Νεο-φιλελευθερισμός και ορντο-φιλελευθερισμός

του Χανς Κούντνανι 
 

από τον προσωπικό του ιστότοπο: Hans Kundnani - Neoliberalism and ordoliberalism (14.2.2015)

Ένα από τα πράγματα που με προβληματίζει επίμονα τα τελευταία χρόνια, είναι η αποσύνδεση ανάμεσα στις συζητήσεις για την κρίση της ευρωζώνης που λαμβάνουν χώρα στις αγγλοσαξονικές χώρες αφενός και στη Γερμανία αφετέρου. Σήμερα, η επικρατούσα άποψη μεταξύ των οικονομολόγων στις αγγλοσαξονικές χώρες είναι γενικά Κεϋνσιανή: βλέπουν ως πρόβλημα τόσο τα πλεονάσματα όσο και τα ελλείμματα και ως εκ τούτου υποστηρίζουν ότι πρέπει να κάνουν προσαρμογές όχι μόνον οι οφειλέτριες χώρες αλλά και οι πιστώτριες. Όμως οι μόνοι Γερμανοί οικονομολόγοι που ακούγονται να διατυπώνουν τέτοια επιχειρήματα, είναι επιστήμονες όπως ο Χάινερ Φλάσμπεκ (Heiner Flassbeck) οι οποίοι θεωρούνται ως τοποθετημένοι στην άκρα αριστερά (ο Flassbeck ήταν ο υφυπουργός στο γερμανικό υπουργείο Οικονομικών κατά τη διάρκεια της βραχύβιας θητείας του Όσκαρ Λαφονταίν, στην πρώτη φάση της κυβέρνησης Σρέντερ. Ο Λαφονταίν στη συνέχεια αποχώρησε από το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και έγινε ένας από τους ηγέτες των Linke). Από την άποψη αυτή, φαίνεται ότι οι Γερμανοί είναι τοποθετημένοι στα δεξιά των Αγγλοσαξόνων. 

Αν αυτό είναι αλήθεια, είναι ανεξήγητο και παράδοξο, δεδομένου ότι η γερμανική οικονομική θεωρία του ορντο-φιλελευθερισμού (ordoliberalism) γενικά θεωρείται πως είναι τοποθετημένη στα αριστερά του νεοφιλελευθερισμού και είναι πιο μετριοπαθής από αυτόν. Η θεωρία του ορντο-φιλελευθερισμού συνδέεται με την ιδέα της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς (Sozialmarktwirtschaft)  και γενικότερα με το γερμανικό οικονομικό μοντέλο («ο καπιταλισμός του Ρήνου»), το οποίο θεωρείται συχνά ως πιο «κοινωνικό» από την υποτίθεται πιο βάναυση αγγλοσαξονική εκδοχή του καπιταλισμού. Και επίσης, αν υποθέσουμε ότι η αντίδραση της Γερμανίας στην τρέχουσα κρίση βασίζεται γενικά στην ορντο-φιλελευθερισμό (κάτι που δεν είναι απολύτως σαφές, όπως υποστηρίζω σε μια άλλη ανάλυσή μου - Ordoliberalism and Ostpolitik), μερικές φορές φαίνεται να ξεπέφτει στον συνήθη νεοφιλελευθερισμό. Ποια είναι λοιπόν η σχέση μεταξύ νεοφιλελευθερισμού και ορντο-φιλελευθερισμού; Είναι ο ορντο-φιλελευθερισμός μια εναλλακτική λύση απέναντι στο νεοφιλελευθερισμό ή απλά μια εκδοχή του; 

Αυτό που κάνει τη σύγχυση ακόμη μεγαλύτερη, είναι πως ο ίδιος ο ορντο-φιλελευθερισμός αρχικά ήταν γνωστός ως νεοφιλελευθερισμός. Στην πραγματικότητα, ο όρος «νεοφιλελευθερισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά και μάλιστα με θετικό νόημα, από τον εξόριστο Γερμανό οικονομολόγο Αλεξάντερ Ρίστοβ (Alexander Rüstow) στο Colloque Walter Lippmann, στο Παρίσι το 1938, και αναφερόταν σε μια εναλλακτική λύση στον κλασσικό φιλελευθερισμό, ο οποίος, μετά τη Μεγάλη Οικονομική Κρίση της δεκαετίας του 1930, θεωρήθηκε ότι είχε αποτύχει. Ταυτόχρονα, ο Ρίστοβ απέρριπτε την προγραμματισμένη από το κράτος οικονομία της Ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Την ιδέα του αυτή για έναν «τρίτο δρόμο», την είχε πάρει από τη Σχολή του Φράιμπουργκ περί τον Βάλτερ Όικεν (Walter Eucken) - δηλαδή από την ομάδα των οικονομολόγων που αποκαλούμε τώρα ορντο-φιλελεύθερους (ordoliberals). Μόνον πολύ αργότερα, ο όρος «νεοφιλελευθερισμός» χρησιμοποιήθηκε με μια αρνητική έννοια από τους αριστερούς επικριτές της οικονομικής πολιτικής στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ (Augusto Pinochet) στη Χιλή και στη συνέχεια εφαρμόσθηκε για να χαρακτηρίσει τις οικονομικές πολιτικές που συνδέονται με τη Μάργκαρετ Θάτσερ στο Ηνωμένο Βασίλειο και με τον Ρόναλντ Ρέιγκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, κατά τη δεκαετία του 1980.  

