Υπάρχουν
δύο Ευρώπες, γράφει ο Βλαδίμηρος Eρμολένκο: μια Ευρώπη των κανόνων και των
κανονισμών, και μια Ευρώπη θεμελιωμένη στην πίστη στην Ευρωπαϊκή ιδέα. Και φυσικά, όπως δείχνουν τα πρόσφατα γεγονότα στην Ουκρανία, η Ευρωπαϊκή ιδέα εκτείνεται πολύ πέρα από τα επίσημα σύνορα της
Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Συχνά γίνεται λόγος για «δύο Ουκρανίες». Μιλάμε για το πόσο συμβατές ή ασύμβατες είναι, πώς η αγάπη τις κρατά μαζί και πως η αμοιβαία δυσπιστία τις χωρίζει. Ωστόσο, σπάνια επισημαίνεται ότι και η Ευρώπη έχει δύο όψεις. Κυττάζουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις και μόνον περιστασιακά βλέπουν η μία την άλλη.
Η άλλη Ευρώπη είναι αυθόρμητη και συναισθηματική, είναι η Ευρώπη της πίστης. Αυτή είναι η Νεαρή Ευρώπη, που περιλαμβάνει κυρίως χώρες του πρώην σοσιαλιστικού μπλοκ. Για τους ανθρώπους που ζουν σ' αυτές τις χώρες, η Ευρώπη εξακολουθεί να είναι όραμα, ιδανικό, ουτοπία. Πιστεύουν στην Ευρώπη, αλλά συχνά αγνοούν τους κανόνες της. Γι' αυτούς, η Ευρώπη είναι ένα είδος μυστικιστικής έκστασης, στην οποία μπορούμε και να ξεχνάμε τους κώδικες των νόμων. Με το πρόσωπο του ευρω-καθολικισμού και της ευρω-ορθοδοξίας, είναι γεμάτοι με πίστη και έτοιμοι να πεθάνουν για την Ευρώπη, αλλά δεν είναι πάντα έτοιμοι να ζήσουν γι' αυτήν. Γι' αυτούς, οι κανόνες είναι πολύ ασήμαντα πράγματα, ώστε να ασχολούνται μαζί τους.
Εμείς οι Ουκρανοί, είμαστε αυτή η άλλη Ευρώπη.
Το
μόνο που απομένει από την πίστη στην απόλυτη αξία της Ευρώπης, που είχαν κάποτε οι Δυτικοευρωπαίοι (οι ευρω-προτεστάντες), είναι ένα
σύνολο κανόνων και κανονισμών, και έτσι τους είναι δύσκολο να μας καταλάβουν. Δεν μπορούν να κατανοήσουν τη σημασία των ευρωπαϊκών σημαιών που κυματίζουν ανάμεσα στους μύθους από ένδοξες ημέρες της Ουκρανίας, ανάμεσα στις φλόγες της επανάστασης και ανάμεσα στα εθνικιστικά συνθήματα.
Καταλαβαίνουν πολλά από τις διαμαρτυρίες μας, αλλά ακόμη δεν μπορούν να
καταλάβουν τι είναι το πιο σημαντικό σ' αυτές: για εμάς η Ευρώπη είναι συναίσθημα, δεν είναι κανόνες. Είναι ένα πολύ μακρινό ιδανικό, στο οποίο πιστεύουμε. Η Ευρώπη είναι μια θεότητα με την οποία θέλουμε να ενωθούμε, όχι
το σύνολο των κανόνων που ο αρχιερέας μιας απούσας θεότητας θα ήθελε να τηρούμε.
Η Ευρώπη είναι επίσης φως στο τέλος μιας σήραγγας. Πότε έχουμε ανάγκη ένα τέτοιο φώς; Μόνο όταν όλα είναι κατάμαυρα γύρω. Για ποιό άλλο λόγο, οι διαδηλωτές έκαναν σύμβολο την απλή πράξη να ανάβουν το φακό στα κινητά τηλέφωνα τους στη μέση της νύχτας; Επειδή κάθε φακός είναι λίγο φως στο τέλος ενός μικρού τούνελ.
***
Υπάρχει ένα παράδοξο στην καρδιά της ουκρανικής εξέγερσης. Είναι
ένα ιδανικό περιβάλλον για την κοινωνία στο σύνολό της για να ζήσει
και να αναπτυχθεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο όπως ένας ζωντανός
οργανισμός ζεί και μεγαλώνει. Όμως, έξω από την πραγματική εξέγερση, ουσιαστικά δεν υπάρχει τέτοιο
πράγμα όπως η κοινωνία : υπάρχουν μόνο άτομα και φυλές - ένας «πόλεμος του
κάθε ανθρώπου ενάντια στον πλησίον του», στον οποίο κανείς δεν
εμπιστεύεται κανέναν άλλο. Οι άνθρωποι χωρίζονται σε οικογένειες, σε φυλές και σε ομάδες, όχι μόνο «εκεί», «στην κορυφή του σωρού», αλλά και «εδώ», «στο κάτω μέρος».
Ωστόσο, τα ανθρώπινα όντα είναι πλάσματα που μπορούν να κατανοήσουν και κάτι μεγαλύτερο από τις μικρές κοινότητες. Οι άνθρωποι αισθάνονται καταπνιγμένοι στις μικρές κοινότητες, και ένα τόσο μικρό ποσό αλληλεγγύης αποδεικνύεται συχνά ανεπαρκές. Υπάρχουν φορές που οι άνθρωποι λαχταρούν για την καθολική αδελφότητα της ανθρωπότητας. Αυτή η ουτοπική αδελφότητα είναι η ιδανική κοινωνία.
Ωστόσο, τα ανθρώπινα όντα είναι πλάσματα που μπορούν να κατανοήσουν και κάτι μεγαλύτερο από τις μικρές κοινότητες. Οι άνθρωποι αισθάνονται καταπνιγμένοι στις μικρές κοινότητες, και ένα τόσο μικρό ποσό αλληλεγγύης αποδεικνύεται συχνά ανεπαρκές. Υπάρχουν φορές που οι άνθρωποι λαχταρούν για την καθολική αδελφότητα της ανθρωπότητας. Αυτή η ουτοπική αδελφότητα είναι η ιδανική κοινωνία.
Όλα η προπαγάνδα του Κρεμλίνου για «επαναστάσεις που χρηματοδοτούνται από το
εξωτερικό» είναι λάθος, όχι μόνο σε πρακτικό, αλλά και σε
προσωπικό επίπεδο. Οι άνθρωποι στην Ουκρανία δεν βγαίνουν στους δρόμους με την ελπίδα να κερδίσουν κάτι. Το κάνουν για να δώσουν. Με τη θέλησή τους δίνουν κάτι από το χρόνο τους, από την άνεση τους, από την τροφή τους, από τα
υπάρχοντά τους, από τα χρήματά τους, από τις χαρές τους, από τις ελπίδες και τις
λύπες τους. Με λίγα λόγια, τον επιούσιο άρτο τους. Και δεν περιμένουν κάτι ως ανταμοιβή. Δεν έχουμε πιά να κάνουμε με «πολύχρωμες επαναστάσεις». Έχουμε να κάνουμε με επαναστάσεις στις οποίες οι άνθρωποι προσφέρουν ως δώρο τον εαυτό τους.
