H Χάννα Άρεντ μιλά για τον κυνισμό και την ευπιστία στην πολιτική. Μια φανταστική συνέντευξη για την απάτη και την αυταπάτη, με πραγματικά της λόγια

του Κονσταντίν Βίσμαν
 

© Cicero - Constantin Wißmann: Lektionen von Hannah Arendt zu Trump - „Die Massen flüchten in die Fiktion“. Interview mit Hannah Arendt, 25.2.2017

  

Η Χάννα Άρεντ, την οποία συνήθως αποκαλούν φιλόσοφο, τόνιζε επίμονα πως όλη της η πνευματική δραστηριότητα είναι πολιτική επιστήμη, όχι φιλοσοφία. Και καθώς η ζωή της ήταν διαποτισμένη ώς το μεδούλι από τα πολιτικά γεγονότα της εποχής της και από τα φοβερά τους αποτελέσματα, η σκέψη της δύσκολα μπορούσε να κατοικεί ήρεμα σε μια «σχολή» - και στη σχόλη - των κλασικών ή και νεότερων φιλοσόφων. 

Το 1933, ένα χρόνο μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, η Άρεντ έγινε περιπλανώμενη πρόσφυγας: Στην Τσεχοσλοβακία, στην Ελβετία και στη Γαλλία, όπου, μετά την εισβολή των Ναζί και τη δημιουργία τού φιλοχιτλερικού «κράτους του Βισύ», δραπέτευσε από στρατόπεδο συγκέντρωσης. Κατάφερε να περάσει στην Ισπανία από το ίδιο μονοπάτι στο Portbou των παραλιακών Πυρηναίων, από το οποίο δεν έχει καταφέρει να ξεφύγει ένα χρόνο πριν ο φίλος της Βάλτερ Μπένγιαμιν. Κατέφυγε μέσω Λισαβώνας στις ΗΠΑ, όπου έζησε την υπόλοιπη ζωή της διδάσκοντας στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια τους, όπως της Καλιφόρνια στο Μπέρκλευ, στο Πρίνστον (ως η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια του) στο Northwestern, στο Σικάγο, στο Γέηλ και τελικά, μέχρι το θάνατό της το 1975, στη New School For Social Research της Ν. Υόρκης. Το 1951 δημοσίευσε το πιο σημαντικό - μαζί με την Ανθρώπινη Κατάσταση - βιβλίο της The Origins of Totalitarianism (ελλ. Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού, 3 τόμοι, Αντισημιτισμός, Ιμπεριαλισμός και Ολοκληρωτισμός, εκδ. Νησίδες).

Η Άρεντ πίστευε ότι βασική αιτία της παρακμής της δημοκρατίας και των κομμάτων - και τελικά της επικράτησης ολοκληρωτικών κινημάτων - είναι η εξατομίκευση της κοινωνίας, η διάλυση των κοινωνικών τάξεων σε ένα άμορφο σύνολο ατόμων χωρίς κοινά συμφέροντα, χωρίς κοινές αντιλήψεις και χωρίς κοινούς στόχους: Στις «μάζες». Πρόκειται για έννοια που είναι πάντα πολιτικά αμφιλεγόμενη (όσο ήταν π.χ. για τον Μαρξ πολύ πριν από την Άρεντ), και σηματοδοτεί κάτι επικίνδυνο, όπως έδειξε και ο Ελίας Κανέτι. Για την ιδέα της αυτή περί των «μαζών» με την κατεστραμμένη ταξική συνείδηση, η Άρεντ δέχθηκε πολλές επιδοκιμασίας αλλά και επικρίσεις, με πιο συγκροτημένη την κριτική από την πολιτική επιστήμονα Τζούντιθ Σκλαρ (Judith Shklar). Η Σκλαρ, Εβραία από τη Ρίγα της Λετονίας και πρόσφυγας στις ΗΠΑ όπως η Άρεντ (η οποία μεγάλωσε επίσης σε πόλη της Βαλτικής, στη γενέτειρα του Καντ Κένιξμπεργκ, σήμερα Καλίνινγκραντ, Ρωσία), άν και σε πολλά συμφωνούσε μαζί της, της καταλόγισε ένα είδος ελιτισμού που υποτιμά τον μέσο άνθρωπο. Η Σκλαρ λέει και το εξής: Μολονότι ενοχλείται όταν την αποκαλούν «φιλόσοφο», η Άρεντ κατά παράδοξο τρόπο είναι «ρομαντικά» προσκολλημένη στην εξιδανικευμένη μορφή δημοκρατίας των φιλοσόφων, της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ρώμης, που είναι αδύνατο να αναβιώσει στις πολύ σύνθετες και εξατομικευμένες νεοτερικές κοινωνίες.

