Η Γερμανία, η Ανατολή και ο Νότος της ΕΕ

του Χανς Κούντνανι

© Hans Kundnani - Germany, the east and the south (1), (2), 16.2.2016

 
 

1.

Σε μια νυχτερινή συζήτηση στο Φόρουμ των Βρυξελλών, τον Μάρτιο του 2013, ο Πρόεδρος της Εσθονίας Toomas Ilves προέτρεψε το ακροατήριο να διαβάσει ένα άρθρο με τίτλο «Γιατί η Πολωνία είναι η νέα Γαλλία για τη Γερμανία», που είχε δημοσιευθεί λίγους μήνες νωρίτερα από τους πρώην συναδέλφους μου στο ECFR Ulrike Guérot και Konstanty Gebert. Η τότε πολωνική κυβέρνηση της Πλατφόρμας των Πολιτών του Ντόναλντ Τουσκ - η οποία σύμφωνα με το άρθρο αυτό είχε «δεσμευτεί να εντάξει την Πολωνία στο ευρώ γύρω στο έτος 2016» - είχε παραμερίσει τις δυσκολίες που υπήρχαν στις σχέσεις μεταξύ των δύο γειτονικών χωρών όταν ήταν πρωθυπουργός ο Γιάροσλαβ Καζίνσκι (Jarosław Kaczyński, 2006 - 2007). Το συμπέρασμα που έβγαινε από το άρθρο αυτό, ήταν ότι κάποιοι στη Γερμανία - οι οποίοι, μέσα στο πλαίσιο της κρίσης στην ευρωζώνη, ήταν όλο και πιο απογοητευμένοι με την υποτιθέμενη αποτυχία της Γαλλίας να μεταρρυθμίσει την οικονομία της - έβλεπαν όλο και περισσότερο την Πολωνία ως τον πιο κοντινό και πιο σημαντικό εταίρο της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

[Οι 4 του Βίσεγκραντ: από «υποδειγματικοί εταίροι» της Γερμανίας, «περιοχή της αχαριστίας»]

Παρά το γεγονός ότι πέρασαν μόνον τρία χρόνια, τώρα φαίνεται σαν να ζούμε σε διαφορετική εποχή. Τώρα πια, η Πολωνία δεν είναι πιθανό να επιδιώξει να ενταχθεί στο ευρώ σύντομα.
Το νέο κυβερνητικό κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης, το οποίο ανέλαβε την εξουσία τον Οκτώβριο του 2015, έχει νομοθετήσει αμφιλεγόμενες αλλαγές στο Συνταγματικό Δικαστήριο και περιόρισς την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Πολλοί βλέπουν ακόμη και παραλληλίες με την Ουγγαρία του Viktor Orbán. Επίσης, ακολουθεί μια πολύ πιο συγκρουσιακή προσέγγιση με τη Γερμανία. Ο νέος υπουργός Εξωτερικών Witold Waszczykowski, δήλωσε ότι «η Γερμανία νοιάζεται περισσότερο για τα συμφέροντα της Ρωσίας, παρά για την ασφάλεια των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης» και ότι η Πολωνία θα πρέπει να πάψει να είναι «υποτελής» στη Γερμανία, όπως περιγράφει ο Piotr Buras, ένας άλλος πρώην συνάδελφος στο ECFR. Στη Γερμανία, η Πολωνία θεωρείται πλέον ως πρόβλημα και όχι ως λύση. Τώρα πια, ο υπουργός Εξωτερικών Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαγιερ (Frank-Walter Steinmeier), στην επίσκεψή του στη Βαρσοβία, εξέφρασε γερμανικές «ανησυχίες» για τις εξελίξεις εκεί. 