***
Κάτι πολύ ενδιαφέρον προκύπτει από τα «αντεπαναστατικά» σχόλια, που βλέπουν δυτικούς παίκτες να κινούν μαριονέτες και ελέγχουν τα τωρινά γεγονότα στην Ουκρανία: οι σχολιασμοί αυτοί ταιριάζουν πολύ όμορφα στο μοτίβο της αντεπαναστατικής σκέψης των τελευταίων διακοσίων χρόνων.
Η αντεπαναστατική σκέψη είναι ως επί το πλείστον μοναρχική και ιεραρχική. Προσπαθεί να υπερασπισθεί ένα επακριβώς καθορισμένο σύστημα, που έχει έναν εξουσιαστή στο επάνω μέρος και μια ιεραρχική δομή κάτω. Εδώ γίνεται το μεγαλύτερο λάθος. Από καθαρή αδράνεια της τέτοιας σκέψης, όταν υπερασπίζεται το υπάρχον σύστημα και την ιεραρχία του, προϋποθέτει ότι ο εχθρός έχει ένα ισοδύναμο σύστημα και ιεραρχία, ότι είναι μια καλά οργανωμένη, ιεραρχική παγκόσμια συνωμοσία. Ο νούς πάει σε Μασόνους, σε Ναΐτες, σε Ιακωβίνους, σε Ιακωβίτες, σε Γερμανούς, Σιωνιστές, Αμερικανούς. Για παράδειγμα, ο εχθρός του Πούτιν θεωρείται ως ένα είδος αντι - Πούτιν, το alter ego του.
Είναι πέρα από τις δυνατότητες των ανθρώπων που σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο, να συνειδητοποιήσουν ότι οι επαναστατικές, ακόμη και οι εξελικτικές διεργασίες στην κοινωνία, δεν είναι ούτε ιεραρχικές ούτε συστηματικές. Δεν μπορούν να δουν, ότι στους μοναρχικούς αντιτίθεται μια στοιχειακή δύναμη και όχι μια ιεραρχία, και ότι η λογική αυτής της στοιχειακής δύναμης είναι αρκετά ανόμοια με τη λογική κάθε συστήματος. Αυτή η λογική δεν μπορεί πάντα να είναι αγγελικής φύσης, και δεν οδηγεί πάντα σε θετικά αποτελέσματα (το εντελώς αντίθετο - τα αποτελέσματα είναι πολύ συχνά αρνητικά). Αλλά σίγουρα, είναι σαφώς διαφορετική. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το είδος της λογικής έχει περισσότερα από ένα κέντρο, έναν εγκέφαλο και μία καρδιά.
***
Όμως θα πρέπει να επιστρέψουμε στην Ευρώπη.
Κατά τη διάρκεια του Εικοστού αιώνα, το γεωγραφικό περίγραμμα της Ευρώπης άλλαζε κάθε είκοσι ή τριάντα χρόνια. «Τυπικά», η Ευρώπη συνέχισε να υφίσταται μέσα σε ορισμένα θεσμικά όρια. Ωστόσο, πέρα από αυτά τα όρια, ένα νέο είδος αυθόρμητης πραγματικότητας είχε αρχίσει να παίρνει μορφή, που θα έθετε υπό αμφισβήτηση την ίδια την ύπαρξη εκείνων των ορίων. Η Ευρώπη ως «θεσμός» και ως «ιδέα» κινείται με διαφορετικές ταχύτητες: χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες ώστε η επέκταση της ιδέας της Ευρώπης, να επιφέρει την επέκταση της Ευρώπης των θεσμών. Η Ευρώπη ως ιδέα κινείται πάντα πιο γρήγορα προς τα εμπρός, σε σύγκριση με την Ευρώπη ως θεσμική πραγματικότητα.
Οι «δύο Ευρώπες» - η Ευρώπη των κανόνων και η Ευρώπη της πίστης, η Ευρώπη των θεσμών και η Ευρώπη των ιδεών - πάντα υπήρχαν, αν και περισσότερο με τη μορφή Βεμπεριανών «ιδεατών τύπων» [ή ιδεότυπων], με αμέτρητες εξαιρέσεις που απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Και το όριο μεταξύ αυτών των δύο μεταβαλλόταν συνεχώς.Υπήρχαν τουλάχιστον τρία κύματα επέκτασης της ευρωπαϊκής ιδέας στον Εικοστό αιώνα, το καθένα εκ των οποίων οδήγησε και στην επέκταση της Ευρώπης ως θεσμού.
Το πρώτο κύμα άρχισε στη Γερμανία και στην Ιταλία. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς σήμερα, ότι μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, το ζήτημα του άν η Γερμανία ανήκε στη «Δύση» ή όχι, βράθηκε στο επίκεντρο έντονων συζητήσεων μέσα στη χώρα αυτή. Εκείνη την εποχή, για την Ευρώπη, «Δύση» σήμαινε τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία - ορθολογική, ρεαλιστική, κοσμική, κοινοβουλευτικές κοινωνίες. Η Γερμανία έμελλε να ακολουθήσει τον δικό της Sonderweg, τον δικό της ιδιαίτερο δρόμο.
Μετά την τραγωδία για ολόκληρη την Ευρώπη, στην οποία κατέληξε ο ναζιστικός Sonderweg, εκπλήττει πραγματικά το γεγονός ότι οι ιδρυτές της νέας αντι - ναζιστικής Ευρώπης ήταν Γερμανόφωνοι πολιτικοί: Robert Schuman, ένας Γάλλος από την [δίγλωσση - Γαλλόφωνη και Γερμανόφωνη] Αλσατία [στην πραγματικότητα γεννήθηκε στο Λουξεμβούργο, από μητέρα Λουξεμβούργια και πατέρα με καταγωγή από την Γερμανική τότε Αλσατία και Λωρραίνη], ο Konrad Adenauer, Γερμανός από την Κολωνία, και ο Ιταλός πρωθυπουργός Alcide de Gasperi, που γεννήθηκε στο [Γερμανόφωνο] Νότιο Τυρόλο, όταν αυτό ήταν ακόμη μέρος της Αυστρο-Ουγγαρίας.
Μετά τον πόλεμο, η Δυτική Γερμανία έγινε σταδιακά μέρος του νέου Ευρωπαϊκού εγχειρήματος, στην αρχική ως όμηρος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, που έχει συσταθεί το 1950 με τον συγκεκριμένο σκοπό να καθιστά αδύνατη κάθε είδους αποκατάσταση του Γερμανικού στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος. Υπάρχει συχνά ειρωνεία στον τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία: ένας οργανισμός που υποτίθεται ότι θα διατηρούσε τη Γερμανία δεμένη και υποταγμένη, την μετέτρεψε μέσα σε λίγες δεκαετίες σε ηγέτιδα δύναμη στην Ευρωπαϊκή ήπειρο. Η Γερμανία σήμερα, και ιδιαίτερα μετά την επανένωση των δύο Γερμανιών, είναι η δύναμη που κινεί το Ευρωπαϊκό σχέδιο προς τα εμπρός. Είναι η μηχανή και ο εγκέφαλος της Ευρώπης, παρόλο που δεν είναι η καρδιά της.
