύνη είναι πλήρης. Τα γεγονότα, τα οποία αναφέρονται συναφώς, πρέπει αναμφίβολα να τα πάρουμε πολύ σοβαρά. Πράγματι, αποδείχτηκε ματαιοπονία η αναζήτηση αμιγών φυλών και εθνών ή η κατάστρωση ενός πάγιου καταλόγου αντικειμενικών και γενικών γνωρισμάτων, με βάση τα οποία θα μπορούσε να ορισθεί το έθνος. O,τι κατά καιρούς αναφέρθηκε ως τέτοιο γνώρισμα (καταγωγή, γλώσσα, θρησκεία, κ.ο.κ.) ή δεν απαντούσε πάντοτε ή δεν αποτελούσε αναγκαίο ή επαρκή όρο συγκρότησης ενός έθνους. Δεν μπορούμε εδώ να εξετάσουμε, ίσως ούτε και να διαπιστώσουμε, κατά πόσο η έννοια του λαού είναι φυσική και φυλετική· το βέβαιο είναι ότι δεν συμπίπτει με την έννοια του έθνους, που είναι σε καθοριστικό βαθμό έννοια πολιτική.

Αυτά όλα μπορούν να γίνουν δίχως δυσκολία δεκτά - όμως από πολιτική άποψη δεν έχουν το παραμικρό βάρος. Το πολιτικά φλέγον ερώτημα είναι αν συγκεκριμένα σύνολα έχουν την ανάγκη και τη διάθεση, έστω και επιστρατεύοντας μύθους, να ορίσουν τον εαυτό τους ως έθνος και να ενεργήσουν στο όνομα αυτού του έθνους, δηλαδή να ζήσουν και να πεθάνουν.

Αν το κάνουν αυτό, αδιαφορώντας μάλιστα για το τι είναι αλήθεια και τι ψέμα, τότε έχουν προφανώς, καλώς ή κακώς, τους λόγους τους, και το μόνο ουσιώδες ζήτημα είναι αν και στο μέλλον θα θεωρούν αυτό το κατασκεύασμα το καλύτερο μέσο για την προάσπιση των συμφερόντων τους. Αν τούτο συμβαίνει πράγματι, τότε οι ιστορικές αποδείξεις και ανταποδείξεις αποτελούν χαμένο κόπο. Και στο παρελθόν το έθνος δεν εμφανιζόταν στην πολιτική σκηνή επειδή είχε μόλις σχηματιστεί, αλλά επειδή μια ορισμένη ελίτ επικαλούνταν την ιδέα του έθνους και κατάφερνε έτσι να κινητοποιήσει μάζες. Το γαλλικό έθνος λ.χ. δεν ήταν ανύπαρκτο το 1788 για να εμφανιστεί το 1789, ούτε και χρειαζόταν να δημιουργήσει το γαλλικό κράτος εξ αρχής. Το κράτος προϋπήρχε από αιώνων και η επίκληση του έθνους εξυπηρετούσε δύο σκοπούς: να καταστήσει ομοιογενή τον εσωτερικό χώρο του κράτους με την κατάργηση του φεουδαρχικού τοπικισμού και να αντικαταστήσει τη δυναστική αρχή με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Όπως βλέπουμε, εδώ είναι πολύ δύσκολο ν’ αμφισβητηθεί η πολιτική σκοπιμότητα του εθνικισμού.