Η σχέση μεταξύ του ορντο-φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα, υπό το πρίσμα της κριτικής που ασκείται στην Ευρωπαϊκή Ένωση από Γερμανούς αριστερούς διανοούμενους όπως ο Βόλφγκανγκ Στρέεκ (Wolfgang Streeck). Ο Streeck θεωρεί την ΕΕ ως ένα νεοφιλελεύθερο εγχείρημα - και στην πραγματικότητα, στο βιβλίο του «Αγοράζοντας χρόνο» (Buying Time: The Delayed Crisis of Democratic Capitalism),* περιγράφει το δοκίμιο του Φρίντριχ Χάγιεκ (Friedrich Hayek) «Προϋποθέσεις του Διακρατικού Φεντεραλισμού» (1939, “The Conditions of Interstate Federalism” - περιέχεται στο βιβλίο Individualism and Economic Order - pdf download), ως το «πρότυπο για τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση». Δεν είναι σαφές ακριβώς πώς και πότε, κατά τη γνώμη του Στρέεκ, η ΕΕ μετετράπη σε ένα νεο-φιλελεύθερο εγχείρημα. Όμως αυτό που εντυπωσιάζει, όπως ήδη υποστήριξα σε μια κριτική μου του βιβλίου στο Times Literary Supplement, είναι ότι ο Στρέεκ προτείνει πως αυτό που θα μπορούσε να ονομασθεί «νεο-φιλελευθεροποίηση» της ΕΕ καθοδηγείται από τη Γερμανία (και όχι από το Ηνωμένο Βασίλειο, όπως θα ανέμενε κανείς). Ειδικότερα βλέπει τη δημιουργία του ενιαίου νομίσματος και την απάντηση στην κρίση της ευρωζώνης υπό την γερμανική πρωτοκαθεδρία, ως τα κρίσιμα βήματα προς αυτόν τον νεο-φιλελεύθερο μετασχηματισμό της ΕΕ. 

Ο ορντο-φιλελευθερισμός ήταν αρχικά μια θεωρία για το πώς πρέπει να λειτουργεί μια εθνική οικονομία και όχι μια ενιαία νομισματική ζώνη. Αν πράγματι ο ορντο-φιλελευθερισμός καθοδηγεί το πως βλέπει η Γερμανία την Ευρώπη, ίσως πάνω απ' όλα το κάνει με τη σημασία που δίνει στους κανόνες. Όπως το διατύπωσε ο Γιούργκεν Σταρκ (Jürgen Stark, ο οικονομολόγος ο οποίος εκπροσωπούσε τη Γερμανία στο εκτελεστικό συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας μέχρι την παραίτησή του το 2011, όταν διαφώνησε με το πρόγραμμα αγοράς ομολόγων) σε ένα πρόσφατο άρθρο γνώμης στους Financial Times (“The historical and cultural differences that divide Europe's union”, 11.2.2015), ο ορντο-φιλελευθερισμός βασίζεται στην ιδέα ότι «οι αγορές χρειάζονται κανόνες που ορίζονται και επιβάλλονται από την κυβέρνηση». Ωστόσο, το πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός ότι η ευρωζώνη είναι κάτι πολύ διαφορετικό από ένα δημοκρατικό έθνος-κράτος, όπου οι κανόνες καθορίζονται από κυβερνήσεις που έχουν εκλεγεί από το λαό και ως εκ τούτου διαθέτουν νομιμοποίηση. Συγκεκριμένα, από τότε που άρχισε η κρίση, η Γερμανία χρησιμοποίησε την εξουσία που είχε ως η μεγαλύτερη πιστώτρια χώρα για να αλλάξει τους κανόνες - για παράδειγμα μέσω της εισαγωγής του ορίου (ή «φρένου») χρέους (Schuldenbremse), που συμπεριλήφθηκε στο Δημοσιονομικό Σύμφωνο του 2011.

Οι Γερμανοί οικονομολόγοι που επηρεάζεται από τον ορντο-φιλελευθερισμό, πιστεύουν ότι μέσα σ' αυτό το πλαίσιο κανόνων, η αγορά θα πρέπει να λειτουργεί ελεύθερα, χωρίς κρατική παρέμβαση. Όπως το διατύπωσε ο Σταρκ στους FT, «τα άτομα θα πρέπει να επωμίζονται τους κινδύνους των δικών τους αποφάσεων». Όταν εφαρμόζεται στην ευρωζώνη αυτή η ιδέα - δηλαδή το «φιλελεύθερο» μέρος του ορντο-φιλελευθερισμού - τότε φαίνεται να αντιμετωπίζει τις χώρες της ευρωζώνης ως το ισοδύναμο των ατόμων μέσα σε μια εθνική οικονομία. Με βάση αυτή την «αρχή της ατομικής ευθύνης», Γερμανοί οικονομολόγοι. όπως ο Σταρκ, αντιτίθενται στην αμοιβαιοποίηση του χρέους και πιστεύουν ότι η αγορά θα πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να επιβάλλει την πειθαρχία στις οφειλέτριες χώρες της ευρωζώνης. Είτε έχει είτε δεν έχει νόημα από οικονομική άποψη (προφανώς ο Σταρκ σκέφτεται πως έχει), αυτό μου φαίνεται όχι και τόσο «κοινωνικό» αλλά ασφαλώς marktfundamentalistisch, δηλαδή φονταμενταλισμός της αγοράς. Στο πλαίσιο της ευρωζώνης, ο ορντο-φιλελευθερισμός φαίνεται να είναι όχι απλά μια εκδοχή του νεο-φιλελευθερισμού, αλλά μια μάλλον ακραία εκδοχή του.