Φαίνεται ότι η Γερμανία συνεχίζει να απογοητεύεται από τους εταίρους της. Στο πλαίσιο της κρίσης στην ευρωζώνη, φάνηκε σε πολλούς στη Γερμανία ότι οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης γενικά και η Πολωνία ιδιαίτερα, ήταν ένα μοντέλο για το Νότο. Αλλά από τα τέλη του καλοκαιριού του περασμένου έτους, η Πολωνία έχει γίνει η μεγαλύτερη αντίπαλος της Γερμανίας στην κρίση των προσφύγων, η οποία σήμερα είναι μακράν η μεγαλύτερη προτεραιότητα για το Βερολίνο. Έτσι, εκείνα ακριβώς τα κράτη-μέλη της ΕΕ, που πριν από λίγα χρόνια φαινόταν να είναι τα πιο στενά συνδεδεμένα με τη Γερμανία (στο βιβλίο μου The Paradox of German Power, που δημοσιεύθηκε το 2014, αναφερόμουν ακόμη στις Τέσσερις του Βίσεγκραντ [Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία] ως «ένα είδος γεω-οικονομικού ισοδύναμου μιας γερμανικής σφαίρας επιρροής»), τώρα πια θεωρούνται στη Γερμανία ως η «περιοχή της αχαριστίας»· έτσι το έθεσε ένας αναλυτής, σε μια πρόσφατη συζήτηση για την Πολωνία.

[Πολωνία, Ιταλία: οι φαινομενικά παράδοξες παράλληλες αντιδράσεις δύο μεγάλων χωρών της ΕΕ]

Αυτό που επίσης φαίνεται ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι οι ομοιότητες μεταξύ του τρόπου που ομιλούν για τη Γερμανία στην Πολωνία και στην Ιταλία. Τις τελευταίες εβδομάδες, ο Ιταλός Πρωθυπουργός Ματτέο Ρέντσι, όταν ασκεί την κριτική του στη Γερμανία, μιλά με όλο και περισσότερο ευθύ τρόπο. Σε μια συνέντευξη στους Financial Times τον Δεκέμβριο 2015, είπε ότι «η Ευρώπη οφείλει να εξυπηρετεί όλες τις 28 χώρες, όχι μόνο μία». Επίσης, σε ένα op-ed στον Guardian, έγραψε ότι η «μονιμοποίηση της πολιτικής της λιτότητας» στην ΕΕ «καταστρέφει την ανάπτυξη». Υπάρχει επίσης πολύ θυμός στην Ιταλία για τον τρόπο που προσέγγισε η Γερμανία την κρίση των προσφύγων. Οι Ιταλοί διαμαρτύρονται ότι μόνον όταν οι πρόσφυγες άρχισαν να κατακλύζουν τη Γερμανία, μόνον τότε η Γερμανία τάχθηκε υπέρ μιας μεταρρύθμισης της Συμφωνίας του Δουβλίνου, η οποία απαιτεί να ζητούν οι πρόσφυγες άσυλο στο πρώτο κράτος-μέλος της ΕΕ που φθάνουν. Μέχρι τότε οι Ιταλοί αισθάνονταν «εγκαταλελειμμένοι».

Ένα άλλο ζήτημα που συνδέει τις επικρίσεις εναντίον της Γερμανίας που έρχονται από την Ανατολική και Νότια Ευρώπη αφορά τον Nordstream ΙΙ. Είναι ο νέος αγωγός φυσικού αερίου, ο οποίος ακολουθεί γενικά τη διαδρομή του αρχικού αγωγού NordStream που μεταφέρει φυσικό αέριο στη Γερμανία από τη Ρωσία [υποθαλάσσια μέσω Βαλτικής], με άλλα λόγια παρακάμπτει την Πολωνία. Ο πρώτος αγωγός ήταν ήδη μεγάλη πηγή τριβής μεταξύ Γερμανίας και Πολωνίας - θεωρήθηκε σύμβολο μιας «ειδικής σχέσης» μεταξύ της Γερμανίας και της Ρωσίας. Στην Ιταλία υπάρχει μεγάλη οργή επειδή ο Nord Stream II προχωρά, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπλοκάρει τον South Stream - έναν άλλο αγωγό που επρόκειτο να φέρει ρωσικό φυσικό αέριο προς την Ευρώπη μέσω Ιταλίας [πιθανώς αφού θα περνούσε προηγουμένως και από την Ελλάδα]. Στο άρθρο του Guardian, ο Ρέντσι έγραφε μεταξύ άλλων ότι ισχύουν «διπλοί κανόνες» για την ενέργεια: άλλος κανόνας για τη Γερμανία και άλλος κανόνας για τα λοιπά κράτη-μέλη της ΕΕ. Το συμπέρασμά του ήταν διπλό: η μεν Γερμανία ακολουθεί το δικό της εθνικό συμφέρον και όχι το γενικό ευρωπαϊκό συμφέρον, τα δε θεσμικά όργανα της ΕΕ την βοηθούν να το πράξει. 