Όμως η μαζικοδημοκρατική και πλανητική εποχή διόλου δεν συμπίπτει με τη φιλελεύθερη και ευρωπαϊκή. Σήμερα οι εσωτερικοί χώροι των κρατών έχουν γίνει ομοιογενείς ενώ ακόμη και οι καίσαρες επικαλούνται την λαϊκή κυριαρχία. Αν λοιπόν το έθνος επιβιώσει, θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες και να υπηρετεί τους συναφείς νέους σκοπούς. Από το πώς ορίζει κανείς τις συνθήκες και τους σκοπούς εξαρτάται και η απάντησή του στο ερώτημα, αν και σε ποια μορφή θα διατηρηθούν οι πολιτικές εκείνες μονάδες, τις οποίες εμείς ονομάζουμε έθνη. O πυρήνας της σημερινής παγκόσμιας κατάστασης είναι η πλανητική επέκταση της μαζικής δημοκρατίας ως κοινωνικού σχηματισμού εδραζομένου στην μαζική παραγωγή και στην μαζική κατανάλωση, η συνεχής άνοδος των υλικών προσδοκιών στον κόσμο και επομένως η όξυνση του ανταγωνισμού, όξυνση η οποία μπορεί να καταστεί επικίνδυνη κάτω από την πίεση οικολογικών και δημογραφικών παραγόντων.

Tο ερώτημα έχει ως εξής: Θα αποδειχθούν το έθνος και το εθνικό κράτος ως η καλύτερη οργανωτική μορφή για τη συμμετοχή στον αγώνα κατανομής, θ’ αποτελέσουν την ανταγωνιστικότερη πολιτική και οικονομική μονάδα σε πλανητικό επίπεδο; Αν το ερώτημα διατυπωθεί έτσι, είναι φανερό ότι η απάντηση πρέπει να υπαγορευθεί από την ανάλυση της συγκεκριμένης περίπτωσης και όχι από την αθεράπευτη αγάπη προς το έθνος ή από εξίσου τυφλές κατάρες εναντίον του. Με άλλα λόγια: το ζήτημα δεν είναι αν «το έθνος", γενικά κι αφηρημένα, μπορεί να επιβιώσει ή όχι, αλλά αν τούτο ή εκείνο το υφιστάμενο έθνος εκπληρώνει ή όχι τους όρους της βιώσιμης πολιτικής μονάδας μέσα στην πλανητική εποχή. Από αυτήν τη σκοπιά, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικά μέτρα και σταθμά από έθνος σε έθνος, από ήπειρο σε ήπειρο κι από περιοχή σε περιοχή. H Κίνα λ.χ. δεν πιέζεται πολιτικά να επιλέξει ανάμεσα στην εθνική και στην πλανητική βιωσιμότητά της, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι θα παραμείνει ενιαίο συγκεντρωτικό κράτος (όπως πιστεύω, η πορεία της ιστορίας στον 21ο αιώνα θα προσδιορισθεί κατά μέγα μέρος από το αν η Κίνα θα παραμείνει ή όχι τέτοιο κράτος). Στην άλλη άκρη του φάσματος βρίσκονται εθνικά κράτη, τα οποία τελούν υπό έμπρακτη πολιτική και οικονομική εξάρτηση. Το αν θα στέρξουν στη μοίρα τους αυτή, ώστε τουλάχιστον με την υποταγή τους σε μιαν ισχυρότερη δύναμη να μην αποκοπούν ολότελα από την πλανητική εξέλιξη, ή αν θα εξεγερθούν εναντίον αυτής της μοίρας, γιατί θεωρούν τον οικουμενισμό των μεγάλων δυνάμεων μέσο επεκτατισμού και εκβιασμού – αυτό δεν θα το αποφασίσει μόνον η ψυχρή λογική του συμφέροντος, αλλά και βαθύρριζα συναισθήματα.

Επίσης, ανοιχτό είναι το ζήτημα αν η εξέγερση εξυπηρετεί καλύτερα τη συντήρηση της παραδοσιακής ταυτότητας από ο,τι την εξυπηρετεί η υποταγή. Γιατί η εξέγερση, αν θέλει να είναι επιτυχής, απαιτεί γρήγορο εκσυγχρονισμό, ενώ η εκούσια υποταγή μπορεί να συνοδεύεται από την ανακαίνιση παραδοσιακών ψευδοπροσόψεων για λόγους ψυχικής υπεραναπλήρωσης και τουριστικής αξιοποίησης (παράδειγμα η σημερινή Ελλάδα). Εν πάση περιπτώσει η μοίρα των μικρών εθνικών κρατών εξαρτάται αποφασιστικά από τη σπουδαιότητα της γεωπολιτικής τους θέσης. Τα πιο ασήμαντα από γεωπολιτική άποψη μάλλον θα αφεθούν στην ησυχία τους ή στην εσωτερική αναταραχή τους.

