Λουί Αλτουσέρ, «Διαβάζοντας το Κεφάλαιο», 50 χρόνια από την δημοσίευσή του. Πώς το είχαν δει στην εποχή του;

του Ρος Γουώλφι 

   

© The Charnel-House - Ross Wolfe: Althusser’s reading of Marx in the eyes of three contemporaries: George Lichtheim, Alain Badiou, and Henri Lefebvre

     

Τον Νοέμβριο του 1965 ο Λουί Αλτουσέρ, σε συνεργασία με τους μαθητές του Ετιέν Μπαλιμπάρ (Étienne Balibar), Πιέρ Μασρέ (Pierre Macherey), Ροζέ Εσταμπλέ (Roger Establet), Ζακ Ρανσιέρ (Jacques Rancière), δημοσίευσαν το επιδραστικό βιβλίο Lire le Capital («Διαβάζοντας το Κεφάλαιο»).
Η επιρροή που άσκησε τότε - και αργότερα - η «σχολή» του Γάλλου φιλοσόφου, ήταν ανομοιόμορφη, ανάλογα με τον τόπο: Κυριάρχησε στον ακαδημαϊκό μαρξισμό της Γαλλίας, επέδρασε σε μερικά αγγλοσαξωνικά πανεπιστήμια (ιδίως της Βρετανίας), λίγο στη Λατινική Αμερική, όμως στη Γερμανία και Ιταλία, όπου ήταν ισχυρές οι τοπικές παραδόσεις του εγελιανού και του γκραμσιανού - ιστορικιστικού μαρξισμού αντιστοίχως, η επιρροή ήταν σχεδόν μηδενική. Στον στενό πνευματικό ορίζοντα της Ελλάδας, η επίδρασή της δεν ήταν αμελητέα. Ο απόηχός της διατηρείται μέχρι σήμερα. 
Πενήντα χρόνια μετά, το ρεύμα αυτό, μαζί και ο λεγόμενος στρουκτουραλιστικός τρόπος θέασης των πραγμάτων, τείνει να μετατραπεί σε αντικείμενο της ιστορίας των ιδεών. Άν εξαιρέσει κανείς τις αρχικές πηγές του στα πεδία της γλωσσολογίας, της εθνολογίας και της ψυχολογίας, μόνον παραβλαστήματα και υβρίδιά του δίνουν νέους καρπούς έξω από αυτά: από τις δομικο-γκραμσιανές πολιτικές θεωρήσεις του Ερνέστο Λακλάου και της Σαντάλ Μουφ, μέχρι τις αναλύσεις στο πεδίο της τέχνης από τον Ρανσιέρ και τον Τέρυ Ήγκλετον.
Εν τω μεταξύ, εν μέσω κρίσης, το ενδιαφέρον για τις αντιμαχόμενες ερμηνείες του πολύπτυχου μαρξικού έργου επιστρέφει με νέες μορφές. Υπ' αυτό το πρίσμα, έχει ενδιαφέρον μια αναδρομή σ' εκείνο το κεφάλαιο των πολιτικών ιδεών, τής υπό τον Ψυχρό Πόλεμο Ευρώπης. Ο Αμερικανός δοκιμιογράφος και κριτικός Ross Wolfe γράφει για κάποιες επετειακές δημοσιεύσεις και κυρίως για το πως υποδέχτηκαν τον αλτουσερισμό στην εποχή της γένεσής του. Προσεχώς θα παρουσιάσουμε και τα κριτικά κείμενα της εποχής των Ανρί Λεφέβρ και Αλαίν Μπαντιού, στα οποία επικεντρώνεται ο Γουώλφι. Το άλλο, πολύ ενδιαφέρον, κείμενο της εποχής εκείνης, του εμβριθούς, εμπνευσμένου από τους φρανκφουρτιανούς, αλλά ξεχασμένου Τζωρτζ Λίχτχάιμ, το οποίο παρουσιάζει και εξαίρει ιδιαίτερα ο Γουώλφι, υπάρχει ήδη μεταφρασμένο στον ιστότοπο Μετά την Κρίση - εδώ ←).
   

Γ. Ρ.

  
Με την ευκαιρία των 50 χρόνων από την έκδοση του βιβλίου, ο βρετανικός εκδοτικός οίκος Verso ανακοίνωσε την πρόθεσή του να δημοσιεύει, για πρώτη φορά, μια πλήρη αγγλική μετάφραση του γαλλικού πρωτοτύπου Lire le Capital. Η συντομευμένη αγγλική μετάφραση του Ben Brewster, περιέχει μόνον τα τμήματα που γράφτηκαν από τους Αλτουσέρ και Μπαλιμπάρ. Η νέα αγγλική έκδοση θα περιέχει όλα τα μέρη του πρωτοτύπου. 