O Hans Kundnani με σπουδές φιλοσοφίας (Oxford), δημοσιογραφίας στο Columbia University Graduate School of Journalism (Νέα Υόρκη) και στο Freie Universität Berlin, είναι διευθυντής έρευνας στο European Council on Foreign Relations (ECFR), ένα think tank για θέματα ευρωπαικής πολιτικής. 
Είναι συνεργάτης στο Institute for German Studies (Birmingham University) και επίσης δημοσιογραφεί τακτικά στο Prospect, The Guardian, New Statesman, Times Literary Supplement. Δημοσιεύει επίσης σε άλλες εφημερίδες και περιοδικά, όπως The Observer, Financial Times, The Times, The Wall Street Journal, Die Zeit και Le Monde. 
Βιβλία του: Utopia or Auschwitz: Germany’s 1968 generation and the Holocaust (2009).  The Paradox of German Power (2014). 

O προσωπικός ιστότοπος του Hans Kundnani

Αρθρογραφία του Hans Kundnani στο European Council on Foreign Relations (ECFR)

Αρθρογραφία του Hans Kundnani στο Project Syndicate

Αρθρογραφία του Hans Kundnani στον ιστότοπο Social Europe 
  

Think Again: European Decline - Sure, it may seem as if Europe is down and out. But things are far, far better than they look (Mark Leonard, Hans Kundnani στο Foreign Policy) 

 

Hans Kundnani - Ordoliberalism and Ostpolitik

    

Friedrich Hayek: “The Conditions of Interstate Federalism” - στο βιβλίο Individualism and Economic Order - pdf download

  

Jürgen Stark: The historical and cultural differences that divide Europe’s union
   

 What is Market Fundamentalism? (ιστότοπος Great Transformations) - Market Fundamentalism (Longview Institute)
  
 Χάινερ Φλάσμπεκ - Κώστας Λαπαβίτσας (Αυγή")

* Wolfgang Streeck: Buying Time, The Delayed Crisis of Democratic Capitalism

Τα βασικά των απόψεων του Βόλφγκανγκ Στρέεκ παρουσιάζονται και σε 3 δοκίμιά του («Τι μπορεί να γίνει τώρα, Ευρώπη; Καπιταλισμός χωρίς δημοκρατία ή δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό;», «Στα ερείπια του παλαιού κόσμου. Από τη δημοκρατία στην κοινωνία της αγοράς» και «Από εθνικισμό του Γερμανικού μάρκου στον πατριωτισμό του ευρώ; Μια απάντηση στον Jürgen Habermas»).
Τα δοκίμια αυτά δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Blätter für deutsche und internationale Politik» και στη συνέχεια συμπεριλήφθηκαν στο συλλογικό έργο «Η Ευρώπη σε κρίση - Δημοκρατία ή καπιταλισμός;» των εκδόσεων των «Blätter» ως μέρος της ευρύτερης συζήτησης για την κρίση. 

Τα 3 δοκίμια του Στρέεκ περιλαμβάνονται στον Β' τόμο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου που κυκλοφορεί με επιμέλεια και εισαγωγή (pdf) της Ρούλας Γκόλιου. Ο Β' τόμος περιέχει επίσης τις αντικρούσεις της άποψης Streeck από τους Elmar Altvater, Jürgen Habermas, Claus Offe, μαζί με άλλα κείμενα για την κρίση στην ευρωζώνη των Peter Bofinger, Rudolf Hickel, Stephan Schulmeister, Paul Krugman, Isabell Lorey, Hubert Zimmermann και Karl Georg Zinn.

Στον Α' τόμο της ελληνικής έκδοσης «Η Ευρώπη σε κρίση - Δημοκρατία ή καπιταλισμός;» που κυκλοφορεί, περιέχονται κείμενα και συζητήσεις των Ulrich Beck, Hauke Brunkhorst, Christian Calliess, Henrik Enderlein, Joschka Fischer, Claudio Franzius, Ulrike Guérot, Jürgen Habermas, Oskar Negt, Ulrich Κ. Preuss, Hans-Jürgen Urban.

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση: Γερμανία, η μακρά σκιά του ορντο-φιλελευθερισμού - του Σεμπάστιαν Ντούλιεν και της Ούλρικε Γκερό.