Από τον Ανδρέα Παπανδρέου στον Αλέξη Τσίπρα

του Λέανδρου Φίσερ 
  
© Jacobin - Leandros Fischer: From Papandreou to Tsipras, 24.9.2015 

   

Τι μπορούμε να μάθουμε από την ιστορία του ελληνικού λαϊκισμού για τον ΣΥΡΙΖΑ, για την πολιτική διαδρομή του και για τις εκλογικές επιτυχίες του; Ποιά μορφή θα λάβει η ανασύνθεσή της Αριστεράς εν μέσω της εφαρμογής του τρίτου μνημονίου; Το διακύβευμα είναι πολύ υψηλό, περαιτέρω λάθη μπορεί να έχουν πολύ επικίνδυνες συνέπειες. Μια «εξ αριστερών» κριτική με νηφάλια συμπεράσματα.
     
Πώς πρέπει να αναγνωσθεί η πρόσφατη εκλογική νίκη του ΣΥΡΙΖΑ; Σίγουρα αυτό το ερώτημα αποτελεί αφορμή για αμέτρητες συζητήσεις περί την Αριστερά. Γιατί ο ελληνικός λαός επέλεξε να υποστηρίξει έναν πολιτικό που μετέτρεψε το περήφανο «Όχι» του σε υποταγή στο τρίτο και πιο βάναυσο από όλα τα μνημόνια; Και γιατί άραγε οι αποχωρήσαντες της αριστερής πτέρυγας του ΣΥΡΙΖΑ δεν πέτυχαν να εκλέξουν ούτε καν έναν βουλευτή;
Η απάντηση σ' αυτά τα ερωτήματα αποτελείται από πολλά πράγματα που δεν μπορούν να αναλυθούν εδώ: το ποσοστό ρεκόρ της αποχής (45 %), ο φόβος μιας συντηρητικής επιστροφής, η συγκρότηση της Λαϊκής Ενότητας μόνον είκοσι οκτώ ημέρες πριν τις εκλογές, για να αναφέρουμε μερικά απο αυτά. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει και μια άλλη πτυχή που αξίζει να εξεταστεί και η οποία, ενώ δεν είναι ικανή να εξηγήσει ολόκληρη την εικόνα ή έστω το μεγαλύτερο μέρος της, ασφαλώς συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του ελληνικού πολιτικού τοπίου.

Pieter Bruegel ο Πρεσβύτερος: Γαμήλιος Χορός

Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφτεί τα τελευταία πέντε χρόνια γύρω από την υποτιθέμενη επιστροφή του «λαϊκισμού» και της «λαϊκίστικης πολιτικής», για τη σημασία των «κενών σημαινόντων» (“empty signifiers”*) στη διαμόρφωση ευρέων κινημάτων και συμμαχιών. Στα πλαίσια αυτής την αφήγησης, το Podemos και ο ΣΥΡΙΖΑ είναι λαϊκίστικα κινήματα που δεν ανήκουν στην Αριστερά ούτε στη Δεξιά, ενώ ο Τσίπρας και ο Πάμπλο Ιγκλέσιας είναι η πεμπτουσία του λαϊκιστή ηγέτη και ικανοί να συσπειρώνουν τα πλήθη που τους ακολουθούν.
Έχω τη γνώμη ότι μια λαϊκίστικη ροπή όντως υπάρχει, όμως το πράγμα είναι πολύ πιο περίπλοκο από την ερμηνεία της μόδας, η οποία συνδέεται με τις εργασίες του Ernesto Laclau και στερείται ταξικού περιεχομένου. 
Καθένας που γνωρίζει την ιστορία της ελληνικής πολιτικής, θα έχει παρατηρήσει πόσο διέφερε η προεκλογική εκστρατεία του Τσίπρα τον Σεπτέμβριο από την αντίστοιχη του Ιανουαρίου - όχι μόνον στο περιεχόμενο αλλά και στο ύφος. Και δεν ήταν μόνον ότι η έμφαση της εκστρατείας δόθηκε αποκλειστικά στον Τσίπρα, ως πολιτικό ηγέτη. Η στάση του σώματος, οι τρόποι, οι ομιλίες - όλα θύμιζαν τον παλιό Έλληνα πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του στη δεκαετία του 1980. 
Αν η μνήμη του λαού είναι ένας από τους παράγοντες που συγκαθορίζουν την πολιτική δράση, τότε αξίζει να θυμηθούμε ποιος ήταν ο Παπανδρέου. Ήταν ο απόγονος μιας αστικής πολιτικής δυναστείας που κινήθηκε γρήγορα προς τα αριστερά κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα και πειραματίστηκε με νεο-μαρξιστικές ιδέες, όπως η θεωρία της εξάρτησης. Ιππεύοντας ένα κύμα πολιτικοποίησης μετά την πτώση της δικτατορίας, ίδρυσε το ΠΑΣΟΚ και έγινε πρωθυπουργός το 1981, έχοντας αρχικά ως πρόγραμμα την αποχώρηση η Ελλάδα από το ΝΑΤΟ και από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη μετάβαση στο σοσιαλισμό.