Το παράδειγμα της Ιταλίας έχει αρκετές ομοιότητες. Στο τέλος της δεκαετίας του 1910 και στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ανοίχτηκαν συζητήσεις περί ιδιαίτερου δρόμου και για την χώρα αυτή, που δεν ήταν λιγότερο ένθερμες από εκείνες στη Γερμανία. Πολλοί Ιταλοί, συμπεριλαμβανομένου του Μουσολίνι, διάβασαν την Παρακμή της Δύσης του Όσβαλντ Σπένγκλερ και χειροκρότησαν τις απόψεις του. Ακόμη και πριν από τη γέννηση του φασισμού, η ιδέα του Enrico Corradini για την Ιταλία ως ουσιαστικά «προλεταριακού έθνους» που βρίσκεται σε αντίθεση με τα «αστικά» έθνη της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας, απέσπασε πάρα πολλή δημοτικότητα. Και εδώ, μετά τον πόλεμο, όλα τα επιχειρήματα υπέρ ενός ιδιαίτερου δρόμου της Ιταλίας σταμάτησαν: η χώρα έγινε ένα από τα ιδρυτικά μέλη της εξαεθνούς «Ευρωπαϊκής Κοινότητας», του προδρόμου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουμε σήμερα.
Στη δεκαετία του 1950 και του 1960, τα έθνη που είχαν αναζητήσει έναν «ιδιαίτερο δρόμο», σε αντίθεση με τις «φιλελεύθερες» και «κοινοβουλευτικές» χώρες, βρέθηκαν στο επίκεντρο ενός νέου φιλελεύθερου πολιτικού εγχειρήματος. Αυτό το πρώτο κύμα διεύρυνσης της ευρωπαϊκής ιδέας, έφθασε στο τέλος του, όταν η Μεγάλη Βρετανία, η Ιρλανδία και η Δανία προσχώρησαν στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1973. Το δεύτερο κύμα, το Μεσογειακό, άρχισε σχεδόν αμέσως μετά.
***
Αυτό το δεύτερο κύμα απόκτησε δύναμη μετά το θάνατο του Πορτογάλου δικτάτορα Σαλαζάρ το 1970, του Ισπανού Φράνκο το 1975, καθώς και μετά την πτώση της Ελληνικής χούντας το 1974, που ακολούθησε τα κωμικοτραγικά γεγονότα στην Κύπρο.
Αυτό το δεύτερο κύμα της διεύρυνσης είχε ένα μοναδικό χαρακτηριστικό : και οι τρεις χώρες - η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ελλάδα - είχαν κυβερνηθεί από δεξιά ή ακροδεξιά καθεστώτα, και η μετατόπισή τους προς την κατεύθυνση της Ευρώπης, στην αρχή καθοδηγήθηκε από δυνάμεις που δύσκολα θα μπορούσαν να είναι ύποπτες για υπόθαλψη φιλοευρωπαϊκών συμπαθειών. Ο Φρανθίσκο Φράνκο, όταν αυτοδιορίσθηκε «αντιβασιλέας» της επανιδρυθείσας μοναρχίας το 1947, έβλεπε τον βασιλιά Χουάν Κάρλος ως διάδοχο και συνεχιστή του, ωστόσο ο βασιλιάς έγινε το σύμβολο των αλλαγών και των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων στην Ισπανία. Η στρατιωτική χούντα, η οποία στην πραγματικότητα υποκίνησε το πραξικόπημα στην Πορτογαλία το 1974, άνοιξε το δρόμο για τον εκδημοκρατισμό και εθελοντικά παρέδωσε την εξουσία στη δημοκρατικά εκλεγμένη σοσιαλιστική κυβέρνηση του Μάριο Σοάρες. Στην Ελλάδα, οι φιλοευρωπαϊκές μεταρρυθμίσεις ξεκίνησαν με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή, του συντηρητικού πρωθυπουργού των δεκαετιών του 1950 και του 1960.
Αυτές οι διαδικασίες δείχνουν καθαρά το βαθμό στον οποίο οι κοινωνίες των τριών αυτών χωρών είχαν αλλάξει. Ακόμη και συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις ή στρατιωτικές παρεμβάσεις, που σε άλλες εποχές θα είχαν διασφαλίσει μια αυταρχική διακυβέρνηση, δεν μπορούσαν να ανακόψουν το κύμα εκδημοκρατισμού «από τα κάτω», των διαδικασιών που ο de Tocqueville ονόμασε «δημοκρατία ως κοινωνική κατάσταση». Οι πρώην δικτάτορες και οι διάδοχοί τους, αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με τις αλλαγές στην κοινωνία.
Αυτό το δεύτερο κύμα - η Μεσογειακή επέκταση της «Ευρωπαϊκής Κοινότητας» - έφτασε στο αποκορύφωμά της, όταν η Ελλάδα προσχώρησε το 1981, ακολουθούμενη από την Ισπανία και την Πορτογαλία πέντε χρόνια αργότερα. Όπως και με το πρώτο κύμα, η επίσημη επέκταση της Ευρώπης σήμανε και το τέλος της επέκτασης της Ευρώπης, ως ιδέας και πίστης. Η επέκταση της «Ευρώπης των κανόνων» έλαβε χώρα μόνο μετά από την επέκταση της «Ευρώπης ως πίστης».
Ακριβώς τη στιγμή που το δεύτερο κύμα είχε επισημοποιηθεί θεσμικά, το επόμενο κύμα είχε αρχίσει να υψώνεται αυθόρμητα. Αυτή τη φορά, το επίκεντρο της προσοχής ήταν στην Κεντρική Ευρώπη.
***
Ο Μίλαν Κούντερα δημοσίευσε το 1983 το γνωστό δοκίμιό του «Η υφαρπαγμένη Δύση, ή η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης» [pdf]. Σ' αυτό προσφέρει μια συνοπτική περιγραφή της Κεντρικής Ευρώπης ως «συμπυκνωμένης εκδοχής της ίδιας της Ευρώπης», που περιέχει τη «μέγιστη ποικιλομορφία μέσα στην ελάχιστη έκταση γεωγραφικού χώρου». Ο Κούντερα, υποστήριξε επίσης ότι η περιοχή του είναι η «υφαρπαγμένη Δύση»: «πολιτικά βρίσκεται στην Ανατολή», αλλά «πολιτισμικά» είναι στη Δύση.
Χάρις στον Κούντερα, η Ευρώπη γνώρισε το είδος των ιδεών που έμελλε αργότερα να νομιμοποιήσει την οικονομική και πολιτική ενσωμάτωση των χωρών του σοσιαλιστικού μπλοκ μέσα στο Ευρωπαϊκό εγχείρημα. Αυτές οι ιδέες ήταν τόσο απλές, όσο και ελκυστικές: υπάρχουν ορισμένες κοινωνίες που φαίνονται να βρίσκονται στην Ανατολή, ενώ στην πραγματικότητα είναι στη Δύση. Έχουν «κλαπεί» και πρέπει να επιστραφούν εκεί όπου ανήκουν δικαιωματικά. Η διαδικασία μεταρέπεται σε ένα είδος γεωπολιτικής αποκατάστασης.
Ιδέες όπως αυτές - ρητά ή σιωπηρά - υποστήριξαν τη διαδικασία για επιστροφή της «υφαρπαγμένης Δύσης» στο δυτικό ευρωπαϊκό σχέδιο. Πρώτα υπήρξε η συμφωνία σύνδεσης μεταξύ της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και των χωρών του πρώην σοσιαλιστικού μπλοκ. Αυτό με τη σειρά του, οδήγησε στην επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2004 , το 2007 και το 2013.