Επίσης, για να τιμήσει αυτή την επέτειο, η νέα επιθεώρηση μαρξιστικής θεωρίας Crisis & Critique αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος με αναδρομική αξιολόγηση του βιβλίου. Γράφουν πολλοί γνωστοί μελετητές των τελευταίων δεκαετιών, όπως οι Adrian Johnston, Jacques Bidet και Vittorio Morfino. Ο Establet κάνει μιαν αξιοσημείωτη αναδρομή στον παλιό του δάσκαλο και ο κριτικός λογοτεχνίας Macherey έδωσε μια συνέντευξη στους συντάκτες του περιοδικού Frank Ruda και Agon Hamza. Ο Παναγιώτης Σωτήρης έχει ένα άρθρο σχετικό με το αλτουσεριανό ρεύμα και τη θεωρία της μορφής της αξίας, ένα θέμα που βρίσκω πολύ ενδιαφέρον, παρόλο που σαφώς προτιμώ τη νέα ανάγνωση του Μαρξ από τους Helmut Reichelt, Hans-Georg Backhaus, Werner Bonefeld, Michael Heinrich και Ingo Elbe. Σε pdf ολόκληρο το τεύχος: → Crisis & Critique, 2.2: Reading Capital, 50 Years Later. 

Μόλις εκδόθηκε (το 1965) το βιβλίο Lire le Capital, αντιμετώπισε αμέσως πολυάριθμες εμπρηστικές πολεμικές εναντίον του, που ερχόνταν σχεδόν από κάθε κατεύθυνση του κόσμου της μαρξιστικής θεωρίας. Οι Λυσιέν Σεβ (Lucien Sève) και Ροζέ Γκαρωντύ (Roger Garaudy), εξέχοντα μέλη του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, του επιτέθηκαν από μια λίγο-πολύ «ορθόδοξη» οπτική γωνία. Οι Ανρί Λεφέβρ (Henri Lefebvre), Λυσιέν Γκολντμάν (Lucien Goldmann) και ο Ζαν Πωλ Σαρτρ (Jean-Paul Sartre) το προσέγγισαν από μια σκοπιά πιο ανεξάρτητη από το επίσημο κόμμα. Ακόμη και ο Ρανσιέρ (Rancière) δεν άργησε να στραφεί ενάντια στον πρώην δάσκαλό του, με το βιτριολικό έργο του La leçon d' Althusser (1974, pdf αγγλικά → «Το Μάθημα του Αλτουσέρ», στο οποίο αντικατοπτρίζονταν η στροφή του προς μια πιο μαχητική εκδοχή του μαοϊσμού. Στη Βρετανία, η συντομευμένη μετάφραση που αναφέρθηκε παραπάνω εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Το βιβλίο προκάλεσε αρχικά κάποιον ενθουσιασμό, ειδικά μέσα στον κόσμο του περιοδικού New Left Review. Ωστόσο ο Έντουαρντ Τόμσον (Ε.Ρ. Thompson) στράφηκε τελικά εναντίον του και έρριξε το γάντι στον Αλτουσέρ με το έργο του «Η Αθλιότητα της Θεωρίας: Ένα πλανητάριο σφαλμάτων» (→ The Poverty of Theory: An Orrery of Errors). 

Τρεις από τις πιο άμεσες αντιδράσεις στην αλτουσεριανή ανάγνωση του Μαρξ ήταν του Τζωρτζ Λίχτχάιμ (George Lichtheim), του Αλαίν Μπαντιού (Alain Badiou) και του Ανρί Λεφέβρ. Η σε γενικές γραμμές δυσμενής επισκόπηση από τον Lichtheim δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1969. Ο Badiou δημοσίευσε την πολύ πιο μακροσκελή, σε γενικές γραμμές ευνοϊκή κριτική του τον Μάιο του 1967. Τέλος, ενδιαφέρον είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Lefebvre για τον στρουκτουραλισμό (Au-delà du structuralisme, 1971), το οποίο αργότερα συμπεριλήφθηκε στην κριτική της «Ιδεολογίας του Στρουκτουραλισμού» (L'Idéologie structuraliste, 1975). Από τις τρείς, εκτιμώ πιο πολύ την κριτική παρουσίαση του βιβλίου από τον Lichtheim. Άν και είναι απορριπτική και ο τόνος της είναι κάπως επιθετικός, ωστόσο εξακολουθεί να παρέχει μια καλή περίληψη των πιο σημαντικών αδυναμιών του αλτουσεριανισμού. Ο Lichtheim ήταν πνευματική προσωπικότητα με επιδραστικό δημόσιο λόγο και προικισμένος μελετητής της Σχολής της Φρανκφούρτης, αλλά επίσης του μαρξισμού και του σοσιαλισμού γενικά. Σε ένα άλλο δοκίμιο με θέμα την «Διαλεκτική Μεθοδολογία» [Times Literary Supplement 12.3.1970], άσκησε κριτική στον «οιονεί μαρξισμό του Λουί Αλτουσέρ, για τον οποίο μια αυθεντική επιστημονική θεωρία της κοινωνίας παραμένει ζητούμενο, μετά την ατυχή πτώση της εγελιανής κληρονομιάς». Και συνεχίζει:

