Ο Γιάνης Βαρουφάκης και η «Πτώση της Ελένης»

του Τόμας Άσόϊερ

  

© DIE ZEIT Nº 07/2015  Thomas Assheuer:  Yanis Varoufakis, Helena stürzt   2 Μαρτίου 2015 

  
Ο Έλληνας Υπουργός Οικονομίας Γιάνης Βαρουφάκης αγαπά την αρχαία μυθολογία. Λέει κάτι αυτό για το πως σκέφτεται;  

    

Η συνήθως ψυχρή τηλεοπτική παρουσιάστρια μνημονεύει με συμπάθεια ότι ο κύριος υπουργός φορά δερμάτινο μπουφάν και το μπλε πουκάμισό του κρέμεται ατημέλητα έξω από το παντελόνι. Άλλα πασίγνωστα πρόσωπα της δημοσιογραφίας κάνουν βαθυστόχαστες παρατηρήσεις για τη βαλίτσα του με τις ρόδες, για το σακίδιό του και για το κούρεμα. Ένας δημοσιογράφος που γράφει στον Spiegel Online για lifestyle πετυχαίνει τον στόχο και παρατηρεί ότι ο άνθρωπος αυτός φοράει το «χρώμα του αναρχισμού». Βοήθεια, ένας αριστερός! «Ένα παράτολμο πνεύμα». 

Το «παράτολμο πνεύμα», που ξύπνησε την δημοσιογραφία της πολιτικής μόδας από τη χειμερία νάρκη, είναι ο Γιάνης Βαρουφάκης, ο νέος Έλληνας Υπουργός Οικονομίας. Τα Μέσα Ενημέρωσης τον αντιμετωπίζουν ως αριστερό σνομπ, οι ειδήμονες τον γνωρίζουν περισσότερο ως ετερόδοξο οικονομολόγο και αντισυμβατικό στοχαστή. Ο Βαρουφάκης σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο του Έσσεξ και δίδαξε στο Σίδνεϊ, στην Αθήνα και στο Ώστιν του Τέξας. Ασκώντας το κύριο επάγγελμά του, συνέγραψε επιστημονικά βιβλία για τους ειδήμονες του κλάδου του και δοκίμια για μυημένους στη Θεωρία των Παιγνίων. 

Gustave Moreau (1826-1898) 

Η Ελένη στα τείχη της Τροίας

Επίσης δραστηριοποιήθηκε ως παρουσιαστής ραδιοφωνικών εκπομπών στην Αυστραλία, μάλιστα σε μια περίπτωση η εκπομπή του διακόπηκε εξαιτίας μιας κριτικής του προς το Ισραήλ με ριζοσπαστική φρασεολογία. Επιπλέον, ο 53χρονος καθηγητής είναι σύμβουλος μιας εταιρίας που παράγει ηλεκτρονικά παιχνίδια και δημοσιεύει στο ιστολόγιό του φιλοσοφικές σημειώσεις με θέμα την παγκόσμια ιστορία.Ωστόσο υπάρχει και κάτι άλλο που τον κάνει να ξεχωρίζει από τους άλλους ειδικούς της οικονομικής επιστήμης, τους απομονωμένους στα ακαδημαϊκά θερμοκήπιά τους: Ο Βαρουφάκης έχει σκοτεινό πάθος για την ελληνική μυθολογία. Γι' αυτόν, η αρχαιότητα μοιάζει να μη τέλειωσε ποτέ. Οι παλιοί θεοί είναι ακόμη ζωντανοί· κάτω από τη λάκα της μοντέρνας εποχής μαίνονται οι παλιές δυνάμεις του πεπρωμένου και είναι τόσο επικίνδυνες όσο ποτέ άλλοτε.
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι ο Βαρουφάκης αισθάνεται τον καπιταλισμό ως μια μυθική δύναμη, ως έναν δαιμονικό Ιανό. Από τη μία πλευρά, προσφέρει στον άνθρωπο τη φωτιά και του δίνει πλούτο και πρόοδο. Από την άλλη πλευρά, ανοίγει το κουτί της Πανδώρας και οδηγεί σε «αβάσταχτη φτώχεια» και «στη χειρότερη σκλαβιά». Αλλά ακόμη και εδώ, ο μύθος βοηθάει. Έτσι φαίνεται να σκέφτεται ο Βαρουφάκης. Με ευφυία και με πονηριά, δίνοντας δώρα και αντί-δώρα, δηλαδή, εν συντομία, με την καταφυγή στην αναδιανομή και στην αυτοσυγκράτηση, η καταστροφική δύναμη του καπιταλισμού μπορεί να δαμαστεί. Όποιος δεν θέλει να υποκύψει στο τραγούδι της Σειρήνας, πρέπει να δεθεί στο κατάρτι σαν τον Οδυσσέα  - και στη συνέχεια η ανθρωπότητα θα βρεί μπροστά της «μια νέα εποχή του ανθρωπισμού».