Ωστόσο, το βιβλίο της Άρεντ από το 1951 για τον Ολοκληρωτισμό, που μιλούσε για τις αρχές του 20ού αιώνα και για τον Μεσοπόλεμο, μοιάζει πάλι σαν επίκαιρη, δυσοίωνη ανάλυση πολιτικών εξελίξεων που συμβαίνουν μπροστά μας τώρα: Της στροφής πολλών ψηψοφόρων σ' όλη της Δύση προς την λαϊκίστικη και εθνικιστική Δεξιά, της ανάδειξης ως προέδρου των ΗΠΑ του πιο μεγάλου δεξιού πλουτο-λαϊκιστή. Βλέπουμε πάλι, όπως παλιά, το παιχνίδι δημαγωγών και «μαζών» με την πλασματική αλήθεια, τη συνύπαρξη της ευπιστίας με τον κυνισμό, την καταφυγή πολλών ανθρώπων στους πλασματικούς κόσμους της προπαγάνδας επειδή ο πραγματικός κόσμος τους αποξενώνει. Και ως υπόβαθρο όλων αυτών, πάλι η εξατομίκευση: Η Αρεντιανή διάγνωση περί «διάλυσης της ταξικής δομής των κοινωνιών σε άμορφες μάζες».
Στην Ευρώπη των αρχών του 20ού αιώνα, τις τάξεις και τις κοινωνικές ταυτότητες με βάση την ταξική συνείδηση τις διέλυσε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η Οικονομική Κρίση του 1930. Τώρα τις διέλυσαν σε όλη τη Δύση οι βίαιες ανατροπές στον τρόπο εργασίας και ζωής, στην οικογένεια, στα ήθη και στην πλανητική κυκλοφορία του χρήματος, των εμπορευμάτων και της πληροφορίας· πάνω απ' όλα όμως, τις διέλυσε ο τρόπος που αντιμετώπισε όλα αυτά η πολιτική στην άδοξη τριακονταετία 1980-2010 και στο επακόλουθό της, στη νέα μεγάλη οικονομική κρίση μετά το 2008.

Γ. Ρ.

Φυσικά, κι αυτή η συνέντευξη με την Άρεντ είναι πλασματική. Αλλά όλες οι απαντήσεις της είναι αυθεντικές και αναλλοίωτες φράσεις από το κείμενο του βιβλίου της The Origins of Totalitarianism, όπως τις επέλεξε ο Constantin Wißmann από τη γερμανική  μετάφραση (Elemente und Ursprünge totalitärer Herrschaft, Antisemitismus, Imperialismus, Totalitarismus. Piper Verlag 1991). Εξαίρεση αποτελούν μόνον μεμονωμένες, ολιγόλεκτες αφαιρέσεις ή προσθήκες, για να βελτιωθεί η ροή του κειμένου.

 

Κυρία Άρεντ, όταν βλέπουμε τι κάνει ο Ντόναλντ Τραμπ, αναρωτιόμαστε πώς τα κατάφερε και έγινε πρόεδρος σε μια πολιτισμένη χώρα, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες. Χωρίς να θέλω να εξισώσω αυτούς τους δύο, στη Γερμανία γράφτηκαν αμέτρητα βιβλία σχετικά με το πώς ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία. Μερικά από αυτά, τα γράψατε εσείς. Εξηγείστε μας τι συμβαίνει τώρα!

Ολοκληρωτικά κινήματα μπορούν να προκύψουν παντού όπου υπάρχουν μάζες, όταν αυτές για διάφορους λόγους αποζητούν πολιτική οργάνωση. Τις μάζες δεν τις ενώνουν κοινά συμφέροντα και δεν έχουν κανενός είδους ταξική συνείδηση ​​που θέτει προσδιορισμένους, οριοθετημένους και εφικτούς στόχους. Ο όρος «μάζες» μπορεί να χρησιμοποιείται εύστοχα τότε και μόνον τότε, όταν έχουμε να κάνουμε με ομάδες που, είτε επειδή είναι υπερβολικά πολυδιασπασμένες, είτε επειδή είναι αδιάφορες για τα κοινά, δεν μπορούν να αρθρωθούν σε κάποιας μορφής πολιτική οργάνωση με βάση τα κοινά τους συμφέροντα και τις κοινές εμπειρίες μέσα σ' έναν κόσμο που αντιμετωπίζουν από κοινού· δηλαδή δεν μπορούν να ενταχθούν ούτε σε κόμματα, ούτε σε ομάδες εκπροσώπησης συμφερόντων, ούτε σε φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, ούτε σε συνδικάτα, ούτε σε επαγγελματικές ενώσεις. Είναι δυνατό να υπάρξουν σε κάθε χώρα και ανά πάσα στιγμή. Και μάλιστα, μπορεί συχνά να αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού ακόμη και πολύ πολιτισμένων χωρών· μόνον που στις συνήθεις εποχές και υπό κανονικές συνθήκες παραμένουν πολιτικά ανενεργές και ουδέτερες. Τους αρκεί να μην ψηφίζουν στις εκλογές και να μην εντάσσονται σε κόμματα.