Όποιος φαντάζεται ότι η οπτική γωνία του [του Αλτουσέρ] είναι συμβατή με την ερμηνεία του ιστορικού υλισμού από τον Μαρξ, καλό είναι να διαβάσει το δοκίμιο του Άλφρεντ Σμιτ (Alfred Schmidt) με τίτλο → «Der strukturalistische Angriff auf die Geschichte» στο βιβλίο του Beiträge zur marxistischen Erkenntnistheorie (που θα έπρεπε να μεταφραστεί προς όφελος των βρετανών και αμερικανών μελετητών, οι οποίοι μέσα στον ενθουσιασμό τους για τον Λεβί-Στρος [Lévi-Strauss], ίσως αγνοούν τις καταλυτικές κριτικές των Σαρτρ και Λεφέβρ στον Αλτουσέρ και στη σχολή του). Αυτό που συμβαίνει εδώ είναι μια συζήτηση, η σημασία της οποίας ξεπερνά κατά πολύ την ανόητη διαμάχη μεταξύ των δυτικών εμπειριστών και των σοβιετικών μαρξιστών, μια διαμάχη που παρακράτησε και που πρέπει τώρα να τελειώσει ήσυχα-ήσυχα, πριν το ακροατήριο πεθάνει από την ανία.

Ο Λεφέβρ, του οποίου τις πρώιμες αντιδράσεις κατά του Αλτουσέρ επισήμανε επιδοκιμαστικά ο Λίχτχάιμ, προφανώς συμφώνησε λίγα χρόνια αργότερα, όταν έγραψε ότι «η εξάλειψη του μαρξισμού συμβαδίζει με την κατάργηση της διαλεκτικής». Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη, άν λάβουμε υπόψη ότι ο Λεφέβρ μαζί με τον μεταφραστή Norbert Gütermann και τον φαινομενολόγο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ (Maurice Merleau-Ponty), ήταν από τους πρώτους Γάλλους μαρξιστές που είχαν διαβάσει τα γραπτά των εγελιανο-μαρξιστών Καρλ Κορς (Karl Korsch) και Γκέοργκ Λούκατς. Σήμερα ο Λεφέβρ είναι κυρίως γνωστός για τα γραπτά του περί τον χώρο και την καθημερινή ζωή, ενώ τα πιο πρώιμα έργα του για τη μυθοποίηση, την ψευδή συνείδηση, τον Ρομαντισμό και τη διαλεκτική δεν είναι τόσο γνωστά.

Η κριτική παρουσίαση του Μπαντιού αντιμετώπιζε σε γενικές γραμμές με συμπάθεια το έργο του Αλτουσέρ, παρά το γεγονός ότι ο Μπαντιού υπήρξε μαθητής του Σαρτρ στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Ο Μπαντιού απέρριπτε την εγελο-μαρξιστική έννοια της «ολότητας» ως μεταφυσική και παράγοντα σύγχυσης. Προχωρούσε ακόμη περισσότερο από ό,τι ο Αλτουσέρ, απορρίπτοντας ορολογίες όπως είναι η «αντίφαση», ως αντιεπιστημονικές, υποβαθμισμένες επιβιώσεις του ιδεαλισμού. Ο Μπαντιού καλωσόρισε το βιβλίο Διαβάζοντας το Κεφάλαιο ως μια ευκαιρία για να ανανεωθεί η μαρξιστική θεωρία και να απαλλαγεί από το βάρος των δυσβάστακτων κληρονομιών της του 19ου αιώνα [...]