Οι μεταφορικές εικόνες του Βαρουφάκη από την αρχαιότητα είναι μερικές φορές πολύ έντονες και κουράζουν, έχουν μέσα τους κάτι από την παλιά μεγάλη αποτροπαϊκή μαγεία, λές και ο μόνος τρόπος για να κατανοηθεί η παγκόσμια ιστορία είναι αυτός. Ωστόσο αυτές είναι το κλειδί για να εισχωρήσει ο αναγνώστης μέσα στο ναό της θεωρίας του. Η Μεγάλη Παγκόσμια Οικονομική Κρίση του 1929 είναι γι' αυτόν μια βασική ημερομηνία, αλλά και κάτι περισσότερο: ένα μυθικό κρυπτογραφημένο μήνυμα. Εκείνη τη μοιραία χρονιά, όπως λέει στο έξοχα γραμμένο βιβλίο του Ο Παγκόσμιος Μινώταυρος (γερμανικά: Kunstmann Verlag 2012), επαληθεύτηκε η πρόβλεψη του Προφήτη Καρλ Μαρξ. Με σοκαριστικό τρόπο, ο κόσμος διαπίστωσε ότι ο θεός του καπιταλισμού έχει τη δύναμη να βυθίσει στην εξαθλίωση ολόκληρες κοινωνίες.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες το είδαν σαν μυστηριώδες προειδοποιητικό μήνυμα που γράφτηκε στον τοίχο, έγινε το τραύμα του αιώνα και από τότε, όρισε για πολλές δεκαετίες την πολιτική της χώρας. Σ' εκείνη την πολιτική ο Βαρουφάκης υποκλίνεται: την αποκαλεί τολμηρή, διορατική και γενναιόδωρη. Παρ' όλη την ηγεμονική συμπεριφορά στα παγκόσμια πράγματα, παρά την μισητή διαπλοκή της πολιτικής και της οικονομικής εξουσίας, οι ΗΠΑ μετά το 1945 είχαν προσπαθήσει να δαμάσουν τον καπιταλισμό. Οι παλιοί υποστηρικτές του New Deal ανέπτυξαν ένα «συνολικό, παγκόσμιο σχέδιο»: φρόντισαν να γίνει μια μαζική αναδιανομή των πλεονασμάτων, την οποία ουδέποτε θα μπορούσε να κάνει ο μηχανισμός της αγοράς από μόνος του. Το «παγκόσμιο σχέδιο της Αμερικής ήταν η μεγαλύτερη κοινωνική και οικονομική παρέμβαση που έχει υπάρξει ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας... Μέχρι τότε, ποτέ ένας νικητής δεν βοήθησε εκείνη ακριβώς την κοινωνία με την οποία είχε βρεθεί σε πόλεμο, προκειμένου να διασφαλίσει σε μακροπρόθεσμη βάση τη δική του δύναμη». Ωστόσο ήταν λυπηρό το γεγονός ότι ο οικονομολόγος John Maynard Keynes δεν κατάφερε να επιβάλει την πρότασή του να ανατεθεί σε έναν θεσμοποιημένο παγκόσμιο φορέα η «ανακύκλωση των πλεονασμάτων». Οι ΗΠΑ του απάντησαν «όχι, ευχαριστούμε»: αυτή την εξουσία ήθελαν να την έχουν στα δικά τους χέρια.
Όμως η χρυσή εποχή του καπιταλισμού κράτησε μόνο μέχρι τον πόλεμο του Βιετνάμ. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα της Αμερικής υψώθηκαν σαν πύργος προς στον ουρανό και με το τέλος των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών το 1971, πέθανε και το παγκόσμιο σχέδιο. Έτσι άρχισε η δεύτερη φάση του παγκόσμιου καπιταλισμού. Ο Βαρουφάκης την αποκαλεί «Εποχή του Μινώταυρου». Η Αμερική δεν παίζει πια το ρόλο του γενναιόδωρου ηγεμόνα, αλλά οχυρώνεται μέσα στο «Λαβύρινθο» της και με «σιδερένια γροθιά» απαιτεί απο την κόσμο προσφορές και θυσίες για να εξισορροπήσει το δημοσιονομικό της έλλειμμα. Ας το διατυπώσουμε λιγότερο απειλητικά: Η Αμερική κατάφερε να τροφοδοτείται από τον πλανήτη. Αναρροφούσε κεφάλαια από τις χώρες της Δύσης και τα οδηγούσε στους μύλους της Wall Street. Εύστοχα παραπέμπει ο Βαρουφάκης στον Πολ Βόλκερ (Paul Volcker), πρώην πρόεδρο της Κεντρικής Τράπεζας (Federal Reserve) των ΗΠΑ: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες απορροφούν περίπου το 80 % των καθαρών ροών του διεθνούς κεφαλαίου». Αυτό δεν μπορούσε να συμβαίνει διαρκώς με επιτυχία, πράγμα που κάποια στιγμή αποδείχτηκε και στην πράξη.

