Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν: Η Αριστερά και το Έθνος, άλυτες αμφισημίες

© Immanuel Wallerstein:  The Left and the Nation: Unresolved Ambiguities, 15.2.2016

(από τον προσωπικό ιστότοπο του Immanuel Wallerstein)

  
   

Με τη Γαλλική Επανάσταση δημιουργήθηκε η πολιτική γεωγραφία Δεξιάς και Αριστεράς. Τότε γεννήθηκε και η ρεπουμπλικανική αντίληψη για τη δημοκρατία και για το εθνικό κράτος, σύμφωνα με την οποία κάθε πολίτης απολαμβάνει τα δικαιώματα και την ισονομία μέσω της συμμετοχής στη ζωή του έθνους και μόνον αυτού. Στην πράξη τα πράγματα δεν εξελίχτηκαν ακριβώς έτσι. Ως αντίδραση, προέκυψαν και διαφορετικές αντιλήψεις περί δημοκρατίας, όπου άλλες κοινότητες, «φαντασιακές» ή μη, πλάι στο έθνος, διεκδικούν καρδιές και πνεύματα των ατόμων. 

Στην αριστερή (και όχι μόνον) πολιτική, συνυπάρχουν ασαφώς οι δύο αντίθετες αντιλήψεις, με αποτέλεσμα παράλυση και διχασμό. Προπαντός σήμερα, χρειάζεται μια στάση απέναντι στην ιδέα του έθνους μετά λόγου γνώσεως, με πολιτική ουσία και συνοχή.

  

Ο όρος «έθνος» (“nation”) έχει πάρει πολλές διαφορετικές έννοιες στο πέρασμα των αιώνων. Αλλά σήμερα, και λίγο πολύ σε όλη την περίοδο μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ο όρος έχει συνδεθεί με το κράτος, με το εθνικό κρατος [στις περισσότερες γλώσσες, και ταυτοτικά, ως «έθνος-κράτος»]. Σ' αυτή την χρήση, το «έθνος» αναφέρεται σε όσους, δικαιωματικά και σύμφωνα με το νόμο, είναι μέλη της κοινότητας που βρίσκεται στο εσωτερικό ενός κράτους.

Άν αυτοί που αποτελούν ένα έθνος οδηγούν στη δημιουργία ενός κράτους, ή, αντίστροφα, το κράτος δημιουργεί την κατηγορία του έθνους και με αυτόν τον τρόπο τα δικαιώματα εντός του κράτους, αυτό είναι μια μακροχρόνια συζήτηση. Η δική μου γνώμη είναι ότι ότι τα κράτη δημιουργούν τα έθνη και όχι το αντίστροφο.

Ευγένιος Ντελακρουά, Η Ελευθερία (1830)

Ωστόσο, το προς συζήτηση θέμα είναι γιατί τα κράτη δημιουργούν έθνη και ποιά πρέπει να είναι η στάση της «Αριστεράς» απέναντι στην έννοια του έθνους. Για μερικούς στην Αριστερά, η ιδέα του έθνους είναι ο μεγάλος δημισουργός ισότητας. Είναι η απαίτηση να έχουν όλοι (ή σχεδόν όλοι) δικαίωμα πλήρους και ισότιμης συμμετοχής στη διαδικασία λήψης αποφάσεων του κράτους, σε αντίθεση με την κατοχή του δικαιώματος για πλήρη συμμετοχή μόνον από μια μειοψηφία (λογου χάρη, τους αριστοκρατικής καταγωγής). Σήμερα, αυτό το αποκαλούμε συχνά Ιακωβίνικη άποψη περί έθνους.

Ο Ιακωβινισμός αποτέλεσε το έναυσμα για να δημιουργηθεί η κατηγορία του πολίτη. Τα άτομα είναι πολίτες από αναφαίρετο δικαίωμά τους που έχουν επειδή γεννήθηκαν σε έναν συγκεκριμένο τόπο και όχι επειδή έχουν μια συγκεκριμένη «εθνοτική» καταγωγή ή ένα συγκεκριμένο θρήσκευμα ή οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό που αποδίδεται σ' αυτούς, είτε από τους ίδιους ή από άλλους. Οι πολίτες έχουν ψήφο (μετά από μια ορισμένη ηλικία). Κάθε πολίτης έχει μία ψήφο. Συνακόλουθα, όλοι οι πολίτες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου.

Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη της ιδιότητας του πολίτη, είναι σημαντικό όλοι οι πολίτες να θεωρούνται και να αντιμετωπίζονται ως άτομα. Είναι ζωτικής σημασίας να παραγκωνισθεί η ιδέα, ότι υπάρχουν ομάδες που μπορούν να είναι μεσάζοντες μεταξύ του ατόμου και του κράτους. Πράγματι, μια ακόμη πιο άκαμπτη άποψη περί έθνους θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι είναι παράνομο να υπάρχουν τέτοιες άλλες ομάδες. Όλοι οι πολίτες πρέπει να χρησιμοποιούν τη γλώσσα του έθνους και όχι άλλη. Καμία θρησκευτική ομάδα δεν μπορεί να έχει δικούς της θεσμούς. Κανένα άλλο έθιμο, εκτός εκείνων του έθνους δεν μπορεί να γίνεται αφορμή εορτασμού. 

Στην πράξη, βέβαια, οι άνθρωποι ανήκουν ταυτόχονα σε πάρα πολλές ομάδες, οι οποίες συνεχώς επιδιώκουν και απαιτούν τη συμμετοχή και την αφωσίωση των μελών τους. Επίσης, στην πράξη, και συχνά υπό το πρόσχημα της ίσης μεταχείρισης όλων των ατόμων, υπάρχουν πάρα πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορεί να περικόπτεται και να καταστρατηγείται η ισότητα δικαιωμάτων όλων των πολιτών.

Η ιδέα της ιδιότητας του πολίτη ή άλλως της ιθαγένειας, μπορεί να ορισθεί καταρχήν ως δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Και υπάρχουν [ή υπήρξαν στην ιστορία] πολλοί περιορισμοί της πρόσβασης στο δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Η πιο προφανής και αριθμητικά σημαντική ήταν το φύλο. Το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι ήταν περιορισμένο από το νόμο μόνον στους άνδρες. Συχνά ήταν περιορισμένο με βάση το εισόδημα: ένα ελάχιστο εισόδημα ήταν προυπόθεση για να μπορεί κανείς να ψηφίζει. Συχνά περιορίζονταν με βάση τη φυλή, το θρήσκευμα ή από το πόσες γενιές προγόνων ενός ατόμου ήταν κάτοικοι του κράτους.Το προφανές αποτέλεσμα ήταν το εξής: αυτό που αρχικά είχε σχεδιαστεί ως μεγάλος δημιουργός ισότητας, στην πραγματικότητα δεν αγκάλιαζε όλους. Ή μερικές φορές, άφηνε απέξω ακόμη και την πλειοψηφία των ατόμων. Συχνά αγκάλιαζε μόνον μια μικρή μάλλον ομάδα.

Για τους Ιακωβίνους, οι οποίοι θεωρούσαν τον εαυτό τους ως την Αριστερά, η λύση ήταν να αγωνίζονται για την επέκταση του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Με την πάροδο του χρόνου, η προσπάθεια αυτή έφερε αποτελέσματα. Το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι πράγματι επεκτάθηκε σε ολοένα και περισσότερα άτομα. Ωστόσο, κατά κάποιο τρόπο, αυτό δεν επέτυχε το στόχο να αποκτήσουν όλοι οι πολίτες, όλα τα μέλη του έθνους, ίση πρόσβαση στα υποτιθέμενα οφέλη της ιδιότητας του πολίτη - στην εκπαίδευση, στις υπηρεσίες υγείας, στην απασχόληση.