Φυσικά τίποτε από αυτά δεν υλοποιήθηκε. Ο Παπανδρέου γρήγορα συμβιβάστηκε με όσα κατήγγειλε. Παρόλα αυτά, επανεκλέχθηκε το 1985 και κατάφερε να δημιουργήσει τη δική του κοινωνική βάση και το δικό του σύστημα πελατειακών σχέσεων (ενδιάμεσα, ένα μεγάλο σκάνδαλο διαφθοράς τον ανάγκασε να παραιτηθεί στο τέλος της δεκαετίας του 1980), να επεκτείνει το κράτος πρόνοιας και τον δημόσιο τομέα, αλλά και προσανατόλισε την Ελλάδα σε μια ημι-ανεξάρτητη στάση σε θέματα εξωτερικής πολιτικής.

Ο ιρανός ιστορικός Ερβάντ Αμπραχαμιάν (Ervand Abrahamian), με τον τρόπο που περιγράφει τον αγιατολλάχ Χομεϊνί ως έναν λαϊκιστή ο οποίος είχε τη φλέβα του Αργεντινού Χουάν Περόν, ορίζει τον λαϊκισμό ως ένα κίνημα της μεσαίας τάξης, που χρησιμοποιεί ριζοσπαστική ρητορική και κινητοποιεί τις κατώτερες τάξεις  για να επιτεθεί στο status quo. Τα λαϊκιστικά κινήματα στηρίζονται σε χαρισματικές προσωπικότητες, σε εικόνες και σύμβολα δανεισμένα από τον λαϊκό πολιτισμό. Όμως, εξαιτίας της ταξικής σύνθεσής τους, τα κινήματα αυτά σταματούν πριν θέσουν υπό αμφισβήτηση ζητήματα που σχετίζονται με την αρχή της ατομικής ιδιοκτησίας. Αναπόφευκτα, η συζήτηση για την κοινωνική επανάσταση υποσκελίζεται και αντικαθίσταται από την ρητορική της πολιτισμικής ή εθνικής ανασυγκρότησης.

Η πληθώρα μεταρρυθμίσεων του Ανδρέα Παπανδρέου, η εθνικιστική ρητορική του και η χρησιμοποίηση συμβολισμών λαϊκής προέλευσης, όλα αυτά πληρούν τα παραπάνω κριτήρια, με τη σημαντική εξαίρεση ότι το ΠΑΣΟΚ ήταν λιγότερο κίνημα της μεσαίας τάξης και περισσότερο σοσιαλδημοκρατικό ως προς την ταξική του σύνθεση.

Ωστόσο, τότε δεν υπήρχε μια παγκόσμια οικονομική κρίση της σημερινής κλίμακας, πράγμα που, εκτός των άλλων, κατέστησε δυνατή την εφαρμογή ορισμένων μέτρων μετριοπαθούς κοινωνικής πολιτικής τα οποία κατέστησαν τον Παπανδρέου αγαπητό σε πολλούς Έλληνες. Ο τριτοκοσμισμός της αρχικής πολιτικής του φάσης, ως αντίδραση στην πλήρη κυριαρχία της Ουάσιγκτον επί της Ελλάδας, πρόσφερε στη χώρα μια αίσθηση αξιοπρέπειας και της προσέδωσε κάποιο σεβασμό στη διεθνή σκηνή. Όταν ο Παπανδρέου επανεξελέγη και πάλι το 1993, η Ελλάδα ήταν ένας περιφερειακός γεωπολιτικός παίκτης με έναν τραπεζικό τομέα που επεκτείνονταν σε όλα τα Βαλκάνια.