Η ιδέα της «υφαρπαγμένης Δύσης» μπορεί να ήταν απελευθερωτική για την Κεντρική Ευρώπη, αλλά για την Ευρώπη που βρίσκεται ανατολικότερα ήταν καταστροφική. Αντί να σπάσει το τείχος μεταξύ Ανατολής και Δύσης, απλά το μετατόπισε πιό ανατολικά. Η ιδέα θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση του ολοκληρωτισμού παντού, αλλά αντ' αυτού, εντοπίσθηκε γεωγραφικά στην επικράτεια της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ρίχνοντας έτσι μια μόνιμη «κατάρα» πάνω στις Ανατολικοευρωπαϊκές χώρες μας.
Το όλο παράδοξο της αντίληψης του Κούντερα για την Κεντρική Ευρώπη, έγκειται στο γεγονός ότι γι' αυτόν δεν υπήρχε τέτοιο μέρος. Δεν ήταν απλά «υφαρπαγμένη Δύση», αλλά η κλεμμένη μήτρα της ίδιας της «Δύσης», με τη «μέγιστη ποικιλομορφία της μέσα στην ελάχιστη έκταση χώρου» (η «ενότητα στην πολυμορφία» - που αργότερα έγινε το κύριο σύνθημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης - είναι μια απλοποιημένη εκδοχή της μαγικής φόρμουλας του Κούντερα). Αντί να παραμένει πιστός στη δική του ρήση, και να δει πόση διαφορετικότητα υπάρχει στο σύνολο της Ευρωπαϊκής ηπείρου, επέλεξε να τη χωρίσει σε δύο μέρη, ευρισκόμενα σε αντίθεση μεταξύ τους - την ουμανιστική Δύση απέναντι στη δαιμονική Ανατολή, που είχε υφαρπάξει μέρος της Δύσης.
Ακόμη κι έτσι, η απλοποιημένη αυτή ιδέα λειτούργησε. Είναι αδύνατο να φαντασθεί κανείς τη θεσμική επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το 2000, χωρίς τις αλλαγές στον τρόπο σκέψης που πραγματοποιήθηκαν στη δεκαετία του 1980 - σε μεγάλο βαθμό χάρις στην Κούντερα και άλλους καλλιτέχνες και διανοούμενους. Το σχήμα ήταν ελκυστικό, απλό και αποτελεσματικό - και πολύ αναγκαίο εκείνη την εποχή.
Αλλά τότε, ό,τι αρχικά ήταν επαναστατικό σχέδιο για την επέκταση της Ευρώπης, μετετράπη σε αντιδραστικό σχέδιο. Ο δυναμισμός του έγινε κομφορμιστικό κλισέ για την υποστήριξη του status quo. Δεν μπορεί πλέον να αντέξει την κριτική από το νέο κύμα επέκτασης της Ευρωπαϊκής ιδέας. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει καμμιά δαιμονική Ανατολή. Αυτό δεν υπάρχει. Η ελευθερία μπορεί να διαπεράσει και την Ανατολή, όπως ακριβώς μπορεί να κάνει οπουδήποτε αλλού. Όλα είναι θέμα χρόνου.
Αυτό αποδεικνύουν σήμερα οι πολίτες της Ουκρανίας.
***
Θέλω να πιστεύω, ότι έχει έρθει πλέον η ώρα για το τέταρτο κύμα, και είναι η δική μας ώρα. Θέλω επίσης να πιστεύω, ότι η ρήση του Κούντερα πρέπει να τροποποιηθεί : το καθήκον σήμερα για την Ευρώπη είναι να υποστηρίξει «τη μέγιστη ποικιλομορφία εντός της μέγιστης έκτασης του χώρου», και όχι «τη μέγιστη ποικιλομορφία μέσα στην ελάχιστη έκταση χώρου».
Η συνειδητοποίηση ότι τώρα είναι η ώρα για το τέταρτο κύμα, μας αναγκάζει να πάμε πολύ πέρα από τα εθνικιστικά συνθήματα και τα συνθήματα εναντίον του Κρεμλίνου των διαδηλώσεών μας. Η εθνικιστική ρητορική με την οποία αυτή τη στιγμή είναι γεμάτη η «πλατεία» [στα ουκρανικά η αραβικής αρχικής καταγωγής λέξη майдан = πλατεία] αντιπροσωπεύει μια συρρίκνωση της ιδέας της Ευρώπης, ενώ εμείς πρέπει να εργασθούμε για την επέκτασή της.
Η Ευρωπαϊκή ιδέα δεν μπορεί να αναχθεί σε κάτι απλά εθνικό. Αντιθέτως, η εθνική ιδέα θα πρέπει να εξυψωθει στο Ευρωπαϊκό επίπεδο. Θα πρέπει να προχωρήσουμε ακόμη περισσότερο: η Ευρωπαϊκή ιδέα θα πρέπει να εξυψωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα γεγονότα που τώρα λαμβάνουν χώρα στην Ουκρανία, θα πρέπει να αφυπνίσουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τη διαπίστωση ότι έχει μια παγκόσμια αποστολή, που θα πρέπει πρώτα να την εκπληρώσει στην Ευρωπαϊκή ήπειρο ως σύνολο.
Πρέπει τώρα να θέσουμε τους στόχους μας πολύ υψηλότερα από το απλό ανέβασμα στη σκηνή μιας διαμαρτυρίας κατά του Κρεμλίνου. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε την Ευρωπαϊκή ιδέα απλά και μόνον για να να ενισχύσουμε φθαρμένα εθνικιστικά συνθήματα. Πρέπει να προχωρήσουμε πιό πέρα - για να συνειδητοποιήσουμε ότι το κίνημά μας σήμερα είναι μέρος της παγκόσμιας ιστορίας. Είναι ένα κομμάτι της εξέλιξης της ίδιας της Ευρώπης.
Στην «πλατεία» δεν αποδεικνύουμε μόνον την δύναμη μας απέναντι στις αρχές μας και στο Κρεμλίνο. Επίσης, ανοίγουμε έναν νέο κόσμο για τους άλλους Ευρωπαίους. Είμαστε αυτοί που δείχνουμε ότι η Ευρωπαϊκή ιδέα εκτείνεται πολύ πέρα από τα επίσημα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης - όπως ακριβώς συνέβη στα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν η Ευρώπη εκείνης της εποχής άρχισε να κοιτάζει προς την περιοχή της Μεσογείου ή στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν για πρώτη φορά καλείται να ενθυμηθεί την ύπαρξη της «κλεμμένης Δύσης».
Χάρις στα γεγονότα στην Ουκρανία, η Ευρώπη πρέπει τώρα να σκεφθεί σε ευρύτερη, παγκόσμια κλίμακα, σε σύγκριση με ό,τι έχει κάνει στο παρελθόν. Είναι όλο και περισσότερο μια παγκόσμια δύναμη, καθώς συνεχίζει να ελκύει άλλες χώρες και άλλα έθνη, φέρνοντάς τις στο εσωτερικό της.
Είναι καθήκον μας τώρα, να σκεφτόμαστε μέσα στα πλαίσια της παγκόσμιας ιστορίας. Η σκηνή μας σήμερα δεν είναι απλώς μια μικρή επαρχία της Ευρώπης. Σκηνή μας είναι ολόκληρη η ήπειρος, όλος ο κόσμος.
***
Οι Δυτικοευρωπαίοι συχνά μιλούν για το πώς έχουν χάσει το Ευρωπαϊκό τους όραμα, για το πώς ασχολούνται όλο και περισσότερο με ασήμαντες λεπτομέρειες αντί θέματα της μεγάλης στιγμής.