Καθημερινή 13.4.1996:

Το έθνος στην πλανητική εποχή

Η κριτική
***

Η βασική κριτική που δέχονται οι απόψεις του Π. Κονδύλη, αφορά το ευρύτερο ρεύμα σκέψης του"ντεσιζιονισμού" (αποφασιοκρατίας), με κύριο εκπρόσωπο τον συνταγματολόγο Carl Schmitt, από το οποίο επηρεάστηκε αρκετά το ώριμο έργο του. Η ερμηνεία του Διαφωτισμού και του νεωτερικού πολιτισμού από τον Κονδύλη οδηγεί σε μια συγκεκριμένη άποψη για την ουσία της πολιτικής.

«Άν η κλίμακα ηθικών αξιών - που επισείεται από την εκάστοτε κοσμοθεωρητική παράταξη στον αγώνα της για κυριαρχία.... αν οποιοδήποτε ορθοπρακτικό πλαίσιο συνιστά πρόφαση που συγκαλύπτει αξιώσεις κυριαρχίας, τότε στο έργο του Κονδύλη, μαζί με την κανονιστική διάσταση του Διαφωτισμού, αίρεται και οιανδήποτε δυνατότητα αξιολογικών κρίσεων περί του τι είναι δίκαιο ή άδικο σε μια κοινωνία», σημειώνει η Φωτεινή Βάκη στο συνέδριο “Η φιλοσοφία σήμερα” (Ρέθυμνο 2005). 

Η ίδια, επισημαίνει ως αντίπαλο ρεύμα της αποφασιοκρατίας την Κανονιστική Θεωρία, της οποίας σημαντικός σύγχρονος εκφραστής (στο πλευρό του Jürgen Habermas της Νεότερης Σχολής της Φρανκφούρτης, του John Rawls και άλλων), ήταν ο εξίσου αξιόλογος 'Ελληνας στοχαστής Κοσμάς Ψυχοπαίδης.

«Το έργο του Κ. Ψυχοπαίδη αντίθετα, ερμηνεύει μια μεγάλη παράδοση του Διαφωτισμού που κυρίως εκπροσωπείται από τον Ρουσώ, τον Καντ, τον Χέγκελ αλλά και τον Μαρξ ως μια απόπειρα θεμελίωσης πολιτικών κανόνων που δεν θα οπισθοδρομεί σε προ-νεωτερικού τύπου αντιλήψεις περί αγαθού, ούτε θα εκφυλίζεται σε εγωιστικό πράττειν. Η θεμελίωση των πολιτικών κανόνων για τον Ψυχοπαίδη οριοθετείται αφ’ ενός μεν από τις ιστορικές σχέσεις ιδιοκτησίας (ιδιοποίησης και διανομής του κοινωνικού προϊόντος), αφ΄ετέρου δε, τόσο από το ίδιο το κανονιστικό περιεχόμενο αυτών των σχέσεων όσο και από τα συστήματα αξιών που επιτρέπουν την αξιολόγησή του.
Αν για τον Κονδύλη κανόνες και αξίες έχουν μόνο πολεμική διάσταση και υποκρύπτουν αποκλειστικά κυριαρχικές αξιώσεις, για τον Ψυχοπαίδη, η σημερινή θεωρία οφείλει να ερμηνεύει τους κανόνες ως λειτουργικούς όρους όχι μόνο της αναπαραγωγής και διατήρησης της κοινωνίας αλλά και της θεωρίας. Οι κανόνες αξιολογούνται από τους ίδιους τους δρώντες όσον αφορά την καταλληλότητά τους να μετατραπούν σε αξίες που θα προσανατολίζουν την καθημερινή δράση
Αν το έργο του Κονδύλη απέχει κάθε αξιολογικής κλίμακας στη βάση της οποίας θα αποφαινόταν τι είναι “ορθό”, η θεμελίωση των κανόνων στο έργο του Ψυχοπαίδη δηλώνει ποιές αξίες είναι αδιαπραγμάτευτες (ζωή, υγεία, αξιοπρέπεια, αυτόνομη πολιτική δράση) και ποιές αποτελούν αντικείμενο διαλόγου και διαπραγματεύσεων καθώς και ποιοι είναι οι όροι του διαλόγου αυτού». (Φωτεινής Βάκη - Η ερμηνεία του Διαφωτισμού. Ντεσιζιονισμός και Κανονιστική Θεωρία)