Παρά το γεγονός ότι ο αμερικανικός Μινώταυρος διατηρούσε την παγκόσμια αγορά σε μια «κατάσταση ανισόρροπης ισορροπίας», οι τεράστιες εισροές κεφαλαίων τροφοδοτούσαν και το δηλητηριώδες φίδι του καπιταλισμού-καζίνου. Ώσπου, σύμφωνα με τον Βαρουφάκη, στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000, η Wall Street έχασε κάθε αίσθηση του μέτρου. Πίστεψε σε ένα «ρίσκο χωρίς διακινδύνευση» και εφηύρε χρηματοοικονομικά προϊόντα «τα οποία, μια αξιοπρεπής κοινωνία θα έπρεπε να τα απαγορεύει». Την ώρα που οικονομολόγοι «με ασυμβίβαστες φιλελεύθερες πεποιθήσεις» κήρυσσαν το ευαγγέλιο της απορρύθμισης, ο καπιταλιστικός Ίκαρος, φορτωμένος με τα τοξικά περιουσιακά στοιχεία του, πετώντας ανέβηκε πολύ ψηλά και μετά έπεσε με πάταγο σε χαοτικά βάθη. Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 κατέστρεψε κεφάλαια αξίας τρισεκατομμυρίων. Σύντομα, σε κάθε τάξη αμερικανικού σχολείου υπήρχε τουλάχιστον ένα παιδί, οι γονείς του οποίου αναγκάστηκαν να πουλήσουν το σπίτι τους. Έτσι, η Αμερική έχασε τον σταθεροποιητικό ρόλο της στον πλανήτη, πράγμα που διαπιστώνει ο Βαρουφάκης όχι χωρίς λύπη. Από τότε η παγκόσμια αγορά βρίσκεται σε συνεχή αναταραχή. «Ριζική αβεβαιότητα» χαρακτηρίζει την τρίτη εποχή του παγκόσμιου καπιταλισμού. Σ' αυτήν ζούμε τώρα. 

Pieter Bruegel (1526-1569), Τοπίο με την πτώση του Ίκαρου, περ. 1555

Περισσότερο απ' όλους, σε δύσκολη κατάσταση βρέθηκε η αυτάρεσκη Ευρώπη. Το ενιαίο νόμισμα είναι μια αλυσίδα που συνδέει όλες μαζί της χώρες-μέλη, ωστόσο η Ευρώπη δεν διαθέτει έναν μηχανισμό ανακύκλωσης των πλεονασμάτων, προκειμένου να μετριάζει το χάσμα μεταξύ κερδισμένων και χαμένων. Με μια λέξη: σαν μια ομάδα αναρριχητών, οι χώρες της ζώνης του ευρώ είναι κρεμασμένες από ένα σχοινί, και η Ελλάδα (η «Ελένη»), που ήδη κουβαλούσε στο σακίδιο της πλάτης της ένα υψηλό δημοσιονομικό έλλειμμα, πέφτει πρώτη και απειλεί να παρασύρει μαζί της στο χάος και τους άλλους. Ασφαλώς, οι άλλοι θα μπορούσαν απλά να κόψουν το σχοινί και ν' αφήσουν την υπερχρεωμένη Ελένη να πέσει. Θα μπορούσαν όμως οι ορειβάτες, όπως λέει ο Βαρουφάκης, να διασωθούν με τη συλλογικότητα: να αμοιβαιοποιήσουν όλα τα χρέη με ευρω-ομόλογα και να ασκήσουν μια στοχευμένη πολιτική επενδύσεων στις ελλειμματικές χώρες. 

Δεν λέει πολλά ο Βαρουφάκης για το χάος της κακοδιαχείρισης στη χώρα του. Ίσως πιστεύει ότι στην πραγματικότητα, τα δυνατά κύματα που ήρθαν από τη Wall Street ήταν η δύναμη που προκάλεσε την κατάρρευση της «άρρωστης Ελλάδας». Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να κοιτάξουμε μπροστά: Η πολιτική λιτότητας της Angela Merkel έχει αποτύχει και προκάλεσε στον ελληνικό πληθυσμό τόσο πόνο, που ξεπερνά τις αντοχές των δημοκρατικών κοινωνιών. Συνεπώς, η ΕΕ πρέπει να προχωρήσει σε μεγάλες επενδύσεις και να ξεκινήσει εκτεταμένα έργα υποδομής (ZEIT Nr. 6/15). Αυτή είναι η καλύτερη λύση. Η δεύτερη καλύτερη θα ήταν να αναπτύξει η Γερμανία ένα Σχέδιο Μάρσαλ για την Ευρώπη και να αναλάβει το ρόλο του χορηγού στην ήπειρό μας, όπως η Αμερική είχε κάποτε αναλάβει ρόλο χορηγού στην παγκόσμια οικονομία. Μέχρι τώρα, πουθενά δεν έχει λειτουργήσει επιτυχώς η λιτότητα σε περιόδους ύφεσης. «Χρειαζόμαστε έντονη οικονομική άνοδο». 