Η συζήτηση στην Ιταλία και στην Πολωνία απεικονίζει τη νέα πολιτική γεωγραφία της Ευρώπης, στην όλα φαίνονται να επικεντρώνονται στην Γερμανία. Συνακόλουθα, τόσο στην Ανατολή όσο και στο Νότο, η κριτική εναντίον της Γερμανίας επικαλείται με άμεσο τρόπο τη γλώσσα της εποχής των αυτοκρατοριών. Λόγου χάρη, ο Orbán της Ουγγαρίας κατηγόρησε τη Γερμανία για «ηθικό ιμπεριαλισμό» - παράλληλα με τις κατηγορίες για «δημοσιονομικό ιμπεριαλισμό» που διατυπώνονται στο πλαίσιο της ευρωκρίσης. Σε μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης στη Ρώμη, με την ευκαιρία της ιταλικής έκδοσης του βιβλίου μου, η Γερμανίδα πρέσβειρα στην Ιταλία είπε ότι δεν κατανοεί την έννοια της «ημι-ηγεμονίας» που χρησιμοποιώ (όπως και άλλοι, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται ο Jürgen Habermas και ιστορικοί όπως ο Dominik Geppert και ο Andreas Rodder) για να περιγράψουν τον ρόλο της Γερμανίας στην Ευρώπη. Με απλά λόγια, αυτό που σημαίνει o ο όρος, είναι το εξής: ενώ η Γερμανία δεν είναι σε θέση να λύσει τα προβλήματα της Ευρώπης - άν ήταν ηγεμόνας θα έπρεπε να είναι - πολιτεύεται με τέτοιο τρόπο, ώστε το φταίξιμο φορτώνεται σ' αυτήν. 

  
2.

Στο ίδιο βιβλίο μου, The Paradox of German Power, υποστήριξα το εξής: από την αρχή της ευρωκρίσης το 2010, οι στάσεις που έχουν υιοθετήσει τα κράτη-μέλη της ΕΕ στις σχέσεις τους με τη Γερμανία, φάινεται να συνίστανται σε ένα συνδυασμό πρόσδεσης στο άρμα της και εξισορρόπησης με δημιουργία αντίβαρων. Ειδικότερα, ισχυρίστηκα  ότι οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, οι οικονομίες των οποίων έχουν συνδεθεί στενά με την οικονομία της Γερμανίας μετά την επανένωση των δύο Γερμανιών, φαίνονταν να σχηματίζουν «ένα είδος γεω-οικονομικού ισοδύναμου μιας γερμανικής σφαίρα επιρροής». Από την άλλη πλευρά, η «περιφέρεια» της ευρωζώνης φαινόταν να είναι αναγκασμένη να σχηματίσει αυτό που ο Τζορτζ Σόρος ονόμασε «κοινό μέτωπο» ενάντια στη Γερμανία. Εν ολίγοις, η Ανατολή προσδένονταν στη γερμανική ατμομηχανή και ο Νότος προσπαθούσε να γίνει αντίβαρο εξισορρόπησης. Ωστόσο, στη συνέχεια, έχω αρχίσει να αναρωτιέμαι μήπως έχω υποτιμήσει την πολυπλοκότητα και τη ρευστότητα με οποία δομούνται οι επιμέρους συνασπισμοί στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αντί δύο συνασπισμών μέσα στην Ευρώπη, τα πράγματα φαίνεται να είναι πολύ πιο πολύπλοκα με μια ρευστή δυναμική μεταβαλλόμενων συμμαχιών.