Με δεδομένη αυτή την πραγματικότητα της συνεχιζόμενης ανισότητας, προέκυψε μια αντ-Ιακωβίνικη άποψη εντός της Αριστεράς. Η αντι-Ιακωβίνικη άποψη είδε το έθνος και όχι ως μεγάλο εξισωτή, αλλά ως μεγάλο υπνωτιστή. Η λύση ήταν να μην αγωνίζονται για να καταστείλουν τις άλλες ομάδες, αλλά να ενθαρρύνουν όλες τις ομάδες να διεκδικούν τις δικές τους αξίες ως τρόπους ζωής και τρόπους αυτο-κατανόησης. Οι φεμινίστριες επέμειναν όχι μόνον στο δικαίωμα των γυναικών στο εκλέγειν και εκλέγεσθαι, αλλά ότι οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να έχουν τις δικές τους οργανώσεις και τη δική τους συνείδηση. Το ίδιο έκαναν και οι κοινότητες των διαφορετικών φυλετικών ή εθνοτικών ομάδων, οι λεγόμενες μειονότητες.

Αυτά είχαν ως αποτέλεσμα να μην έχει η Αριστερά ενιαία άποψη περί έθνους. Το αντίθετο μάλιστα! Η Αριστερά είναι διχασμένη ανάμεσα σε οράματα περί έθνους, που η αντίθεσή τους αποκτά όλο και μεγαλύτερο βάθος. Αυτό σήμερα το βλέπουμε μπροστά μας με πολλές διαφορετικές μορφές. Μία ήταν ο εκρηκτικός χαρακτήρας των απαιτήσεων που συνδέονται με το φύλο, η κοινωνική κατασκευή του οποίου είχε κάποτε θεωρηθεί ως γενετικό φαινόμενο. Αλλά από τη στιγμή που εμπλεκόμαστε με την κοινωνική κατασκευή [των ομάδων και «ρόλων»], δεν μπορεί πια να τεθεί εύλογο όριο στα δικαιώματα των υποκατηγοριών, όσων έχουν ήδη προσδιοριστεί ως τέτοιες ή θα αποκτήσουν κοινωνική ύπαρξη στο μέλλον.

Όσο εκρηκτικό είναι το ζήτημα του φύλου εκρήγνυται, άλλο τόσο είναι και της αυτοχθονίας ή εντοπιότητας. Η αυτοχθονία είναι επίσης κοινωνική κατασκευή. Αναφέρεται στα δικαιώματα εκείνων που βρέθηκαν να ζουν σε μια ορισμένη γεωγραφική περιοχή νωρίτερα από άλλους (τους «μετανάστες»). Άν το δούμε πηγαίνοντας πολύ πίσω στο παρελθόν, κάθε άτομο είναι μετανάστης. Άν το ερευνήσουμε λογικά, βλέπουμε σήμερα σημαντικές κοινωνικές ομάδες που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τη ζωή τους ως κάτι σημαντικά διαφορετικό από εκείνους που ασκούν εξουσία στο κράτος. Οι ομάδες αυτές επιθυμούν να διατηρήσουν τις κοινότητές τους με τον αρχικό τους τρόπο ζωής. Δεν θέλουν να χάσουν αυτό το δικαίωμα να διατηρούν αυτά τα όρια, επειδή το έθνος υποστηρίζει τα δικαιώματά του ως έθνους.

Μια τελευταία αμφισημία. Αποτελεί αριστερή στάση το να είναι κανείς διεθνιστής, να υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας και μόνον κόσμος; Ή μήπως είναι αριστερή στάση το να γίνεται εθνικιστής που αγωνίζεται κατά της επιβολής των ισχυρών παγκόσμιων δυνάμεων; Είναι αριστερή στάση το να υποστηρίζει κανείς την κατάργηση όλων των συνόρων ή το να είναι υπέρ της ενίσχυσης των συνόρων; Είναι δείγμα ταξικής συνείδησης το ​​να αντιτάσσεται κανείς στον εθνικισμό ή το να υποστηρίζει την εθνική αντίσταση στον ιμπεριαλισμό; 