Από την ιστοσελίδα Π.Κονδυλης (Kondylis)

Ανορθολογικό στοιχείο στην ελληνική θεωρητική σκέψη. Σημαντική εισήγηση του Κ. Ψυχοπαίδη

 ***

Ο ίδιος ο Π. Κονδύλης δεχόταν ότι η βασική θεωρητική του θέση, η «αξιολογικά ουδέτερη περιγραφική θεωρία της απόφασης», μόνον εν μέρει συμφωνούσε με την ακραιφνή αποφασιοκρατία του Καρλ Σμιτ. Ενώ ο Σμιτ θεμελίωνε το Πολιτικό αποκλειστικά στη «σχέση εχθρού και φίλου», ο Κονδύλης ισχυριζόταν ότι η σχέση αυτή είναι απλά και μόνον ένα γενικό ανθρωπολογικό και κοινωνικό χαρακτηριστικό, που συναντάται σε όλη την πρακτική και διανοητική δραστηριότητα του ανθρώπου και στον όλο κοινωνικό βίο. Ο Κονδύλης ομολογούσε επίσης ότι δέχτηκε ευρεία επιρροή από την «ήπια» αποφασιοκρατία του Μαξ Βέμπερ (Max Weber), ιδίως από τη θέση του Βέμπερ ότι οι κοινωνικές επιστήμες, για να είναι πράγματι επιστήμες, πρέπει, για ό,τι είναι πέραν της γνωστικής δραστηριότητας, να τηρούν αξιολογική ουδετερότητα: δηλαδή να θεωρούν όλες τις ηθικές αξιώσεις και τις απόψεις περί αγαθού ή μη αγαθού ως ισότιμες («πολυθεϊσμός των αξιών») και οι ίδιες να μη κάνουν αξιολογικές κρίσεις σε θέματα ηθικής ή πολιτικής φύσης. Ωστόσο, για να αποφύγει φιλοσοφικά συστήματα που ρητά ή άρρητα στηρίζονται κατά τη γνώμη του σε μεταφυσικές ή οιονεί θρησκευτικές βάσεις (σ' αυτά κατέτασσε φιλοσόφους από τον Πλάτωνα μέχρι τον Μαρξ και τον Νίτσε), αλλά και την Αριστοτελική αντίληψη για το Πολιτικόν και το αγαθόν, η οποία και αξιολογεί και νοηματοδοτεί τη φύση του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος, ο Κονδύλης προχώρησε ένα μεγάλο βήμα πιο πέρα, σ' αυτό που αποκαλούσε «φιλοσοφικό μηδενισμό»: «Ο κόσμος και ο άνθρωπος δεν έχουν αντικειμενικό νόημα και αξία», παρά μόνον αυτό που τους δίνουν υποκειμενικά οι άνθρωποι, βασικά ως άτομα. Αντίθετα, ο Μαξ Βέμπερ αναγνώριζε ως δεσμευτική την «ηθική της ευθύνης» (Verantwortungsethik), σε αντιπαράθεση με την «ηθική του φρονήματος» (ή της πεποίθησης - Gesinnungsethik), ορίζοντας έτσι αξιολογικά κριτήρια υπεράνω της γνωστικής δραστηριότητας, και μάλιστα στο πεδίο της πολιτικής.