Η νεο-εθνικιστική επίκληση του μεγάλου φαντασιακού «Εμείς». Επιστροφή στον 19ο αιώνα ή στροφή στον παραλογισμό;

του Χένρικ Μύλλερ

© Der Spiegel - Henrik Müller : Katalonien, Brexit, Trump Geistige Kleinstaaterei, 08.10.2017

 

Στις ΗΠΑ, ο πρόεδρος Τραμπ και το κόμμα του, μετά τη φοροελάφρυνση των πλουσιότερων, ετοιμάζουν νομοθεσία που θα επιτρέπει στους εργοδότες να «βάζουν χέρι» και στα φιλοδωρήματα των σερβιτόρων. Τέτοιους απροκάλυπτους και μικροπρεπείς πολιτικούς προαγωγούς ενός βουλιμικού και άρπαγα καπιταλισμού που δεν αποδέχεται κανένα όριο, είχαμε να δούμε από την εποχή του Καρόλου Ντίκενς, του Όλιβερ Τουίστ και της Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας με τον Σκρουτζ, πίσω στον 19ο αιώνα.

Αλλά πώς πείθουν οι απανταχού της Δύσης δεξιοί λαϊκιστές τους αδύναμους πολίτες και κερδίζουν την ψήφο τους; Πώς - αντιστρέφοντας το νόημα εκείνου του ρητού που, μάλλον εσφαλμένα, αποδίδεται στον Λένιν - πουλούν στους φτωχούς το σχοινί για να κρεμαστούν μόνοι τους; Πώς αναδείχτηκε στην προεδρία των ΗΠΑ ο κορυφαίος των λαϊκιστών του πλανήτη; 

«Πρώτα η Αμερική» ήταν το βασικό του σύνθημα.

Εν μέσω της ανασφάλειας που κυρίευσε μετά το 2008 μεγάλες ομάδες πολιτών παντού στη Δύση, ένα από τα πιο ισχυρά εκμαυλιστικά επιχειρήματα του δεξιού λαϊκισμού είναι «η επίκληση ενός φαντασιακού μεγάλου Εμείς», λέει ο Μύλλερ. Η στροφή του τρόπου σκέψης και των συναισθημάτων πίσω στο καπιταλιστικό εθνικό κράτος θυμίζει εκ πρώτης όψεως επιστροφή στους εθνικισμούς του 19ου αιώνα. Όμως στην πραγματικότητα  - και δεδομένου ότι ο πραγματικός κόσμος του 21ου αιώνα διαφέρει πολύ από τον κόσμο του 19ου αιώνα - αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι στροφή στο παράλογο. Προδίδει ακόμη και αυτά που μας κληροδότησε ο 19ος αιώνας με την αφύπνιση των εθνών.
Αλλά μόνον προπαγανδίζοντας το παράλογο - δηλαδή «πουλώντας τρέλα» - μπορεί να πουλήσει το σχοινί στους αυτόχειρες η πολιτική που προάγει την πιο άπληστη μορφή καπιταλισμού· έτσι, μπορεί και στέλνει μέσα σ' έναν χρόνο τον χρηματιστηριακό δείκτη Dow Jones σε ουράνια ύψη. Και μπορεί να προσδίδει νομιμοποίηση ακόμη και στους εργοδότες που βάζουν χέρι στα φιλοδωρήματα των σερβιτόρων. Αυτό το παράλογο τής είναι χρήσιμο, γιατί φτιάχνει χρήσιμους ηλίθιους.

Brexit, Τραμπ, Αυστρία, Πολωνία, Ουγγαρία, Εναλλακτική (AfD) στη Γερμανία. Αλλά και Καταλονία. «Παντού στη Δύση δυναμώνουν τα νεο-εθνικιστικά κινήματα. Πρόκειται για εξέλιξη παράλογη και τραγική».

Γ. Ρ.
 

Είναι φυσικό, η παγκοσμιοποίηση και τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα να προκαλούν ανασφάλεια σε πολλούς ανθρώπους και να τους κάνουν να λαχταρούν τα στηρίγματα και την οικειότητα που προσφέρει ο ιδιαίτερος, ο δικός τους τόπος. Είναι αλήθεια ότι η κρίση του καπιταλισμού το 2008 έχει κλονίσει βαθύτατα την εμπιστοσύνη πολλών πολιτών στους θεσμούς και στα όργανά τους. 