Αυτό συμβαίνει, απλά και μόνον επειδή υπάρχει ολόγυρά τους λαμπρό ηλιακό φως. Όταν μπορείς να βλέπεις τα πάντα γύρω σου, δεν έχεις καμία ανάγκη για όραμα. Μπορείς να πράττεις, χωρίς να χρειάζεσαι επικουρικά βοηθήματα για να βλέπεις.
Το όλο ερώτημα για τις «δύο Ευρώπες» - την «Ευρώπη των κανόνων» και την «Ευρώπη της πίστης» - προκύπτει από ένα θεμελιώδες πρόβλημα: μια κοινωνία δεν μπορεί να οικοδομηθεί με βάση πίστη χωρίς κανόνες, ούτε με βάση κανόνες χωρίς πίστη.
Η κοινωνία δεν μπορεί να αναπτυχθεί μόνον με σκέψεις σχετικές με θέματα της μεγάλης στιγμής, ή μόνον από τη φροντίδα και το ενδιαφέρον για ασήμαντες λεπτομέρειες.
Μια κοινωνία δεν μπορεί να οικοδομηθεί μόνον πάνω σε συναισθήματα ή μόνον πάνω σε ψυχρή λογική. Ένας οργανισμός χωρίς μυαλό χάνει τον συντονισμό του, ένας οργανισμός χωρίς καρδιά χάνει την ελπίδα. Η Ευρώπη της πίστης και η Ευρώπη των κανόνων έχουν πολλά να πουν η μία στην άλλη. Ήδη μπορούμε και τις ακούμε. Ελπίζω ότι και αυτές με τη σειρά τους, θα βρουν τη δύναμη να μας ακούσουν και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτές έχουν την ανάγκη της πίστης μας, όπως ακριβώς εμείς χρειαζόμαστε τους κανόνες τους.
Η πίστη χωρίς κανόνες οδηγεί στην αναρχία. Oι κανόνες χωρίς πίστη καταστρέφουν την ψυχή.
Κάτι πολύ ενδιαφέρον προκύπτει από τα «αντεπαναστατικά» σχόλια, που βλέπουν δυτικούς παίκτες να κινούν μαριονέτες και ελέγχουν τα τωρινά γεγονότα στην Ουκρανία: οι σχολιασμοί αυτοί ταιριάζουν πολύ όμορφα στο μοτίβο της αντεπαναστατικής σκέψης των τελευταίων διακοσίων χρόνων.
Η αντεπαναστατική σκέψη είναι ως επί το πλείστον μοναρχική και ιεραρχική. Προσπαθεί να υπερασπισθεί ένα επακριβώς καθορισμένο σύστημα, που έχει έναν εξουσιαστή στο επάνω μέρος και μια ιεραρχική δομή κάτω. Εδώ γίνεται το μεγαλύτερο λάθος. Από καθαρή αδράνεια της τέτοιας σκέψης, όταν υπερασπίζεται το υπάρχον σύστημα και την ιεραρχία του, προϋποθέτει ότι ο εχθρός έχει ένα ισοδύναμο σύστημα και ιεραρχία, ότι είναι μια καλά οργανωμένη, ιεραρχική παγκόσμια συνωμοσία. Ο νούς πάει σε Μασόνους, σε Ναΐτες, σε Ιακωβίνους, σε Ιακωβίτες, σε Γερμανούς, Σιωνιστές, Αμερικανούς. Για παράδειγμα, ο εχθρός του Πούτιν θεωρείται ως ένα είδος αντι - Πούτιν, το alter ego του.
Είναι πέρα από τις δυνατότητες των ανθρώπων που σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο, να συνειδητοποιήσουν ότι οι επαναστατικές, ακόμη και οι εξελικτικές διεργασίες στην κοινωνία, δεν είναι ούτε ιεραρχικές ούτε συστηματικές. Δεν μπορούν να δουν, ότι στους μοναρχικούς αντιτίθεται μια στοιχειακή δύναμη και όχι μια ιεραρχία, και ότι η λογική αυτής της στοιχειακής δύναμης είναι αρκετά ανόμοια με τη λογική κάθε συστήματος. Αυτή η λογική δεν μπορεί πάντα να είναι αγγελικής φύσης, και δεν οδηγεί πάντα σε θετικά αποτελέσματα (το εντελώς αντίθετο - τα αποτελέσματα είναι πολύ συχνά αρνητικά). Αλλά σίγουρα, είναι σαφώς διαφορετική. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το είδος της λογικής έχει περισσότερα από ένα κέντρο, έναν εγκέφαλο και μία καρδιά.
Όμως θα πρέπει να επιστρέψουμε στην Ευρώπη.
Κατά τη διάρκεια του Εικοστού αιώνα, το γεωγραφικό περίγραμμα της Ευρώπης άλλαζε κάθε είκοσι ή τριάντα χρόνια. «Τυπικά», η Ευρώπη συνέχισε να υφίσταται μέσα σε ορισμένα θεσμικά όρια. Ωστόσο, πέρα από αυτά τα όρια, ένα νέο είδος αυθόρμητης πραγματικότητας είχε αρχίσει να παίρνει μορφή, που θα έθετε υπό αμφισβήτηση την ίδια την ύπαρξη εκείνων των ορίων. Η Ευρώπη ως «θεσμός» και ως «ιδέα» κινείται με διαφορετικές ταχύτητες: χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες ώστε η επέκταση της ιδέας της Ευρώπης, να επιφέρει την επέκταση της Ευρώπης των θεσμών. Η Ευρώπη ως ιδέα κινείται πάντα πιο γρήγορα προς τα εμπρός, σε σύγκριση με την Ευρώπη ως θεσμική πραγματικότητα.
Οι «δύο Ευρώπες» - η Ευρώπη των κανόνων και η Ευρώπη της πίστης, η Ευρώπη των θεσμών και η Ευρώπη των ιδεών - πάντα υπήρχαν, αν και περισσότερο με τη μορφή Βεμπεριανών «ιδεατών τύπων» [ή ιδεότυπων], με αμέτρητες εξαιρέσεις που απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Και το όριο μεταξύ αυτών των δύο μεταβαλλόταν συνεχώς.Υπήρχαν τουλάχιστον τρία κύματα επέκτασης της ευρωπαϊκής ιδέας στον Εικοστό αιώνα, το καθένα εκ των οποίων οδήγησε και στην επέκταση της Ευρώπης ως θεσμού.
Το πρώτο κύμα άρχισε στη Γερμανία και στην Ιταλία. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς σήμερα, ότι μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, το ζήτημα του άν η Γερμανία ανήκε στη «Δύση» ή όχι, βράθηκε στο επίκεντρο έντονων συζητήσεων μέσα στη χώρα αυτή. Εκείνη την εποχή, για την Ευρώπη, «Δύση» σήμαινε τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία - ορθολογική, ρεαλιστική, κοσμική, κοινοβουλευτικές κοινωνίες. Η Γερμανία έμελλε να ακολουθήσει τον δικό της Sonderweg, τον δικό της ιδιαίτερο δρόμο.