Είναι βέβαιο πως σήμερα στην Ελλάδα θυμούνται με πιο πολλή νοσταλγία τον λαϊκισμό του Παπανδρέου, παρά την απόμακρη και εμφανώς ακαδημαϊκή προσωπικότητα του διαδόχου του στην πρωθυπουργία και στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, του Κώστα Σημίτη, σοσιαλδημοκράτη του «Τρίτου Δρόμου», ο οποίος επέκτεινε το σύστημα της διαφθοράς, που είχε ήδη οικοδομηθεί με τη συμβολή του Παπανδρέου. Αυτό το σύστημα, που στο τέλος διόγκωσε το δημόσιο χρέος στο μέγεθος με το οποίο θα πρέπει να συμβιώσουν οι μελλοντικές γενιές Ελλήνων. 

Master van de Levensbron: Οι επτά πράξεις της ευσπλαχνίας

Κέρδισε λοιπόν ο Τσίπρας τις δύο εκλογικές αναμετρήσεις παριστάνοντας τον Παπανδρέου; Δύσκολο να το υποστηρίζει κανείς, σίγουρα όμως υπάρχουν πολλές ομοιότητες. 
Ασφαλώς επιτέθηκε στο status quo χρησιμοποιώντας τη ριζοσπαστική ρητορική του παρελθόντος. Η ρητορική του στην πιο πρόσφατη εκλογική αναμέτρηση, η οποία αμφισβητούσε τις «παλαιές δυνάμεις του χθες», ήταν η χαρακτηριστική ενός κλασικού λαϊκιστή. Και αφού κινητοποίησε τον λαό για το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015, ήταν ο ίδιος ο οποίος στη συνέχεια εγκατέλειψε απότομα αυτά που διακήρυσσε, δηλαδή την αναίρεση του πλαισίου της λιτότητας που επικρατεί στην ευρωζώνη. 
Όταν συνθηκολόγησε με τις αξιώσεις των δανειστών, δικαιολόγησε την ενέργειά του επικαλούμενος το εθνικό συμφέρον. Ο Πάνος Καμμένος, ο πρόεδρος των Ανεξάρτητων Ελλήνων, ο οποίος από σύμμαχος για λόγους τακτικής έγινε ο πολιτικός «κολλητός» του Τσίπρα, το συνόψισε υποστηρίζοντας ότι αυτός και ο πρωθυπουργός επέλεξαν να πυροβολήσουν στα πόδια τα κόμματά τους, παρά να πυροβολήσουν τη χώρα. Κατά συνέπεια, ο λόγος τους τώρα πια κοσμείται με ρητορικά στολίδια περί «εθνικής αξιοπρέπειας» και περί «ανοικοδόμησης». 