Όλα αυτά ισχύουν. Είναι κατανοητά. Όμως δεν πρέπει να επιδεικνύουμε κατανόηση για τα πάντα. 
Το γεγονός ότι η τρέλα του εθνικισμού θολώνει και πάλι τα μυαλά είναι παράλογο και τραγικό. Αυτοκαταστροφικά και επιθετικά, η μια χώρα μετά την άλλη γλιστράει σ' αυτή την επικίνδυνη, λανθασμένη πορεία προς ένα χειρότερο μέλλον. Πάλι τίθεται ζήτημα περιχαράκωσης: Προς τα έξω και προς τα μέσα. Τίθενται επί τάπητος ζητήματα χάραξης συνόρων και αποκλεισμών. Τίθενται πάλι επί τάπητος τα παλιά, μικροπρεπή ζητήματα: Ποιος ανήκει εδώ, ποιος όχι; 
Και έτσι, δεν τίθεται επί τάπητος να αναρωτηθούμε για τα μεγάλα και επείγοντα ζητήματα του μέλλοντος. Υπ' αυτό το πρίσμα, τα εθνικά κινήματα είναι μόνον ελιγμοί αντιπερισπασμού, αποσπούν την προσοχή από τα ουσιώδη.[...]
Το τι θα συμβεί σε περίπτωση απόσχισης της Καταλονίας είναι ανοικτό. Θα ανεγερθούν συνοριακοί και τελωνειακοί σταθμοί; Μήπως η ιστορία αυτή θα καταλήξει και σε συγκρούσεις εμφυλιοπολεμικού τύπου; Μήπως θα νοιώσουν ενθαρρυμμένοι και οι Σκωτσέζοι ή οι Φλαμανδοί, οι Βρετόνοι ή οι Βάσκοι, οι Κορσικανοί ή οι Νοτιο-Τυρολέζοι για να κηρύξουν και αυτοί δικά τους ανεξάρτητα κράτη; Και τι θα γίνει με τους Βαυαρούς, με τους Σόρβους [Sorben ή Serby ή Wenden - μικρή αναγνωρισμένη Σλαβόφωνη εθνική μειονότητα στις ομόσπονδες χώρες της Σαξωνίας και του Βραδεμβούργου, κοντά στα σύνορα της Γερμανίας με την Πολωνία και την Τσεχία] ή με τους Φρίσιους [Friesen - αναγνωρσμένη εθνική μειονότητα κατά μήκος των ακτών στη Βόρεια Θάλασσα της Ολλανδίας, της Γερμανίας, της Δανίας, καθώς και σε νησιά της περιοχής αυτής];)

Πάουλ ντε Γκράουε: Βρετανική απόσχιση, Καταλανική απόσχιση. Κοινοί μύθοι, κοινές αυταπάτες

© Ivory Tower / αναδημοσίευση Social Europe (6.10.2017) - Paul De Grauwe: Catalonia And Brexit. The Same Nationalism, 4.10.2017

 

Αδιέξοδες διαπραγματεύσεις για την απόσχιση μεταξύ ΕΕ και Βρετανίας. Πόλεμος χαρακωμάτων μεταξύ Μαδρίτης και Βαρκελώνης, διαρκές αδιέξοδο μετά τις εκλογές στην Καταλονία.
Αυτοί που επιζητούν περισσότερη τυπική εθνική κυριαρχία, στο τέλος επιτυγχάνουν λιγότερη πραγματική λαϊκή κυριαρχία. Θέλουν «να ανακτήσουν τον έλεγχο», αλλά έτσι καταλήγουν, στην πράξη, να ασκούν ακόμη λιγότερο έλεγχο. Επιζητούν ένα «μικρότερο όλον», ωστόσο εξίσου άκαμπτο και ιδεοληπτικό με το «μεγαλύτερο όλον» που πολεμούν.

Οι πολιτικοί που προπαγανδίζουν το συγκεντρωτικό εθνικό κράτος, στη Μαδρίτη ή αλλού, οι αποσχιστές πολιτικοί της Καταλονίας και οι αποσχιστές Συντηρητικοί (ή άλλοι) της Βρετανίας αποφεύγουν τα ουσιαστικά προβλήματα που βασανίζουν τις κοινωνίες, γιατί δεν ενδιαφέρονται γι' αυτά. Ενδιαφέρονται όμως πάρα πολύ για την τυπική εθνική κυριαρχία, δηλαδή για κάτι που σήμερα συρρικνώνεται σε απλή διαχείριση συμβόλων. Και το κάνουν για έναν λόγο σημαντικό για τους ίδιους: Η διαχείριση των συμβόλων διασφαλίζει στις πολιτικές και οικονομικές ελίτ των χωρών μεσαίου ή και μικρότερου μεγέθους, ένα μερίδιο εξουσίας - οσοδήποτε μικρό, αλλά υπαρκτό - σ' ένα παγκόσμιο σκηνικό που αλλάζει ραγδαία. Αλλά το ζήτημα είναι, ότι με αυτήν την «πολιτική των συμβόλων» πείθουν μεγάλα πλήθη απλών πολιτών. Και τα χρησιμοποιούν ως εργαλεία της δικής τους ιδιοτέλειας.

Γ. Ρ.

 

Ο Βρετανός πρώην Πρωθυπουργός, ο Ντέιβιντ Κάμερον, δεν θα περάσει στα βιβλία της ιστορίας ως φωτισμένος ηγέτης. Ωστόσο, όταν το 2014 έπρεπε να αποφασίσει άν θα επιτρέψει το δημοψήφισμα στη Σκωτία με θέμα την ανεξαρτησία της, χρησιμοποίησε το μυαλό του και άνοιξε την πόρτα για να γίνει το δημοψήφισμα. Και αυτό έγινε στις 14 Οκτωβρίου 2014. Μόνον το 45 % των Σκωτσέζων ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησίας. 
Η αντίθεση με το δημοψήφισμα στην Καταλονία δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη. Ο ισπανός πρωθυπουργός Ραχόι αποφάσισε ανόητα να χρησιμοποιήσει βία για να αποτρέψει το δημοψήφισμα στην Καταλονία, μολονότι ένα ειρηνικό δημοψήφισμα πιθανώς θα είχε οδηγήσει σε αποτέλεσμα παρόμοιο με το δημοψήφισμα της Σκωτίας. Τώρα, η  Ισπανία και η Καταλονία βρίσκονται σε πορεία σύγκρουσης. Αυτή η κατάσταση μπορούσε να αποφευχθεί εάν ο Ισπανός πρωθυπουργός δεν έπασχε από την αρρώστεια του δογματισμού, και σε έναν βαθμό από την άλλη αρρώστεια, του εθνικισμού, εξίσου έντονου με της καταλανικής περίπτωσης.

