Ουμπέρτο Έκο: άνθρωπος των γραμμάτων, πολιτικόν ζώον, ακατάβλητος ουτοπιστής και ρεαλιστής

του Χανς Γιούργκεν Σλαμπ

  

 © Der Spiegel - Hans-Jürgen Schlamp: Zum Tod Umberto Ecos: Der realistische Utopist, 20.2.2016

    

Η Ιταλία έχασε τον Umberto Eco, το πιο σημαντικό σύμβολο του ηθικού και μαχητικού διαλογικού πολιτισμού. Ήταν άνθρωπος των γραμμάτων, όμως ποτέ δεν απέφυγε την εμπλοκή στην πολιτική μάχη: αντιτάχθηκε στον Μπερλουσκόνι, στην εκκλησία, στις Ερυθρές Ταξιαρχίες, στη Μέσα μαζικής ενημέρωσης.

   

«Χάσαμε», είχε δηλώσει ο Ουμπέρτο Έκο στον Spiegel το καλοκαίρι του 2001. Είχε αναγορεύσει τις τότε βουλευτικές εκλογές σε «ηθικό δημοψήφισμα» εναντίον του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Αλλά ο μεγιστάνας των Μέσων ενημέρωσης και πολυεκατομμυριούχος κέρδισε και επέτρεψε για δεύτερη φορά, για να αναλάβει την εξουσία στη Ρώμη. 

Αλλά ο Έκο δεν εγκατέλειψε τη μάχη. Συνέχισε να γράφει, όπως και πριν, επί δεκαετίες, κριτικά δοκίμια για την πολιτική, «που ευνοεί μόνο τους πλούσιους». Στα βιβλία του είχε κρυμμένα ειρωνικά πολιτικά μηνύματα. Ένα είδος agitprop, ξανά και ξανά εναντίον του Μπερλουσκόνι ή εναντίον άλλων που μοιάζουν με τον Μπερλουσκόνι, όπως πολλοί άλλοι σε πολλές άλλες χώρες. 

Ο Έκο ήταν σ' όλη του τη ζωή ένα «πολιτικόν ζώον». Όν που εξέπεμπε γύρω του πολιτική. Ένας ουτοπιστής, όπως πολλοί από τους φανταστικούς χαρακτήρες στα μυθιστορήματά του. Χωρίς ουτοπίες, λέει ο Έκο, η ανθρωπότητα δεν θα μπορέσει να τα βγάλει πέρα. Ο ίδιος όμως ήταν βέβαιος ότι οι ουτοπίες είναι ελκυστικές μόνον για όσο διάστημα μένουν απραγματοποίητες. «Όταν ο Λένιν θέλησε να κάνει πραγματικότητα τη μαρξική ουτοπία, η ουτοπία μετατράπηκε σε κάτι το τρομακτικό». Η ουτοπία λέει ο Έκο, «δεν είναι ένας σταθερός στόχος, αλλά ένας ορίζοντας που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση».

«Το γεγονός ότι θεραπεύτηκα από τη θρησκευτική πίστη, το χρωστώ σε θαύμα»
Διάβαζε και έγραφε σαν δαιμονισμένος, οχυρώνονταν και κρυβόταν - όμως πάντα έπεφτε και πάλι με ζήλο στην αναταραχή της πολιτικής σύγκρουσης. Ο Έκο ήταν ο πιο σοβαρός και συνακόλουθα ο πιο σημαντικός επικριτής των πολιτικών πραγμάτων στην Ιταλία και πολύ πέρα απο αυτήν. Ήταν ένα σύμβολο του ηθικού αλλά και του μαχητικού διαλογικού πολιτισμού.

Ξεκίνησε από την εκκλησία. Όπως είπε ο ίδιος, έπαυσε να πιστεύει στο Θεό όταν εκπονούσε τη διατριβή του με θέμα τον Άγιο Θωμά τον Ακινάτη. Παραιτήθηκε από την Καθολική Εκκλησία και έλεγε ειρωνικά: «Κατά κάποιο τρόπο, ο Θωμάς ο Ακινάτης έκανε θαύμα και με θεράπευσε από την θρησκευτική πίστη». Μετά την εκκλησία, πήραν σειρά για να γευτούν την σκληρή κριτική του, λίγο πολύ, όλες οι πολιτικές δυνάμεις. Οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, οι οποίες ήθελαν να κάνουν την Ιταλία καλύτερη με βόμβες και με δολοφονίες. Αλλά και το δικαστικό σώμα, που ήθελε να ξεπαστρέψει το «κόκκινο φάντασμα».