Μετά την τραγωδία για ολόκληρη την Ευρώπη, στην οποία κατέληξε ο ναζιστικός Sonderweg, εκπλήττει πραγματικά το γεγονός ότι οι ιδρυτές της νέας αντι - ναζιστικής Ευρώπης ήταν Γερμανόφωνοι πολιτικοί: Robert Schuman, ένας Γάλλος από την [δίγλωσση - Γαλλόφωνη και Γερμανόφωνη] Αλσατία [στην πραγματικότητα γεννήθηκε στο Λουξεμβούργο, από μητέρα Λουξεμβούργια και πατέρα με καταγωγή από την Γερμανική τότε Αλσατία και Λωρραίνη], ο Konrad Adenauer, Γερμανός από την Κολωνία, και ο Ιταλός πρωθυπουργός Alcide de Gasperi, που γεννήθηκε στο [Γερμανόφωνο] Νότιο Τυρόλο, όταν αυτό ήταν ακόμη μέρος της Αυστρο-Ουγγαρίας.
Μετά τον πόλεμο, η Δυτική Γερμανία έγινε σταδιακά μέρος του νέου Ευρωπαϊκού εγχειρήματος, στην αρχική ως όμηρος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, που έχει συσταθεί το 1950 με τον συγκεκριμένο σκοπό να καθιστά αδύνατη κάθε είδους αποκατάσταση του Γερμανικού στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος. Υπάρχει συχνά ειρωνεία στον τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία: ένας οργανισμός που υποτίθεται ότι θα διατηρούσε τη Γερμανία δεμένη και υποταγμένη, την μετέτρεψε μέσα σε λίγες δεκαετίες σε ηγέτιδα δύναμη στην Ευρωπαϊκή ήπειρο. Η Γερμανία σήμερα, και ιδιαίτερα μετά την επανένωση των δύο Γερμανιών, είναι η δύναμη που κινεί το Ευρωπαϊκό σχέδιο προς τα εμπρός. Είναι η μηχανή και ο εγκέφαλος της Ευρώπης, παρόλο που δεν είναι η καρδιά της.
Το παράδειγμα της Ιταλίας έχει αρκετές ομοιότητες. Στο τέλος της δεκαετίας του 1910 και στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ανοίχτηκαν συζητήσεις περί ιδιαίτερου δρόμου και για την χώρα αυτή, που δεν ήταν λιγότερο ένθερμες από εκείνες στη Γερμανία. Πολλοί Ιταλοί, συμπεριλαμβανομένου του Μουσολίνι, διάβασαν την Παρακμή της Δύσης του Όσβαλντ Σπένγκλερ και χειροκρότησαν τις απόψεις του. Ακόμη και πριν από τη γέννηση του φασισμού, η ιδέα του Enrico Corradini για την Ιταλία ως ουσιαστικά «προλεταριακού έθνους» που βρίσκεται σε αντίθεση με τα «αστικά» έθνη της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας, απέσπασε πάρα πολλή δημοτικότητα. Και εδώ, μετά τον πόλεμο, όλα τα επιχειρήματα υπέρ ενός ιδιαίτερου δρόμου της Ιταλίας σταμάτησαν: η χώρα έγινε ένα από τα ιδρυτικά μέλη της εξαεθνούς «Ευρωπαϊκής Κοινότητας», του προδρόμου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουμε σήμερα.
Στη δεκαετία του 1950 και του 1960, τα έθνη που είχαν αναζητήσει έναν «ιδιαίτερο δρόμο», σε αντίθεση με τις «φιλελεύθερες» και «κοινοβουλευτικές» χώρες, βρέθηκαν στο επίκεντρο ενός νέου φιλελεύθερου πολιτικού εγχειρήματος. Αυτό το πρώτο κύμα διεύρυνσης της ευρωπαϊκής ιδέας, έφθασε στο τέλος του, όταν η Μεγάλη Βρετανία, η Ιρλανδία και η Δανία προσχώρησαν στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1973. Το δεύτερο κύμα, το Μεσογειακό, άρχισε σχεδόν αμέσως μετά.
 |
| Ο Γερμανικός Sonderweg - 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος |
Αυτό το δεύτερο κύμα απόκτησε δύναμη μετά το θάνατο του Πορτογάλου δικτάτορα Σαλαζάρ το 1970, του Ισπανού Φράνκο το 1975, καθώς και μετά την πτώση της Ελληνικής χούντας το 1974, που ακολούθησε τα κωμικοτραγικά γεγονότα στην Κύπρο.
Αυτό το δεύτερο κύμα της διεύρυνσης είχε ένα μοναδικό χαρακτηριστικό : και οι τρεις χώρες - η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ελλάδα - είχαν κυβερνηθεί από δεξιά ή ακροδεξιά καθεστώτα, και η μετατόπισή τους προς την κατεύθυνση της Ευρώπης, στην αρχή καθοδηγήθηκε από δυνάμεις που δύσκολα θα μπορούσαν να είναι ύποπτες για υπόθαλψη φιλοευρωπαϊκών συμπαθειών. Ο Φρανθίσκο Φράνκο, όταν αυτοδιορίσθηκε «αντιβασιλέας» της επανιδρυθείσας μοναρχίας το 1947, έβλεπε τον βασιλιά Χουάν Κάρλος ως διάδοχο και συνεχιστή του, ωστόσο ο βασιλιάς έγινε το σύμβολο των αλλαγών και των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων στην Ισπανία. Η στρατιωτική χούντα, η οποία στην πραγματικότητα υποκίνησε το πραξικόπημα στην Πορτογαλία το 1974, άνοιξε το δρόμο για τον εκδημοκρατισμό και εθελοντικά παρέδωσε την εξουσία στη δημοκρατικά εκλεγμένη σοσιαλιστική κυβέρνηση του Μάριο Σοάρες. Στην Ελλάδα, οι φιλοευρωπαϊκές μεταρρυθμίσεις ξεκίνησαν με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή, του συντηρητικού πρωθυπουργού των δεκαετιών του 1950 και του 1960.
Αυτές οι διαδικασίες δείχνουν καθαρά το βαθμό στον οποίο οι κοινωνίες των τριών αυτών χωρών είχαν αλλάξει. Ακόμη και συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις ή στρατιωτικές παρεμβάσεις, που σε άλλες εποχές θα είχαν διασφαλίσει μια αυταρχική διακυβέρνηση, δεν μπορούσαν να ανακόψουν το κύμα εκδημοκρατισμού «από τα κάτω», των διαδικασιών που ο de Tocqueville ονόμασε «δημοκρατία ως κοινωνική κατάσταση». Οι πρώην δικτάτορες και οι διάδοχοί τους, αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με τις αλλαγές στην κοινωνία.
Αυτό το δεύτερο κύμα - η Μεσογειακή επέκταση της «Ευρωπαϊκής Κοινότητας» - έφτασε στο αποκορύφωμά της, όταν η Ελλάδα προσχώρησε το 1981, ακολουθούμενη από την Ισπανία και την Πορτογαλία πέντε χρόνια αργότερα. Όπως και με το πρώτο κύμα, η επίσημη επέκταση της Ευρώπης σήμανε και το τέλος της επέκτασης της Ευρώπης, ως ιδέας και πίστης. Η επέκταση της «Ευρώπης των κανόνων» έλαβε χώρα μόνο μετά από την επέκταση της «Ευρώπης ως πίστης».