Καταλονία εκλογές Δεκεμβρίου 2017, κέρδη και απώλειες των κομμάτων

«Χρησιμοποιήσαμε πολλά χρήματα φορολογούμενων με λάθος τρόπο για να σώσουμε τράπεζες». Τι εννοούσε ο Γερούν Ντάισελμπλουμ;

Για να σκεφτεί κανείς, τί μπορεί να εννοούσε ο πρώην πρόεδρος του Eurogroup και πολιτικός του ολλανδικού Εργατικού Κόμματος (του κάποτε κραταιού, αλλά σήμερα τόσο ισχυρού όσο και το ΠΑΣΟΚ το 2012) χρειάζεται, πρώτα-πρώτα, μια αναδρομή στην ιστορία της κρίσης.
Στα χρόνια 1990-2008 η φούσκα φούσκωσε σε όλη τη Δύση εξ αιτίας αυτού που εξομολογήθηκε ακόμη και ο αμερικανός πρόεδρος της Fed Allan Greenspan, ένας από τους πατέρες του έμπρακτου νεοφιλελευθερισμού: Δεν υπάρχει πιο αποτελεσματική τρόμπα από το να εμπιστεύεσαι χωρίς επιφυλάξεις το «αόρατο χέρι» των αγορών.

Ρύθμιση και επιτήρηση των τραπεζών, δεν υπήρχε ούτε στην Ελλάδα ούτε πουθενά αλλού, στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ. Και ο υπερδανεισμός του ελληνικού δημοσίου, ως προς την ουσία, σε τίποτε δεν διέφερε από τον υπερδανεισμό ιδιωτικών επιχειρήσεων ή προσώπων στις ΗΠΑ, στην Ισπανία ή στην Ιρλανδία.
Το φυσιολογικό της φούσκας είναι κάποτε να σκάσει. Και ό,τι φουσκώνει πολύ, ξεφουσκώνει άγαρμπα. Και όταν συνέβη το φυσιολογικό και άγαρμπο, στην περίοδο 2008-2012, πολλές μεγάλες επιχειρήσεις - με την αγοραία έννοια του όρου, διασώθηκαν με χρήμα φορολογουμένων. Ο κατάλογος των too-big-to-fail-monsters άρχιζε από τράπεζες όπως την AMRO στη χώρα του Ντάισελμπλουμ, την βρετανική Royal Bank of Scotland και την γερμανική  Hypotheken Vereinsbank, συνεχίστηκε με βιομηχανίες όπως την General Motors και την θυγατρική της Opel και στο τέλος συμπεριέλαβε ολόκληρες χώρες, όπως την Ελλάδα, την Ιρλανδία και την Πορτογαλία. Εκτός από την Lehman Brothers που την άφησαν να σκάσει (και μετά το μετάνοιωσαν) και 2-3 τέρατα που εξαγοράστηκαν (π.χ. το μεγάλο πακέτο μετοχών της αμερικανικής Morgan Stanley που αγόρασαν οι Ιάπωνες της Mitsubishi), εξαιρέσεις στον κανόνα δεν υπάρχουν.
Αυτό άλλαξε μόνον το 2012, όταν οι αγορές κεφαλαίων ετοιμαζόταν να αποκλείσουν από τον δανεισμό την Ιταλία και Ισπανία, οικονομίες υπερβολικά μεγάλες για να μπορέσουν να τις διασώσουν με χρήματα φορολογουμένων. Τότε ακριβώς, ελλείψει άλλης λύσης, επενέβη η Κεντρική Τράπεζα της ΕΕ: Απείλησε με το νομισματικό «πυρηνικό όπλο» της, που είναι μονοπώλιο των απανταχού Κεντρικών Τραπεζών, αυτούς που είχε αποκαλέσει ο Γερμανός Σοσιαλδημοκράτης Μύντεφέρινγκ «ακρίδες» (δυσφημώντας άδικα το δύστυχο έντομο, με τη δυσανάλογη παρομοίωση): «Θα σας πνίξω με ρευστό, άν χρειαστεί». Ή αυτολεξεί «the ECB is ready to do whatever it takes to preserve the euro. And believe me, it will be enough» (Mάριο Ντράγκι).