Γ. Ρ.

Βλ. και: 

Γιώργος Β. Ριτζούλης: Παναγιώτης Κονδύλης, αξιολογική ουδετερότητα και πολιτική πράξη. Η ηθική της ευθύνης στην Ελλάδα της κρίσης (Ιανουάριος 2016) 

 

Tο μέλλον του έθνους στην Eυρώπη του αύριο

  

Το αν και πώς θα διατηρηθεί το έθνος ως πολιτική ή και πολιτισμική μονάδα δεν εξαρτάται από κάποιαν εγγενή και αμετάβλητη ουσία του, αλλά από τις μακροπρόθεσμες απαιτήσεις της πλανητικής κατάστασης.
   

Το ισοζύγιο, η συγκυριαρχία και η ηγεμονία είναι εξίσου δυνατές, όπως είναι και διάφορες μικτές μορφές εθνικού και πολυεθνικού κράτους.

  
  

 

Σε σχέση με την Ευρώπη, το εθνικό ζήτημα εμφανίζεται περίπλοκο επειδή τα σημαντικότερα έθνη της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης είναι, με πλανητικά μέτρα, μεσαίες Δυνάμεις, δηλ. Δυνάμεις οι οποίες ούτε μπορούν να σταθούν παράμερα ούτε και να διατηρήσουν τη θέση τους αυτοδύναμα το καθένα (πολύ λιγότερο αν το καθένα στραφεί εναντίον των υπολοίπων). Οι Δυνάμεις αυτές συνειδητοποιούν τη νέα κατάσταση πραγμάτων βαθμιαία μόνον, επειδή παλιές νοοτροπίες τις εμποδίζουν να συλλάβουν τις πλανητικές πλέον διαστάσεις των προβλημάτων και επειδή εν μέρει ακόμη ζουν από τα τεράστια αποθέματα της ιμπεριαλιστικής εποχής. Oσο διαρκούσε αυτή η εποχή, ο ανταγωνισμός των μεγάλων ευρωπαϊκών εθνών μεταξύ τους δεν εμπόδισε την οικουμενική επικράτηση της Ευρώπης – απεναντίας μάλιστα: ο ανταγωνισμός ωθούσε προς την επέκταση προκειμένου ο καθένας να μην υστερήσει σε σχέση με την επέκταση των ανταγωνιστών του.

H κατάσταση αυτή, που κράτησε πάνω από τέσσερις αιώνες, άλλαξε τώρα διπλά: μειώνεται τόσο το ειδικό (οικονομικό, δημογραφικό, γεωπολιτικό) βάρος της Eυρώπης όσο και η κοσμοϊστορική σημασία των ενδοευρωπαϊκών ανταγωνισμών. O πλανήτης δεν συνομαδώνεται πια γύρω από τον άξονα των ανταγωνισμών αυτών, παρά τα ευρωπαϊκά έθνη υποχρεώνονται τώρα να συνομαδωθούν εν όψει των πλανητικών ανταγωνισμών. 

Eίναι παράδοξο, και όμως αληθινό: οι μεγάλοι ενδοευρωπαϊκοί πόλεμοι ήσαν δυνατοί, επειδή η Eυρώπη κυριαρχούσε στον κόσμο· σήμερα είναι αδύνατοι επειδή η Eυρώπη έπαψε πια να είναι η κινητήρια δύναμη της παγκόσμιας ιστορίας. Aυτό το ωμό γεγονός - και όχι η «λογική» ή οι «πικρές ιστορικές εμπειρίες», όπως λένε οι πανηγυρικές ομιλίες – τοποθετεί σε νέα φάση το πρόβλημα του εθνικισμού στη δυτική και κεντρική Eυρώπη. Aυτό είναι βέβαιο, αβέβαιο παραμένει όμως με ποιες υπερεθνικές οργανωτικές μορφές μπορεί να αντιμετωπιστεί η πρόκληση των καιρών. 