Ειδικότερα, δύο εξελίξεις των τελευταίων ετών ωθούν να ξανασκεφτούμε. Πρώτον, είναι πια σαφές ότι τα κράτη-μέλη της ΕΕ δεν καθοδηγούνται μόνον από τα οικονομικά τους συμφέροντα. Ειδικότερα, η κρίση των προσφύγων κατέδειξε πόσο αποφασιστικό ρόλο μπορούν να παίζουν τα ζητήματα της ταυτότητας, κατευθύνοντας τα κράτη-μέλη της ΕΕ να προσδιορίσουν ποιά είναι τα εθνικά τους συμφέροντα. Είναι εντυπωσιακό να βλέπουμε, ποιές ήταν οι πιο επικριτικές χώρες εναντίον της προσέγγισης της Γερμανίας για την προσφυγική κρίση: ήταν χώρες της Κεντρικής Ευρώπης όπως η Ουγγαρία και η Σλοβακία, των οποίων οι οικονομίες είναι συνδεδεμένες με τη Γερμανία περισσότερο από οποιωνδήποτε άλλων ευρωπαικών χωρών. Δεύτερον, χώρες όπως η Πολωνία δεν φαίνεται πλέον ούτε καν να σκέφτονται ότι τα οικονομικά τους συμφέροντα ευθυγραμμίζονται αυτόματα με τα συμφέροντα της Γερμανίας. Πριν από μερικά χρόνια, αξιωματούχοι από χώρες όπως η Πολωνία, δήλωναν πώς ό,τι ήταν καλό για τη Γερμανία, ήταν καλό και για αυτούς. Αλλά, ακόμα και πριν από την κρίση των προσφύγων, υπήρξε μια αυξανόμενη αίσθηση μη ικανοποίησης και δυσαρέσκειας στην Πολωνία, για την στενή σύνδεσή της με την γερμανική οικονομία. 

[Είναι η οικονομία, ανόητε !]

Αυτή η αίσθηση της δυσαρέσκειας έχει εκφραστεί από τη νέα κυβέρνηση του Κόμματος του Νόμο και της Δικαιοσύνης (PiS), η οποία προσεγγίζει με πολύ διαφορετικό τρόπο τη Γερμανία σε σχέση με την προκάτοχό της του Κόμματος Πλατφόρμα των Πολιτών. Σε μια πρόσφατη συζήτηση στο Βερολίνο, ο πρώην συνάδελφός μου Piotr Buras εξήγησε ότι, πίσω από την αντι-γερμανική ρητορική της νέας κυβέρνησης βρίσκεται μια αίσθηση δυσαρέσκειας για ένταξη της Πολωνίας με υποδεέστερο ρόλο στην αλυσίδα εφοδιασμού της γερμανικής βιομηχανίας. Όπως έγραψε ο Piotr σε μια προφητική συνοπτική ανάλυση το 2014, ο επιτυχής μετασχηματισμός της πολωνικής οικονομίας μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου βασίστηκε κυρίως στην παροχή ειδικευμένου αλλά φθηνού εργατικού δυναμικού για τη γερμανική βιομηχανία. Έτσι η Πολωνία επωφελήθηκε από την εξαγωγική έκρηξη της γερμανικής οικονομίας κατά την τελευταία δεκαετία. Όμως, όπως έγραψε ο  Piotr Buras, «όσα ήταν στοιχεία ενεργητικού στην τελευταία δεκαετία, πιθανότατα θα γίνουν στοιχείο υποχρεώσεων στα χρόνια που έρχονται». Με λίγα λόγια, η Πολωνία χρειάζεται ένα νέο οικονομικό μοντέλο.

[Ρευστές συμμαχίες με σύμμαχο ή αντίπαλο τη Γερμανία; Ή «συνασπισμός των περιφερειών»;]

Κάτι ακόμη πιο εντυπωσιακό: σύμφωνα με τον Piotr Buras, η νέα κυβέρνηση πιστεύει ότι η Πολωνία πρέπει να ενώσει τις δυνάμεις της με τη δύναμη άλλων χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, προκειμένου να σχηματίσουν ένα αντίβαρο στην γερμανική δύναμη. Με άλλα λόγια, ότι από όλες τις χώρες, κατεξοχήν η Πολωνία επιδιώκει να εξισορροπήσει τη δύναμη της Γερμανίας. Ενώ η προηγούμενη κυβέρνηση της Πλατφόρμας των Πολιτών προσπάθησε να κάνει την Πολωνία μια από τις έξι κορυφαίες χώρες της ΕΕ (εξ ου και η ιδέα για την Πολωνίας ως «νέα Γαλλία» για τη Γερμανία), η κυβέρνηση PiS φαίνεται να φιλοδοξεί να ηγηθεί μιας συμμαχίας των 7 μετα-κομμουνιστικών κρατών-μελών που προσχώρησαν στην ΕΕ το 2004. Η πρώτη επίσκεψη του προέδρου Αντρέι Duda σε χωρα του εξωτερικού ήταν στο Ταλίν της Εσθονίας. Φυσικά, αυτό δεν σημαείνει ότι μια τέτοια συμμαχία θα είναι βιώσιμη: όπως και οι χώρες του Νότου, οι χώρες της Ανατολής δεν έχουν αναγκαστικά τα ίδια συμφέροντα. Και προκειμένου να δράσουν συλλογικά έχουν να αντιμετωπίσουν προβλήματα που επιδεινώνονται από την οικονομική εξάρτησή τους από τη Γερμανία. 