© Neue Westfälische Zeitung

Elmar Altvater: Οικολογία, οικονομία, χρόνος, χώρος (από το περιοδικό Ο Πολίτης, 1988)

«...Πρέπει να εγερθούν κοινωνικά και πολιτικά όρια, πριν το μέτωπο της κεφαλαιοκρατικής επέκτασης προσκρούσει επάνω στα τελευταία - και μοιραία για την επιβίωση της ανθρωπότητας - όρια, το οικολογικά. Σ' αυτό το σημείο μπορεί να αρχίσει η συζήτηση για τις οικολογικές μεταρρυθμίσεις, η οποία μας επαναφέρει σε πεδία περισσότερο οικεία για τις κοινωνικές επιστήμες και στις αντιπαραθέσεις για τις μεταρρυθμίσεις και τον μεταρρυθμισμό».

→ ←

→ Ολόκληρο το κείμενο του Elmar Altvater ←

δημοσιευμένο στο τεύχος 67 (pdf) του περιοδικού Prokla (Βερολίνο, Ιούνιος 1987), μεταφρασμένο στα ελληνικά στο  περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 88-89 (Φεβρουάριος-Μάρτιος 1988, μτφ. από τα γερμανικά Γ. Β. Ριτζούλης), προσβάσιμο σήμερα στο ψηφιακό αρχείο με όλα τα τεύχη του Πολίτη, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).
Το κείμενο είναι μέρος από το βιβλίο του Άλτφάτερ, Sachzwang Weltmarkt - Verschuldungskrise, blockierte Industrialisierung, ökologische Gefährdung - der Fall Brasilien, VSA Verlag, Αμβούργο 1987

Λέσχη της Ρώμης: Ήρθε η ώρα μας - Το κεφάλαιο έχει γίνει αλαζονικό

© Frankfurter Rundschau - Club of Rome „Das Kapital ist arrogant geworden“, 7.12.2017

 
Συνέντευξη του Ernst Ulrich von Weizsäcker, συμπροέδρου της Λέσχης της Ρώμης με την ευκαιρία της έκδοσης της νέας πραγματογνωμοσύνης της Λέσχης. Τη συνέντευξη πήρε ο Joachim Wille.

 

Κύριε Βάιτσζέκερ, η πραγματογνωμοσύνη σας προειδοποιεί για μια παγκοσμιοποίηση που οδηγείται προς λανθασμένη κατεύθυνση, που προωθεί την υπερβολική εκμετάλλευση των περιβαλλοντικών αποθεμάτων και αντοχών και καταστροφή θέσεων εργασίας. Έχει λοιπόν δίκιο ο Αμερικανός Πρόεδρος Tραμπ;

Ο Τραμπ είναι ανελέητος υλιστής και γι' αυτόν δεν υπάρχει κανένα όριο στην υπερβολική εκμετάλλευση και κατάχρηση του περιβάλλοντος. Ασκεί κριτική εναντίον της παγκοσμιοποίησης αποκλειστικά και μόνον σε τομείς στους οποίους η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας των ΗΠΑ βρίσκεται - με ευθύνη της χώρας αυτής - σε άθλια κατάσταση. Προστατευτισμός a la Tραμπ σημαίνει να περιοριστούν εύλογα και νόμιμα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα άλλων χωρών έναντι των ΗΠΑ, όπως έχει για παράδειγμα το Μεξικό· εξ ου και η παράλογη ιδέα της οικοδόμησης ενός τείχους, για τα έξοδα του οποίου πρέπει να τα πληρώσει και το Μεξικό. Από την άλλη πλευρά, αφήνει ανέγγιχτο το κεφάλαιο, που έχει γίνει αλαζονικό. 
 

Υπάρχει τρόπος να ελέγξουμε και να καθοδηγήσουμε το οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην παραβιάζει τα οικολογικά όρια; Και αν ναι, πώς;

Όταν μονοπωλεί την εξουσία το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, οι κρίσεις και οι καταστροφές είναι αναπόφευκτες· όχι μόνον οι οικολογικές, αλλά και οι οικονομικές. Η οικονομία της αγοράς χρειάζεται μια ισορροπία μεταξύ κράτους και αγοράς. Επομένως, τα κράτη και η διεθνής κοινότητα πρέπει να θέτουν κανόνες και να επιβάλλουν κανόνες. Αυτός είναι ο πολιτικός πυρήνας του «νέου διαφωτισμού» που εμείς υποστηρίζουμε και προσανατολισμός του είναι η ισορροπία.

O Δεκέμβριος του 2008, προειδοποιητικός δείκτης τέλους μιας παρακμιακής εποχής

Μια αναδρομή σε όσα συνέβησαν πριν από εννέα χρόνια, τον Δεκέμβριο του 2008, δηλαδή ενάμισυ χρόνο πριν από την «επίσημη» εισβολή της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, λέει πολλά για όσα έμελλε να ακολουθήσουν. Με εύστοχο χαρακτηρισμό εκείνων των γεγονότων μοιάζει, λόγου χάρη, εκείνος που διατυπώθηκε στον ιστοχώρο Hypothesis, στο άρθρο «Το 2008» (27 Αυγούστου 2017): «Αίσθηση γενικευμένης απονομιμοποίησης, εισβολή στο προσκήνιο μιας συγκεκριμένης “λαϊκής” έκφρασης με ίχνη και νεύματα πληβειακής ανταρσίας». Όμως, τίθεται το ερώτημα, άν αυτή η «πληβειακή εισβολή» αντιδρούσε σε απονομιμοποιήσεις της μακράς ή μέσης ιστορικής διάρκειας (δηλαδή στις εκ γενετής παθογένειες του νεοελληνικού κράτους εν γένει - βλ., λόγου χάρη, τις σχετικές απόψεις του Χρ. Γιανναρά), ή κυρίως, σε απονομιμοποιήσεις της πολιτικής συγκυρίας, δηλαδή σε όσα συνέβησαν τις δεκαετίες 1990-2000 και πιο ειδικά, στην τετραετία 2004-2008.