Tο ισοζύγιο, η συγκυριαρχία και η ηγεμονία είναι εξ ίσου δυνατές, όπως είναι και διάφορες μικτές μορφές εθνικού και πολυεθνικού κράτους (αφού, καθώς είπαμε στην αρχή, η επιβίωση του έθνους διόλου δεν ταυτίζεται με τη διατήρηση του κλασικού εθνικού κράτους, όπως και η εξαφάνιση του έθνους δεν σημαίνει οπωσδήποτε το τέλος του κράτους ως μορφής πολιτικής οργάνωσης). Όμως, δυνατό είναι επίσης να ενταθούν οι κεντρόφυγες τάσεις εξ αιτίας εξωτερικής πίεσης ή της προσπάθειας ενός μέρους να επιβάλει την ηγεμονία του. Mια τέτοια εξέλιξη ίσως να χαροποιούσε μερικούς κοντόθωρους εθνικιστές, όμως θα ξόδευε άσκοπα ένα μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής ζωτικότητας.

Aπό τη σκοπιά ενός οικονομιστικού φιλελευθερισμού (με τον οποίο ταυτίζεται έμπρακτα η κοσμοπολίτικη «αριστερά», μολονότι συνεχίζει να χρησιμοποιεί χειραφετητικές κενολογίες), φαίνεται ότι το ζήτημα του έθνους και του εθνικισμού θα λυθεί από μόνο του χάρη στη διαπλοκή των οικονομικών και στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας. Όπως ο καταμερισμός της εργασίας στην εκτεχνικευμένη μαζική δημοκρατία συνεπέφερε τον κατακερματισμό της κοινωνίας σε άτομα και την κατάλυση των κοινωνικών τάξεων της εποχής του φιλελευθερισμού, έτσι και τώρα, λέγεται, η ίδια διαδικασία καθώς θα επεκτείνεται σ’ ολόκληρο τον πλανήτη, θα κατακερματίσει τα έθνη σε άτομα και θα εξανεμίσει κάθε αίσθημα εθνικής συνοχής.
Δεν επιθυμούμε εδώ να υπενθυμίσουμε τα βάσιμα επιχειρήματα, τα οποία διατυπώθηκαν στην κοινωνιολογική συζήτηση των τελευταίων δεκαετιών εναντίον όσων προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη «συλλογική δράση», με αφετηρία την οικονομική στάθμιση οφέλους και ζημίας. Aς δούμε καλύτερα το πράγμα από τη σκοπιά του ζητήματος της κατανομής. Ακόμα κι αν περιοριστούμε στο οικονομικό αυτό κριτήριο, διόλου δεν αποκλείεται η πιθανότητα ότι το τάδε ή το δείνα ανθρώπινο σύνολο αντιλαμβάνεται το έθνος και την αντίστοιχη μορφή πολιτικής οργάνωσης ως το καλύτερο μέσο προάσπισης των συμφερόντων του· η άσκηση πολιτικής με στόχο την προάσπιση οικονομικών συμφερόντων θα μπορούσε να συνδεθεί τελεσφόρα με εθνικιστικά ιδεολογήματα. Αν πάλι το έθνος θεωρηθεί ξεπερασμένο, τότε η συλλογική οντότητα θα πρέπει να διευρυνθεί και να επιλέξει μιαν άλλη μορφή οργάνωσης της πολιτικής μονάδας. Όμως πάντοτε θα υπάρχουν και θα δρουν συλλογικές οντότητες με σκοπό να διασφαλίσουν για τον εαυτό τους πλεονεκτική θέση στον αγώνα κατανομής, εκτός πια κι αν καταστεί περιττή κάθε πολιτική οργάνωση. Οι οικονομιστές φιλελεύθεροι, που περιμένουν κάτι τέτοιο, θα όφειλαν να διαβάσουν προσεκτικότερα τον Adam Smith.
Το αν και πώς θα διατηρηθεί το έθνος ως πολιτική ή και πολιτισμική μονάδα δεν εξαρτάται λοιπόν από κάποιαν εγγενή και αμετάβλητη ουσία του, αλλά από τις μακροπρόθεσμες απαιτήσεις της πλανητικής κατάστασης ακριβέστερα: από τον τρόπο, με τον οποίο τα ενεργά υποκείμενα θα αντιληφθούν και θα αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις αυτές. Mπορούμε να φαντασθούμε πλείστους όσους συνδυασμούς και παραλλαγές. Σε πλεονεκτικότερη θέση βρίσκονται έθνη, τα οποία χάρη στο δυναμικό τους είναι σε θέση να αποτελέσουν ανταγωνιστικές πολιτικές μονάδες και μέσα στην πλανητική εποχή. Στη δυτική και κεντρική Eυρώπη, εξαιτίας της εθνικής της σύνθεσης, το εθνικό ζήτημα είναι ιδιαίτερα λεπτό. Kαι ακόμα λεπτότερο παρουσιάζεται στην περίπτωση της Γερμανίας, ως χώρας, η οποία είναι μεν η μεγαλύτερη στο χώρο αυτό, αλλά από πλανητική άποψη δεν είναι τίποτε παραπάνω από μεσαία δύναμη.