Η Ελλάδα βρίσκεται στην Ευρώπη, όμως η κοινωνική δομή της θυμίζει πιο πολύ χώρα της Λατινικής Αμερικής. Υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών. Οι πλούσιοι είναι πιο καλά «θωρακισμένοι» απέναντι στην υπόλοιπη κοινωνία σε σχέση με τη λοιπή Ευρώπη, ενώ η πολιτική είναι βαθιά ριζωμένη σε άτυπα συστήματα πατρωνείας και διαφθοράς.
Όλα αυτά καθιστούν την Ελλάδα γόνιμο έδαφος για τη λαϊκιστική πολιτική. Στις επιτυχίες του Τσίπρα θα πρέπει να πιστωθεί ο επανακαθορισμός μιας παράδοσης ελληνικού διαταξικού λαϊκισμού, η ενσωμάτωση του «ευρωπαϊσμού των ασθενέστερων και καταφρονεμένων» - οι οποίοι βλέπουν την ένταξη στο ενιαίο νόμισμα και ως ζήτημα εθνικής υπερηφάνειας - και για την επιτυχή χρήση ενός συγκεκριμένου ρητορικού «παλληκαρισμού» όταν μιλά για τις ευρωπαϊκές ελίτ «που θέλουν να μας πετάξουν έξω».
Η τέτοιου είδους ρητορική, βέβαια, δεν αλλάζει την πραγματικότητα: η δημοσιονομική πολιτική στην Ελλάδα είναι εντελώς εξαρτημένη από τις ιδιοτροπίες των «θεσμών» της ΕΕ και την υπαγωγή αυτή ο Τσίπρας την αποδέχτηκε. Αν παρατηρήσει κανείς τα συμβάινοντα υπ' αυτό το πρίσμα, το επίτευγμα της προεκλογκής εκστρατείας του Τσίπρα ήταν ένα tour de force ψεύδους και δημαγωγίας που προκαλεί ναυτία.
Κι εδώ προβάλλει η πτυχή αυτής της ιστορίας που μοιάζει με φάρσα και ο λόγος που ο Τσίπρας δεν θα μπορέσει ποτέ να ελπίζει πως θα γίνει ο πολιτικός πατριάρχης που ήταν κάποτε ο Παπανδρέου. Ανίκανος να πείσει τους δανειστές για το αμοιβαίο όφελος από μια μεταρρύθμιση της ευρωζώνης και από μια ανακούφιση του ελληνικού χρέους, ο Τσίπρας αγκάλιασε την παράδοση του ελληνικού λαϊκισμού που ενσαρκώνει τόσο καλά ο Ανδρέας Παπανδρέου. 
Όμως η κοινωνική βάση αυτού που επιχειρεί ο Τσίπρας είναι πολύ πιο εύθραυστη από εκείνη του παλιού ΠΑΣΟΚ. Ακόμη και μετά την εκλογική εξόντωση του, το ΠΑΣΟΚ διατηρεί έναν αφωσιωμένο πυρήνα οπορτουνιστών και καριεριστών που το ακολουθεί, περιμένοντας να ξαναβγεί στην επιφάνεια. Η άνοδός του στη δεκαετία του 1980 είχε συμπέσει με την αύξηση της κοινωνικής κινητικότητας.
Ο ΣΥΡΙΖΑ, από την άλλη πλευρά, δεν συγκροτήθηκε ως ένα κόμμα με πολυσυλλεκτική ιδεολογία «σοσιαλισμού με ελληνικά χαρακτηριστικά», αλλά ως ένας σχηματισμός με κάποιες αρχές και στόχους, που προσπαθούσε να ξεπεράσει την πολιτική της λιτότητας και να αλλάξει ριζικά την κοινωνία (αλλά και την Ευρώπη). Το υπόβαθρο της ενδυνάμωσής του ήταν η εξαθλίωση της εργατικής τάξης και ο αποδεκατισμός των μεσαίων τάξεων.
Με την αυτοαναίρεση του ιδρυτικού του raison d'etre [λόγου ύπαρξης], ο ΣΥΡΙΖΑ κινδυνεύει να καταστεί περιττός. Σε αντίθεση με το ΠΑΣΟΚ, που αναπτύσσονταν καθώς υποχωρούσε η παλίρροια των κοινωνικών αγώνων μερικά χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, ο ΣΥΡΙΖΑ ίππευσε πάνω στα κύματα των κοινωνικών κινητοποιήσεων που συγκλόνισαν την Ελλάδα μετά το 2008. Κατά συνέπεια, οι ψηφοφόροι του αναμένουν πολύ περισσότερα από όσα μπορεί να προσφέρει. 
Ακόμη και αν ο ΣΥΡΙΖΑ επιχειρήσει να χτίσει μιαν ηγεμονία, όπως εκείνη που κατάφερε κάποτε το ΠΑΣΟΚ - με βάση την πατρωνεία και την ευνοιοκρατία - δεν έχει τους πόρους για να το πράξει, για να μην αναφέρουμε ότι του λείπει κάθε ικανότητα για να διαχειριστεί τα μέτρα λιτότητας «με πιο ανθρώπινο τρόπο». Η εφαρμογή των σκληρών περικοπών τους επόμενους μήνες, πιθανότατα θα διχάσει περαιτέρω το κόμμα.
Για να βλέπουμε αυτά που έρχονται, η βασική πρόκληση για την ελληνική ριζοσπαστική αριστερά θα είναι να επιλέξει ποιά μορφή θα λάβει η ανασύνθεσή της, εν μέσω της εφαρμογής του τρίτου μνημονίου. Θα χρειαστεί να ξεπεράσει δογματικές διαφορές και να δαμορφώσει μιαν ενιαία στρατηγική, αφού αναλύσει τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών. 
Ακόμη και εκείνοι που έχουν απογοητευτεί από τη συμπεριφορά του Τσίπρα, πρέπει να αναγνωρίσουν ότι το διακύβευμα είναι εξαιρετικά υψηλό. Περαιτέρω λάθη από μια «κυβέρνηση της Αριστεράς», μπορεί να έχουν πολύ επικίνδυνες συνέπειες, σε μια χώρα όπου η τρίτη ως προς το μέγεθος δύναμη στο κοινοβούλιο είναι ένα ναζιστικό κόμμα. Είναι καθήκον την ριζοσπαστικής αριστεράς να διατηρήσει την απειλή της δεξιάς υπό έλεγχο. 
   