[...] Η κριτική του Λίχτχάιμ αξίζει ιδιαίτερα να προσεχτεί, γιατί αυτός ο συγγραφέας είχε περίπου την αντίστροφη μοίρα από συγγραφείς όπως ο Μπαντιού. Ο Μπαντιού τάραξε κάπως τα νερά στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, ξεθώριασε και έπεσε στην αφάνεια στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, αλλά απόλαυσε μια μεγάλη αναγέννηση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000. Αντίθετα, οι εμβριθείς ιστορικές και κριτικές μελέτες του Λίχτχάιμ για την ανάπτυξη του μαρξισμού, του σοσιαλισμού, της ευρωπαϊκής ιστορίας, των γεωπολιτικών συγκρούσεων και της φιλοσοφίας ήταν πολύ γνωστές κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά στη συνέχεια περιέπεσαν στην αφάνεια. Μετά την αυτοκτονία του το 1973, η μνήμη του τιμήθηκε σε πολλά συνέδρια. Ο Lichtheim, γεννημένος στη Γερμανία ως πρωτότοκος γιος εβραικής σιωνιστικής οικογένειας, πήρε αποστάσεις από τον φιλελευθερισμό, από τον επίσημο μαρξισμό και απο τον ισραηλινό εθνικισμό. Σήμερα πολύ λίγα έχουν απομείνει από όσα μας κληροδότησε. Μερικά από τα βιβλία του σε αγγλική γλώσσα μπορείτε να κατεβάσετε εδώ:

1. Marxism: An Historical and Critical Study
2. From Marx to Hegel
3. Imperialism
4. Europe in the Twentieth Century
5. The Concept of Ideology
6. Άρθρα του George Lichtheim σε διάφορα περιοδικά, από το UNZ.org - Periodicals, Books, and Authors

Η εκτίμηση που τρέφω για το έργο του Αλτουσέρ δεν είναι πολύ υψηλή. Η απόπειρά του να ανακαλύψει εκ των υστέρων στρουκτουραλιστικά σχήματα στο έργο του Μαρξ ήταν θεμελιωδώς λανθασμένη. Επίσης, χρησιμοποιεί πάρα πολύ την έννοια της παραγωγής με μεταφορικό τρόπο: «παραγωγή γνώσης», «παραγωγή λόγου», κ.λ.π. Παρ' όλα αυτά, ο Αλτουσέρ αποτελεί μία από τις πιο σοβαρές προκλήσεις για την εγελιανή ανάγνωση του Μαρξ μέχρι σήμερα. Αυτή του η σοβαρότητα αξίζει κάθε υπεράσπιση ενάντια σε κριτικές που θεωρώ άδικες. Είναι κάτι που έχω ήδη επισημάνει, γράφοντας για την παρουσίαση από την Anne Boyer [στο New Inquiry, «Kill the Philosopher in Your Head»] της πρόσφατης μετάφρασης των αδημοσίευτων τετραδίων του Αλτουσέρ: “Biography is Destiny”.

Ο Ross Wolfe  (Ν. Υόρκη) είναι δοκιμιογράφος, μεταφραστής και επιμελητής εκδόσεων. Κύρια αντικείμενά του: Ιστορία της Ευρώπης,  η φιλοσοφία, η αρχιτεκτονική, ο μαρξισμός καθώς ιστορικοπολιτικά θέματα περί την Ρωσία και την πρώην Σοβιετική Ένωση.  Γράφει επίσης για την πρωτοποριακή αρχιτεκτονική της κλασικής περίοδου της καθώς και για θέματα περιβάλλοντος και τεχνολογίας. Αρθρογραφία του μεταξύ άλλων δημοσιεύουν: Los Angeles Review of Books, Metropolis, Mute, e-flux, Radical Philosophy, Cambridge Literary Review, The Advocate, Platypus Review

Βιβλίο: The Graveyard of Utopia: Soviet Urbanism and the Fate of the International Avant-Garde (Zero Books).
  

Tο Ίδρυμα Althusser με το αρχείο του, στο IMEC
 

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση:

  

Daniel Bensaid: Πρόσωπα και αντικατοπτρισμοί του Γαλλικού μαρξισμού
   
Aboo Aumeeruddy, Ramon Tortajada: Ήταν ο Μαρξ ένας συνεχιστής των κλασικών οικονομολόγων; Πώς ανέλυσε σε σημαντικά έργα του βασικές οικονομικές έννοιες;
  
Andrew Feenberg: Χειρόγραφα 1844 - Ιστορία και Ταξική Συνείδηση: Τα πρώιμα έργα των Μαρξ και Λούκατς. Αλλοτρίωση, πραγμοποίηση και η Σχολή της Φρανκφούρτης
   
Συνέντευξη του Jürgen Habermas στο περιοδικό Esprit: Ο τελευταίος φιλόσοφος: Κριτική και επικοινωνιακή πράξη· από τον Ψυχρό Πόλεμο στα αδιέξοδα του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού
     
Iňigo Errejón: Ερνέστο Λακλάου, θεωρητικός της ηγεμονίας
  
Τζωρτζ Λίχτχάιμ : Ο Λουί Αλτουσέρ, ο Ροζέ Γκαρωντύ, ο Νίκος Πουλαντζάς και οι άλλοι. Περιπέτειες της διαλεκτικής στη Γαλλία του τέλους της δεκαετίας του 1960

Η ελληνική έκδοση