Ωστόσο αναρωτιέται κανείς, για ποιό λόγο ο Βαρουφάκης εγκατέλειψε τον ακαδημαϊκό τομέα, τον προστατευμένο από τους ανέμους της εποχής, και έγινε υπουργός Οικονομίας μιας χώρας, στην οποία οι οιωνοί δίνουν λίγες ελπίδες για κάτι καλύτερο. Διαβάζοντας τα βιβλία που ο ίδιος γράφει, ξέρει ότι οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες γρήγορα μετατρέπονται σε περίγελω και σε αποδιοπομπαίους τράγους. Ξεκινούν ως σωτήρες και καταλήγουν στην εξορία.

John William Waterhouse:  Οδυσσέας και οι Σειρήνες (1891)

Ίσως όμως το θέμα δεν είναι τόσο η πολιτική, όσο μια συμβολική πράξη. Ο Βαρουφάκης δεν είναι το αστέρι μιας επαναστατικής νεολαίας ανοικτής και προς τα δεξιά, εξαιτίας της καλοδιατυπωμένης Κεϋνσιανής θεωρίας του. Είναι το είδωλό της, γιατί υπόσχεται αντίσταση εναντίον μιας πολιτικής των Βρυξελλών που παρουσιάζεται ως «μονόδρομος χωρίς καμμιά άλλη εναλλακτική λύση», αλλά  βιώνεται ως ταπείνωση. Σύμφωνα με τη δική του λύση, είναι ήδη αρκετό και σημαντικό να προσδοκούμε από τη ζωή κάτι περισσότερο από ανεργία ή επισφάλεια, κάτι περισσότερο από διασώσεις τραπεζών, κάτι περισσότερο από το να πληρώνουν οι μεγάλες επιχειρήσεις λιγότερους φόρους από έναν φτωχό και να γίνεται αναδιανομή από κάτω προς τα πάνω. Είμαστε νέοι, ζούμε στο σημερινό κόσμο και έχουμε προσφέρει πολλές θυσίες στους αχάριστους θεούς του κεφαλαίου. Πρέπει να τελειώνουμε με την οικονομία των φαντασιώσεων, που ισχυρίζεται ότι πρέπει πρώτα να βαδίσουμε τον μακρύ δρόμο μέσα από την έρημο, προκειμένου να γίνουν όλα καλύτερα «μακροπρόθεσμα». 

«Μακροπρόθεσμα θα έχουμε πεθάνει όλοι» λέει ο Βαρουφάκης, επικαλούμενος τον ημίθεό του, τον Κέϋνς.

Ο Thomas Assheuer (1955) είναι δημοσιογράφος στην εφημερίδα του Αμβούργου Die Zeit. Σπούδασε φιλοσοφία και γερμανική φιλολογία στα πανεπιστήμια του Μύνστερ και του Αμβούργου. Εργάστηκε στη Ραδιοφωνία της Έσσης και στην εφημερίδα Frankfurter Rundschau.  Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον ακροδεξιό εξτρεμισμό στη γερμανική πολιτική, με ευρωπαικά θέματα, με την επιφυλλιδογραφία, καθώς και με θέματα “στα σύνορα μεταξύ φιλοσοφίας, πολιτικής και φυσικών επιστημών„. 
Για το βιβλίο “Was wird aus der Demokratie?„(“Τι θ' απογίνει η δημοκρατία„ εκδ. Leske + Budrich), που έγραψε μαζί με τον Werner A. Perger, έλαβε το αυστριακό Βραβείο Bruno-Kreisky για το Πολιτικό Βιβλίο του έτους 2000.  
   

Αρθρογραφία του Thomas Assheuer (Die Zeit)          Βιογραφικό

 

 

Βιβλία του Γιάνη Βαρουφάκη και συμμετοχές σε συλλογικά έργα

Ο ιστότοπος του ΥΠΟΙΚ Γιάνη Βαρουφάκη

 

Δημήτρης Σκάλκος, Το πέταγμα του Ίκαρου: η ελληνική οικονομία στην κρίση, "The Books' Journal", τχ. 10, Αύγουστος 2011
    

Μιχάλης Μοδινός, Μανώλης Πιμπλής, Νατάσα Μπαστέα, Οι «προφήτες»: Εκείνοι που αναλύουν την κρίση, "Τα Νέα"/ "Βιβλιοδρόμιο", 17.12.2011