  

Ενάντια στην «ιδεολογία του θεάματος» 

Επετέθηκε επίσης στην «ιδεολογία του θεάματος», η οποία ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και στη συνέχεια παραγκώνισε και έστειλε στο περιθώριο κάθε σοβαρή πολιτική αντιπαράθεση σε όλο τον κόσμο. Αυτό είχε αρχίσει ήδη από το 1960, με την εκλογή του John F. Kennedy ως Προέδρου των ΗΠΑ: «ο πιο εμφανίσιμος, ο πιο φωτογενής και τηλεγενής υποψήφιος» είναι αυτός που κερδίζει τις εκλογές. Από τότε, εκεί ανταγωνίζονται μόνιμα για τις ψήφους «δύο κόμματα, που και τα δύο ελέγχονται από τους οικονομικά ισχυρούς».

Όσο για τους ψηφοφόρους, αυτοί επιλέγουν συνήθως με κριτήριο την «εικόνα» των υποψηφίων στα Μέσα ενημέρωσης. Και στην Ευρώπη, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία απειλείται με διάβρωση με τον ίδιο τρόπο: «πιθανώς ο Μπερλουσκόνι είναι μόνον ένα είδος εμπροσθοφυλακής». 

Ούτε στους αντιπάλους του Μπερλουσκόνι χαρίστηκε. Όσο για την εξάπλωση των διαδικτυακών «κοινωνικών» Μέσων επικοινωνίας, αυτήν ο Ουμπέρτο Έκο την σχολίασε ως εξής: 

«Θα δώσουν λόγο και βήμα σε λεγεώνες ανεγκέφαλων». 

Υπό την απειλή της έξαρσης νέων θρησκευτικών πολέμων σε έναν κόσμο που δεν ανέχεται τον άλλο, ο Έκο προειδοποίησε ήδη από το 2001 με τη σοφή, αλλά χωρίς εξουσία προνοητικότητα του: Η «παθιασμένη προσήλωση σε απλοϊκές και σχηματοποιημένες αντιθέσεις, όπως Εμείς και οι Άλλοι, οι Καλοί και οι Κακοί, το Λευκό και το Μαύρο», αυτές ήταν και είναι πάντα οι ρίζες τέτοιων συγκρούσεων. Φυσικά, μετά και από τις επιθέσεις του Σεπτεμβρίου 2001, το «να απελευθερώσουμε τους εαυτούς μας» από τις καταστροφικές απλουστεύσεις, όπως αυτός ήλπιζε, δεν έγινε πραγματικότητα. Το βλέπουμε σε πολλά μέρη του κόσμου. Σήμερα, οι εκκλήσεις του εκείνης της εποχής ακούγονται τρομακτικά μακρυνές, σαν να έρχονται από έναν άλλο κόσμο. Όμως γι' αυτό σίγουρα δεν ευθύνεται ο Έκο, αλλά η αλλαγή της εποχής: 

«Θεωρούμε τις κοινότητές μας πλουραλιστικές, επειδή εμείς επιτρέπουμε να χτίζονται εδώ τζαμιά των μουσουλμάνων. Και δεν μπορούμε να το απαγορεύσουμε, μόνο και μόνο επειδή αυτοί, στην Καμπούλ, ρίχνουν στη φυλακή τους κήρυκες του χριστιανισμού. Αν θα το κάναμε, θα γινόμασταν και εμείς Ταλιμπάν».

Τώρα, μετά το θάνατο του Έκο, ποιος θα μιλάει με τέτοια λόγια;

Ο Hans-Jürgen Schlamp είναι ανταποκριτής του Spiegel στη Ρώμη
 
Άρθρα του Hans-Jürgen Schlamp

  
Ουμπέρτο Έκο: Ο πρωτο-φασισμός και τα σημάδια του