Εξακολουθώ να πιστεύω, όπως έχω υποστηρίξει και στο βιβλίο, ότι η θέση της Γερμανίας στην Ευρώπη (την οποία θεωρώ ως «ημι-ηγεμονική» και όχι «ηγεμονική») μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα ένα είδος γεω-οικονομικού ισοδύναμου εκείνων των συγκρούσεων που συγκλόνισαν την Ευρώπη μεταξύ του 1871 [ίδρυση της Γερμανίας ως κράτους] και του 1945. Ειδικότερα, να ενισχύσει την ανταγωνιστική δυναμική της οικοδόμησης συνασπισμών με επίκεντρο τη Γερμανία [αφενός ως σύμμαχο, αφετέρου ως αντίπαλο]. Αλλά τώρα πια φαίνεται ότι η δυναμική αυτή είναι ακόμη πιο περίπλοκη και ρευστή. Αντί των δύο συνασπισμών εντός της Ευρώπης, δηλαδή οι πλεονασματικές και οι ελλειμματικές χώρες, οι συνασπισμοί φαίνεται να μεταβάλλονται ανάλογα με το ζήτημα που διακυβεύεται. Μέχρι στιγμής, ο Νότος αντιτάχθηκε στη Γερμανία για την οικονομική πολιτική και η Ανατολή αντιτάχθηκε στη Γερμανία για την πολιτική των προσφύγων. Όμως τώρα, λαμβάνοντας υπόψη τις ομοιότητες και τις συνδέσεις των εξ Ανατολών και Νότου επικρίσεων κατά της Γερμανίας, το ερώτημα είναι άν, σε κάποιο σημείο, η Ανατολή και ο Νότος θα μπορούσαν ακόμη και να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να σχηματίσουν έναν «συνασπισμό των περιφερειών».

O Hans Kundnani με σπουδές φιλοσοφίας (Oxford), δημοσιογραφίας στο Columbia University Graduate School of Journalism (Νέα Υόρκη) και στο Freie Universität Berlin, είναι διευθυντής έρευνας στο European Council on Foreign Relations (ECFR), ένα think tank για θέματα ευρωπαικής πολιτικής. 
Είναι συνεργάτης στο Institute for German Studies (Birmingham University) και επίσης δημοσιογραφεί τακτικά στο Prospect, The Guardian, New Statesman, Times Literary Supplement. Δημοσιεύει επίσης σε άλλες εφημερίδες και περιοδικά, όπως The Observer, Financial Times, The Times, The Wall Street Journal, Die Zeit και Le Monde.
Βιβλία του: Utopia or Auschwitz: Germany’s 1968 generation and the Holocaust (2009). The Paradox of German Power (2014). 

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση: Hans Kundnani, Νεο-φιλελευθερισμός και ορντο-φιλελευθερισμός

 

O προσωπικός ιστότοπος του Hans Kundnani
  
Αρθρογραφία του Hans Kundnani στο European Council on Foreign Relations (ECFR)
   
Αρθρογραφία του Hans Kundnani στο Project Syndicate
   
Αρθρογραφία του Hans Kundnani στον ιστότοπο Social Europe
 
Think Again: European Decline - Sure, it may seem as if Europe is down and out. But things are far, far better than they look (Mark Leonard, Hans Kundnani στο Foreign Policy)
  
Hans Kundnani - Ordoliberalism and Ostpolitik