Ραλφ Φυκς: Αντίδοτα στη φθορά της δημοκρατίας, φραγμοί στην λαϊκίστικη εξέγερση κατά της ελευθερίας

© Die Welt - Ralf Fücks: Demokratie & Populismus, Vier Antworten auf die antiliberale Revolte, 8.10.2017 
 

Tο κράτος και οι πολιτικοί θεσμοί της δημοκρατίας να λειτουργούν προστατευτικά για τους πολίτες, «υπέρ μιας κοινωνίας των πολλών και όχι των λίγων» (Jeremy Corbyn). Να ενδυναμωθούν οι άνθρωποι (ιδίως τα παιδιά και οι έφηβοι) μέσω της παιδείας και εκπαίδευσης, για να γίνουν αυτόβουλοι κυρίαρχοι της ζωής και του μέλλοντός τους. Να αντιρροπηθεί ο φόβος που ενσπείρουν οι εργασιακές και πολιτισμικές αλλαγές. Να αντιστραφεί η τάση όλο και πιο άνισης κατανομής των παραγωγικών πόρων, να μετέχουν στην κατανομή αυτή ευρέα κοινωνικά στρώματα. Να αναβαθμιστεί, υλικά και ηθικά, η απασχόληση των ανθρώπων σε τομείς εκτός της ιδιωτικής αγοράς εργασίας.· Να δούμε πάλι τους δημόσιους οργανισμούς ως βασικούς σταθεροποιητικούς μηχανισμούς σε εποχές αναταραχής και κρίσης και «τις επενδύσεις σε δημόσιους οργανισμούς ως επενδύσεις στη δημοκρατία».

Αυτές είναι, κατά τον Ρ. Φυκς, βασικές αρχές και ισχυρά πολιτικά εργαλεία, προκειμένου να καταπολεμήσει η δημοκρατία τους φόβους των ανθρώπων για «τον παγκόσμιας κλίμακας ανταγωνισμό, για την ψηφιακή επανάσταση και για την τεράστια εισροή ανθρώπων από άλλα μέρη του κόσμου», δηλαδή ερεθίσματα που ενισχύουν και διατηρούν την «αίσθηση απώλειας ελέγχου» και δίνουν όπλα στην αντιδημοκρατική εξέγερση. «Είναι καθήκον την πολιτικής να ελέγχει και να καθοδηγεί τις αλλαγές και όχι απλά να τις διαχειρίζεται», συνοψίζει ο Φυκς.

  

Ζούμε σε μια εποχή θυελλωδών αλλαγών. Η κρίση της Αμερικής και η άνοδος αυταρχικών δυνάμεων αυξάνουν τη διεθνή αβεβαιότητα. Η παγκόσμια διασύνδεση και αλληλεξάρτηση των αγορών αυξάνει την πίεση του ανταγωνισμού και την μεταφέρει έως και μέσα στα μεσαία κοινωνικά στρώματα.

Η ψηφιακή επανάσταση επιδρά πολύ βαθιά στον κόσμο της επαγγελματικής απασχόλησης και στην καθημερινή μας διαβίωση. Πλανητικών διαστάσεων μεταναστευτικά ρεύματα κατακρημνίζουν τα φράγματα ανάμεσα σε μας και τους άλλους. Η χειραφέτηση των γυναικών και η ισότιμη μεταχείριση των μειονοτικών ταυτοτήτων φύλου κλονίζουν τα βάθρα της πατριαρχίας. Όλες αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν ταυτόχρονα και με ταχύ ρυθμό.

Για το τμήμα της κοινωνίας μας που είναι εξοπλισμένο με καλά μορφωτικά εφόδια, η επιταχυνόμενη νεωτερικότητα προσφέρει καλές προοπτικές, παρόλη την πίεση και το άγχος. Σε μια Ευρώπη χωρίς σύνορα, η «Γενιά του Erasmus» αισθάνεται «σαν στο σπίτι της». Ο κόσμος είναι ανοιχτός για την γενιά αυτή. Η πολυπολιτισμική κοινωνία είναι γι΄ αυτήν ένας εμπλουτισμός της ζωής της, η παγκοσμιοποίηση πολλαπλασιάζει τις επιλογές της.
Ανάλογα με το τί βοηθά στην βελτίωση της ζωής τους ή πού τους καλεί η αγάπη, αυτοί οι άνθρωποι δεν προσδένονται ούτε σε συγκεκριμένο τόπο ούτε σε μία και μοναδική γλώσσα. Αυτές οι «ελίτ» στις επιστήμες, στην οικονομία, στην πολιτική και στα μέσα ενημέρωσης, είναι οι κοινωνικές ομάδες που έδωσαν μορφή στην φιλελεύθερη-κοσμοπολιτική συναίνεση, η οποία τώρα κλονίζεται από το δημοψήφισμα της Brexit, από την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ και από την άνοδο των εθνικιστικών κομμάτων.