Α' Παγκ. Πόλεμος: Στρατιώτες επιστρέφουν απο το μέτωπο

Μπορεί κανείς να ακολουθήσει την εύκολη διέξοδο από αυτή τη συζήτηση, προτείνοντας ότι η απάντηση ποικίλλει αναλογα με τον τόπο, τη στιγμή και την κατάσταση. Αλλά αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα. Για την παγκόσμια Αριστερά είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπίσει αυτά τα ζητήματα με άμεσο τρόπο και να καταλήξει, μετά λόγου γνώσεως, σε μια πολιτικά ουσιαστική στάση απέναντι στην ιδέα του έθνους. Με δεδομένο ότι η ισχυρότερη συναισθηματική δέσμευση των λαών του κόσμου είναι σήμερα αναμφισβήτητα ο εθνικισμός, η αποτυχία της παγκόσμιας Αριστεράς να προχωρήσει σε μια συλλογική συζήτηση μέσα στους κόλπους της με αλληλέγγυο τρόπο, υπονομεύει την ικανότητα της να γίνει σήμερα ένας από τους βασικούς παράγοντες στην παγκόσμια σκηνή. 
Η Γαλλική Επανάσταση μας κληροδότησε μιαν ιδέα που προορίζονταν να γίνει ο μεγάλος δημιουργός ισότητας. Μήπως όμως μας κληροδότησε ένα δηλητηριασμένο δώρο, που μπορεί να καταστρέψει την παγκόσμια Αριστερά, συνακόλουθα και τον μεγάλο δημιουργό ισότητας; Μια ευφυής, ηθική και πολιτική επανένωση της παγκόσμιας Αριστεράς επείγει πολύ. Θα χρειαστεί την καλή αίσθηση του δούναι και λαβείν, πολύ περισσότερο από όσο δείχνουν πρόθυμοι οι κύριοι παράγοντές της. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχει σοβαρή εναλλακτική λύση.

Ο Immanuel Wallerstein ενδιαφέρθηκε για τις παγκόσμιες υποθέσεις ήδη ως έφηβος στη Νέα Υόρκη. Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια όπου στη συνέχεια δίδαξε. Από το 1971 δίδαξε κοινωνιολογία στα Πανεπιστήμια McGill και Binghamton (SUNY), μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1999. Επικεφαλής στο Fernand Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems and Civilizations μέχρι το 2005. Διετέλεσε Directeur d' études associé στην École des Hautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι, πρόεδρος της International Sociological Association και της Gulbenkian Commission on the Restructuring of the Social Sciences, για μια νέα κατεύθυνση της κοινωνικής επιστημονικής έρευνας τα επόμενα 50 χρόνια. Senior Research Scholar στο τμήμα Κοινωνιολογίας - Πανεπιστήμιο Yale. Το 2003 έλαβε το βραβείο Career of Distinguished Scholarship Award από την American Sociological Association.

Συνεχίζοντας, μεταξύ των άλλων, την ιστορική και κοινωνιολογική παράδοση που ξεκίνησε από το έργο του Fernand Braudel, στρέφει πάντα τη μεθοδολογική του προσέγγιση στη μακρά διάρκεια του χρόνου και στην ευρύτητα του γεωγραφικού και γεωοικονομικού συνόλου.
     

Ο προσωπικός του ιστότοπος 
     
Βιβλία του Immanuel Wallerstein στα Ελληνικά και βιογραφία

Στον ιστότοπο Μετά την κρίση: 
   

Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν: «Το κέντρο δεν αντέχει» 
«Οι καλύτεροι χωρίς πεποίθηση, ενώ οι χειρότεροι / Είναι γεμάτοι από την ένταση του πάθους»

   

Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν - Η γεωπολιτική του σχίσματος στην Ουκρανία, η απόκλιση ΗΠΑ και «Γαλλο-Γερμανικού άξονα»
    

Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν - Πανικός για παγκόσμιο αποπληθωρισμό

  
    

Παναγιώτης Κονδύλης: Το έθνος στην πλανητική εποχή - Tο μέλλον του έθνους στην Eυρώπη του αύριο

 

Ελλάδα, Ευρώπη, πατριωτισμός. Σε εποχή μειωμένων προσδοκιών