Ακριβώς τη στιγμή που το δεύτερο κύμα είχε επισημοποιηθεί θεσμικά, το επόμενο κύμα είχε αρχίσει να υψώνεται αυθόρμητα. Αυτή τη φορά, το επίκεντρο της προσοχής ήταν στην Κεντρική Ευρώπη.
  |
Πορτογαλία 1974, Επανάσταση των Γαρύφαλλων
|
Ο Μίλαν Κούντερα δημοσίευσε το 1983 το γνωστό δοκίμιό του «Η υφαρπαγμένη Δύση, ή η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης» [pdf]. Σ' αυτό προσφέρει μια συνοπτική περιγραφή της Κεντρικής Ευρώπης ως «συμπυκνωμένης εκδοχής της ίδιας της Ευρώπης», που περιέχει τη «μέγιστη ποικιλομορφία μέσα στην ελάχιστη έκταση γεωγραφικού χώρου». Ο Κούντερα, υποστήριξε επίσης ότι η περιοχή του είναι η «υφαρπαγμένη Δύση»: «πολιτικά βρίσκεται στην Ανατολή», αλλά «πολιτισμικά» είναι στη Δύση.
Χάρις στον Κούντερα, η Ευρώπη γνώρισε το είδος των ιδεών που έμελλε αργότερα να νομιμοποιήσει την οικονομική και πολιτική ενσωμάτωση των χωρών του σοσιαλιστικού μπλοκ μέσα στο Ευρωπαϊκό εγχείρημα. Αυτές οι ιδέες ήταν τόσο απλές, όσο και ελκυστικές: υπάρχουν ορισμένες κοινωνίες που φαίνονται να βρίσκονται στην Ανατολή, ενώ στην πραγματικότητα είναι στη Δύση. Έχουν «κλαπεί» και πρέπει να επιστραφούν εκεί όπου ανήκουν δικαιωματικά. Η διαδικασία μεταρέπεται σε ένα είδος γεωπολιτικής αποκατάστασης.
Ιδέες όπως αυτές - ρητά ή σιωπηρά - υποστήριξαν τη διαδικασία για επιστροφή της «υφαρπαγμένης Δύσης» στο δυτικό ευρωπαϊκό σχέδιο. Πρώτα υπήρξε η συμφωνία σύνδεσης μεταξύ της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και των χωρών του πρώην σοσιαλιστικού μπλοκ. Αυτό με τη σειρά του, οδήγησε στην επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2004 , το 2007 και το 2013.
Η ιδέα της «υφαρπαγμένης Δύσης» μπορεί να ήταν απελευθερωτική για την Κεντρική Ευρώπη, αλλά για την Ευρώπη που βρίσκεται ανατολικότερα ήταν καταστροφική. Αντί να σπάσει το τείχος μεταξύ Ανατολής και Δύσης, απλά το μετατόπισε πιό ανατολικά. Η ιδέα θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση του ολοκληρωτισμού παντού, αλλά αντ' αυτού, εντοπίσθηκε γεωγραφικά στην επικράτεια της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ρίχνοντας έτσι μια μόνιμη «κατάρα» πάνω στις Ανατολικοευρωπαϊκές χώρες μας.
Το όλο παράδοξο της αντίληψης του Κούντερα για την Κεντρική Ευρώπη, έγκειται στο γεγονός ότι γι' αυτόν δεν υπήρχε τέτοιο μέρος. Δεν ήταν απλά «υφαρπαγμένη Δύση», αλλά η κλεμμένη μήτρα της ίδιας της «Δύσης», με τη «μέγιστη ποικιλομορφία της μέσα στην ελάχιστη έκταση χώρου» (η «ενότητα στην πολυμορφία» - που αργότερα έγινε το κύριο σύνθημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης - είναι μια απλοποιημένη εκδοχή της μαγικής φόρμουλας του Κούντερα). Αντί να παραμένει πιστός στη δική του ρήση, και να δει πόση διαφορετικότητα υπάρχει στο σύνολο της Ευρωπαϊκής ηπείρου, επέλεξε να τη χωρίσει σε δύο μέρη, ευρισκόμενα σε αντίθεση μεταξύ τους - την ουμανιστική Δύση απέναντι στη δαιμονική Ανατολή, που είχε υφαρπάξει μέρος της Δύσης.
Ακόμη κι έτσι, η απλοποιημένη αυτή ιδέα λειτούργησε. Είναι αδύνατο να φαντασθεί κανείς τη θεσμική επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το 2000, χωρίς τις αλλαγές στον τρόπο σκέψης που πραγματοποιήθηκαν στη δεκαετία του 1980 - σε μεγάλο βαθμό χάρις στην Κούντερα και άλλους καλλιτέχνες και διανοούμενους. Το σχήμα ήταν ελκυστικό, απλό και αποτελεσματικό - και πολύ αναγκαίο εκείνη την εποχή.
Αλλά τότε, ό,τι αρχικά ήταν επαναστατικό σχέδιο για την επέκταση της Ευρώπης, μετετράπη σε αντιδραστικό σχέδιο. Ο δυναμισμός του έγινε κομφορμιστικό κλισέ για την υποστήριξη του status quo. Δεν μπορεί πλέον να αντέξει την κριτική από το νέο κύμα επέκτασης της Ευρωπαϊκής ιδέας. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει καμμιά δαιμονική Ανατολή. Αυτό δεν υπάρχει. Η ελευθερία μπορεί να διαπεράσει και την Ανατολή, όπως ακριβώς μπορεί να κάνει οπουδήποτε αλλού. Όλα είναι θέμα χρόνου.
Αυτό αποδεικνύουν σήμερα οι πολίτες της Ουκρανίας.
  |
| Άνοιξη της Πράγας, 1968 |
Θέλω να πιστεύω, ότι έχει έρθει πλέον η ώρα για το τέταρτο κύμα, και είναι η δική μας ώρα. Θέλω επίσης να πιστεύω, ότι η ρήση του Κούντερα πρέπει να τροποποιηθεί : το καθήκον σήμερα για την Ευρώπη είναι να υποστηρίξει «τη μέγιστη ποικιλομορφία εντός της μέγιστης έκτασης του χώρου», και όχι «τη μέγιστη ποικιλομορφία μέσα στην ελάχιστη έκταση χώρου».
Η συνειδητοποίηση ότι τώρα είναι η ώρα για το τέταρτο κύμα, μας αναγκάζει να πάμε πολύ πέρα από τα εθνικιστικά συνθήματα και τα συνθήματα εναντίον του Κρεμλίνου των διαδηλώσεών μας. Η εθνικιστική ρητορική με την οποία αυτή τη στιγμή είναι γεμάτη η «πλατεία» [στα ουκρανικά η αραβικής αρχικής καταγωγής λέξη майдан = πλατεία] αντιπροσωπεύει μια συρρίκνωση της ιδέας της Ευρώπης, ενώ εμείς πρέπει να εργασθούμε για την επέκτασή της.
Η Ευρωπαϊκή ιδέα δεν μπορεί να αναχθεί σε κάτι απλά εθνικό. Αντιθέτως, η εθνική ιδέα θα πρέπει να εξυψωθει στο Ευρωπαϊκό επίπεδο. Θα πρέπει να προχωρήσουμε ακόμη περισσότερο: η Ευρωπαϊκή ιδέα θα πρέπει να εξυψωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα γεγονότα που τώρα λαμβάνουν χώρα στην Ουκρανία, θα πρέπει να αφυπνίσουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τη διαπίστωση ότι έχει μια παγκόσμια αποστολή, που θα πρέπει πρώτα να την εκπληρώσει στην Ευρωπαϊκή ήπειρο ως σύνολο.