*  Why do Empty Signifiers Matter?  Ernesto Laclau, 1996. Emancipation(s). London,New York Verso. Κεφ 3. "Why do Empty Signifiers Matter to Politics?", σελ. 36-46

 

O Λέανδρος Fischer, με καταγωγή από τη Λεμεσό της Κύπρου, είναι ερευνητής της πολιτικής επιστήμης και ακτιβιστής στην Κολωνία, Γερμανία.

***

Μάικλ Γουώλτσερ: Το πρόβλημα του ΣΥΡΙΖΑ

Δύο άρθρα του Νικόλα Σεβαστάκη: 
Τα όρια της νίκης Τσίπρα. Ήταν οι «εκλογές της τελευταίας ευκαιρίας»;

  

Δυο άρθρα, των Πάνου Λουκάκου και Cas Mudde:
Η ταξική ψήφος: Τι μένει αμετάβλητο, τι αλλάζει

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση:

    

Κας Μούντε - Ερνέστο Λακλάου: Λαϊκισμός, το φάντασμα της Βαϊμάρης, η Λατινική Αμερική και το μέλλον της Ευρώπης

  
Ινίγκο Ερεχόν: Ερνέστο Λακλάου, θεωρητικός της ηγεμονίας

  
Κριστομπάλ Ροβίρα Κάλτβάσσερ: Οι λαϊκιστικές δυνάμεις δεν είναι ανόητες - θέτουν εύλογα ερωτήματα για την σημερινή κατάσταση της δημοκρατίας

  

Κας Μούντε: Μαθήματα από την αποτυχία του ΣΥΡΙΖΑ: για μια διαφορετική Ευρώπη χρειάζεται και ιδεολογία και πολιτικές ικανότητες 
  

***

Γιώργος Παπαμώκος: Οι εραστές της θητείας του κ. Σημίτη και οι ανέραστοι της Αριστεράς - Οι θεότυφλοι και ο μονόφθαλμος

  

Απέραντο ΠΑΣΟΚ, σαν βόμβα διασποράς

       

Η προδοσία των ιδεών - Το ΠαΣοΚ έβαλε τη χώρα σε "κοινωνική παγίδα" 

       

Από το “επαίσχυντο κοινωνικό συμβόλαιο” στην “αυστηρή δίαιτα εξυγιάνσεως” 

    

Νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο ή παλιά πολιτική;

   

***

Κρυμμένα μυστικά και αυταπάτες - στη ριζοσπαστική αριστερά και στους επίδοξους Έλληνες σοσιαλδημοκράτες

   

Μετα-δημοκρατία, το φάντασμα του πολιτικού εκφυλισμού πλανιέται πάνω από την Ελλάδα και την Ευρώπη

   

Επικοινωνιακή διαχείριση» - το αρχικό ξεκίνημα και 3 μήνες μετά: Στο ίδιο έργο θεατές;

  

Λαϊκή εντολή και κυβερνητικές αμηχανίες: «Σας τα είπαμε, μας τα είπατε, να σας τα ξαναπούμε»