Καθημερινή 7.4. 1996:
Το μέλλον του έθνους στην Ευρώπη του αύριο

Παναγιώτης Κονδύλης (1992): Η σημερινή Ελλάδα αποτελεί περίπτωση φθίνοντος έθνους  (και μερικές παρατηρήσεις)
     

Αλλα κείμενα του Π. Κονδύλη και σχετικά, στον ιστότοπο Μετά την Κρίση

    

  

Γ. Β. Ριτζούλης: Ουδετερότητα ως προς τις αξίες, πολιτική πράξη, ηθική της ευθύνης - Η Ελλάδα στην κρίση, σκέψεις με τον Π. Κονδύλη

Σκέψεις με τον Κονδύλη: Η Ελλάδα έθνος που φθίνει ή δυσαρμονική κοινωνία με αποτυχημένο  πολιτικό σύστημα;
  

 

   
Η Ελλάδα της κρίσης, η παρακμή του αστικού πολιτισμού και η πολιτισμική επανάσταση των δεκαετιών του '60 και του '70   (με μικρό βιογραφικό του Π. Κονδύλη) 
  
Η καχεξία του αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοινωνία και ιδεολογία (εισαγωγικό κείμενο του Παναγιώτη Κονδύλη στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του Παρακμή του αστικού πολιτισμού, 1991). Κυκλοφορεί ως ανεξάρτητο τομίδιο με τίτλο Οι αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας (2011) 
   

 
Ιστοσελίδα για το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη: Π.Κονδύλης (Kondylis) (περιέχει και εκτεταμένα αποσπάσματα των 2 άρθρων) 
       

Ένας κλασσικός,  δοκίμιο του Κώστα Κουτσουρέλη για τον Τάκη Κονδύλη.

    

Μάριος Μαρκίδης: Ο Κονδύλης και εμείς. Οι δρόμοι που πήραμε (από το περιοδικό Σημειώσεις, τεύχος 53)

   

Ζωντανές μνήμες από τη Χαϊδελβέργη του Α. Καΐση 

    

  

Εφημερίδα των Συντακτών (27-28 Απριλίου 2013): Αφιέρωμα Π. Κονδύλης - Το πνεύμα της εναντίωσης σε κάθε ιδεολογική πλάνη.
   
Από εκδήλωση του Πνευματικού Κέντρου Νέας Ερυθραίας για τον Τάκη Κονδύλη (28/11/2008)

Σπύρος Κουτρούλης: Επιλογή απο την ελληνική βιβλιογραφία για τον Π.Κονδύλη

Βιβλία, επιμέλειες και μεταφράσεις του Τάκη Κονδύλη στα Ελληνικά