Πρέπει τώρα να θέσουμε τους στόχους μας πολύ υψηλότερα από το απλό ανέβασμα στη σκηνή μιας διαμαρτυρίας κατά του Κρεμλίνου. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε την Ευρωπαϊκή ιδέα απλά και μόνον για να να ενισχύσουμε φθαρμένα εθνικιστικά συνθήματα. Πρέπει να προχωρήσουμε πιό πέρα - για να συνειδητοποιήσουμε ότι το κίνημά μας σήμερα είναι μέρος της παγκόσμιας ιστορίας. Είναι ένα κομμάτι της εξέλιξης της ίδιας της Ευρώπης.
Στην «πλατεία» δεν αποδεικνύουμε μόνον την δύναμη μας απέναντι στις αρχές μας και στο Κρεμλίνο. Επίσης, ανοίγουμε έναν νέο κόσμο για τους άλλους Ευρωπαίους. Είμαστε αυτοί που δείχνουμε ότι η Ευρωπαϊκή ιδέα εκτείνεται πολύ πέρα από τα επίσημα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης - όπως ακριβώς συνέβη στα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν η Ευρώπη εκείνης της εποχής άρχισε να κοιτάζει προς την περιοχή της Μεσογείου ή στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν για πρώτη φορά καλείται να ενθυμηθεί την ύπαρξη της «κλεμμένης Δύσης».
Χάρις στα γεγονότα στην Ουκρανία, η Ευρώπη πρέπει τώρα να σκεφθεί σε ευρύτερη, παγκόσμια κλίμακα, σε σύγκριση με ό,τι έχει κάνει στο παρελθόν. Είναι όλο και περισσότερο μια παγκόσμια δύναμη, καθώς συνεχίζει να ελκύει άλλες χώρες και άλλα έθνη, φέρνοντάς τις στο εσωτερικό της.
Είναι καθήκον μας τώρα, να σκεφτόμαστε μέσα στα πλαίσια της παγκόσμιας ιστορίας. Η σκηνή μας σήμερα δεν είναι απλώς μια μικρή επαρχία της Ευρώπης. Σκηνή μας είναι ολόκληρη η ήπειρος, όλος ο κόσμος.
 |
| Euromaidan |
Οι Δυτικοευρωπαίοι συχνά μιλούν για το πώς έχουν χάσει το Ευρωπαϊκό τους όραμα, για το πώς ασχολούνται όλο και περισσότερο με ασήμαντες λεπτομέρειες αντί θέματα της μεγάλης στιγμής.
Αυτό συμβαίνει, απλά και μόνον επειδή υπάρχει ολόγυρά τους λαμπρό ηλιακό φως. Όταν μπορείς να βλέπεις τα πάντα γύρω σου, δεν έχεις καμία ανάγκη για όραμα. Μπορείς να πράττεις, χωρίς να χρειάζεσαι επικουρικά βοηθήματα για να βλέπεις.
Το όλο ερώτημα για τις «δύο Ευρώπες» - την «Ευρώπη των κανόνων» και την «Ευρώπη της πίστης» - προκύπτει από ένα θεμελιώδες πρόβλημα: μια κοινωνία δεν μπορεί να οικοδομηθεί με βάση πίστη χωρίς κανόνες, ούτε με βάση κανόνες χωρίς πίστη.
Η κοινωνία δεν μπορεί να αναπτυχθεί μόνον με σκέψεις σχετικές με θέματα της μεγάλης στιγμής, ή μόνον από τη φροντίδα και το ενδιαφέρον για ασήμαντες λεπτομέρειες.
Μια κοινωνία δεν μπορεί να οικοδομηθεί μόνον πάνω σε συναισθήματα ή μόνον πάνω σε ψυχρή λογική. Ένας οργανισμός χωρίς μυαλό χάνει τον συντονισμό του, ένας οργανισμός χωρίς καρδιά χάνει την ελπίδα. Η Ευρώπη της πίστης και η Ευρώπη των κανόνων έχουν πολλά να πουν η μία στην άλλη. Ήδη μπορούμε και τις ακούμε. Ελπίζω ότι και αυτές με τη σειρά τους, θα βρουν τη δύναμη να μας ακούσουν και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτές έχουν την ανάγκη της πίστης μας, όπως ακριβώς εμείς χρειαζόμαστε τους κανόνες τους.
Η πίστη χωρίς κανόνες οδηγεί στην αναρχία. Oι κανόνες χωρίς πίστη καταστρέφουν την ψυχή.
***
***
Αρθρογραφία του Βλ. Ερμολένκο στο περιοδικό "Κρίτικα" (ουκρανικά)Ο Ερμολένκο σε εκδηλώσεις του περιοδικού "Κρίτικα".
Ο προσωπικός ιστότοπος του Βλ. Ερμολένκο (ουκρ.)
David Klion (Bloggingheads) & Βλαδίμηρος Ερμολένκο (Internews Ουκρανία) - συνέντευξη Bloggingheads.tv
 |
| «Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν...» |
Ιμμάνιουελ Βaλλερστάϊν (©) : Η γεωπολιτική του σχίσματος στην Ουκρανία, η απόκλιση ΗΠΑ και «Γαλλο-Γερμανικού άξονα»
Λούτσιο Καρατσιόλο (© La Republica, © Limes - Rivista italiana di geopolitica): Η Ουκρανία και το φάντασμα των Βαλκανίων
Ούβε Κλούσμαν (© Der Spiegel): - Αγώνας για την Ουκρανία : Μια παρτίδα σκάκι σε ναρκοπέδιο
Βασίλης Καραγιάννης ("Athens Voice" & "Μη μαδάς τη μαργαρίτα"): Καμιά φορά και οι αγελάδες πετάνε…(Ουκρανική παραδοσιακή έκφραση)
Βασίλης Καραγιάννης ("Athens Voice" & "Μη μαδάς τη μαργαρίτα"): Καμιά φορά και οι αγελάδες πετάνε…(Ουκρανική παραδοσιακή έκφραση)
Μήπως είδε εκεί στην πλατεία τίποτες νεοναζί, θαυμαστές της Ευρώπης;
ΑπάντησηΔιαγραφήπου ακούστηκε να γίνεται επανάσταση με αίτημα να εγκατασταθεί το ΔΝΤ ?
Σαν τον άλλο που πήγε με τρία όπλα στο δημοτικό συμβούλιο, ζητώντα διαμερίσματα για τα "παιδιά" της πλατείας, λέγοντας στους συμβούλους
"Αν τολμάτε, πάρτε μου τα όπλα" . Λεωνίδας έτσι ?
Για αυτό ο νέος "πρωθυπουργός" είπε ότι κάνουμε "πολιτική αυτοκτονία", γιατί θα εφαρμόσουμε την πολιτική του ΔΝΤ ?
Κυβέρνηση "εθνικής ενότητας" είπανε αλλά δεν είδα κανένα από άλλ κόμματα ή τους ρωσοφωνους, μάλλον κυβέρνηση της πλατείας είναι.
Την υποστηρίζει όμως και ο Σόρος με θέρμη .
http://www.project-syndicate.org/commentary/george-soros-calls-on-the-eu--and-germany-in-particular--to-take-the-lead
Μεταφράστε και την δική του ανιδιοτελή άποψη.
Ουκρανία: άλλη μια μαύρη σελίδα της αστικής αντεπανάστασης
ΑπάντησηΔιαγραφήhttp://fb.me/3669OaNTJ
Επανάσταση και Αντεπανάσταση την εποχή των ταραχών
http://fb.me/71k6io4Lh
Από μια αμυχή (λατρεία του κινήματος) στον κίνδυνο της γάγγραινας
http://wp.me/pryYN-1xG