Ντάνι Ρόντρικ: Περί νεοφιλελευθερισμού και πώς να διασώσουμε την οικονομική σκέψη από αυτόν

 © Boston Review - Dani Rodrik : Rescuing Economics From Neoliberalism, 6.11. 2017

Αναδημοσίευση: Social Europe, 17.11.2017

Ο οικονομολόγος Ντάνι Ρόντρικ δεν βλέπει με σκεπτικισμό αυτές καθεαυτές τις αγορές και την παγκοσμιοποίηση. Και δεν προβληματίζεται - όπως μερικοί άλλοι συνάδελφοί του - μήπως τυχόν το κεφαλαιοκρατικό σύστημα έχει εξαντλήσει τα καύσιμά του και βαδίζει προς την παρακμή. Όμως είναι κατηγορηματικός για το τί συμβαίνει τώρα: Ο νεοφιλελευθερισμός όπως τον βλέπουμε σήμερα, είναι ένα «σκληροπυρηνικό» σύστημα σκέψης, λέει· οικονομίες που προόδευσαν ουσιαστικά είναι μόνον εκείνες που παραβιάζουν τους άκαμπτους κανόνες του. Η νεοφιλελεύθερη σκέψη αυτή καθεαυτή «είναι κακή οικονομική επιστήμη». Όμως, λέει ο Ρόντρικ, «το σφάλμα δεν έγκειται στις γενικές αρχές καθολικής ισχύος που διέπουν την οικονομική επιστήμη», αλλά στους θεσμούς. «Εκεί μέσα, στο θεσμικό πεδίο, εδρεύει η αλαζονεία και το καταστροφικό σφάλμα του νεοφιλελευθερισμού: Στην πεποίθηση ότι γενικές οικονομικές αρχές μπορούν να αποτυπωθούν σε ένα και μοναδικό σχέδιο δράσης, αποτελούμενο από οικονομικές πολιτικές παρόμοιες με πρόγραμμα τύπου Θάτσερ - Ρέιγκαν».

Το  πρακτέον, κατά τον Ρόντρικ, είναι τώρα «να αναπτύξουμε την θεσμική φαντασία (institutional imagination) μας για να επανασχεδιάσουμε έναν καπιταλισμό για τον 21ο αιώνα». Μ' αυτό τον στόχο, εξετάζει πώς εμφανίστηκε ο όρος «νεοφιλελευθερισμός», πώς εξελίχτηκε, πώς άλλαξε στην πράξη με το πέρασμα του χρόνου η σημασία του, ποιά τα αποτελέσματά του στον πραγματικό κόσμο. «Πρέπει να διασώσουμε την οικονομική επιστήμη από τον νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση από την υπερ-παγκοσμιοποίηση», είναι το συμπέρασμά του. Ο Ντάνι Ρόντρικ δίνει καλή τροφή για συζητήσεις και για σκληρές - αλλά γι΄ αυτό δημιουργικές - αντιπαραθέσεις.

Γ. Ρ.

 

Όπως παραδέχονται ακόμη και οι πιο σκληροί επικριτές του, είναι δύσκολο να οριστεί τι ακριβώς είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Σε γενικές γραμμές δηλώνει προτίμηση για τις αγορές έναντι των κρατών, για τα οικονομικά κίνητρα έναντι των κοινωνικών ή πολιτισμικών κανόνων και για την ιδιωτική επιχειρηματικότητα έναντι της συλλογικής ή κοινοτικής δραστηριότητας. Έχει χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα φαινομένων - από τον δικτάτορα της Χιλής Αουγκούστο Πινοσέτ (Augusto Pinochet) έως την Μάργκαρετ Θάτσερ και τον Ρόναλντ Ρέιγκαν (Ronald Reagan), από το Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ της εποχής Κλίντον και τους Νέους Εργατικούς της εποχής Μπλερ στη Βρετανία έως το άνοιγμα της οικονομίας στην Κίνα και τη μεταρρύθμιση του κράτους πρόνοιας στη Σουηδία. 
Ο όρος χρησιμοποιείται ως συλλογική ονομασία, ως λέξη «πασπαρτού», για ο,τιδήποτε «μυρίζει» απορρύθμιση, φιλελευθεροποίηση, ιδιωτικοποίηση ή δημοσιονομική λιτότητα. Σήμερα χρησιμοποιείται συστηματικά ως απορριπτική συντομογραφία για τις ιδέες και τις πρακτικές που έχουν προκαλέσει αυξανόμενη οικονομική ανασφάλεια και ανισότητα, έχουν οδηγήσει σε φθορά των πολιτικών μας αξιών μας και ιδανικών και μάλιστα προκάλεσαν εκ του μη όντος την τρέχουσα αντεπίθεση των λαϊκιστών.